قازاق زيالىلارىنىڭ ۇندەۋى (تولىق اۋديو، ۆيدەو نۇسقاسى)
بۇگىن الماتىدا قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن توبى ەل مەن جەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاعان «رۋحانيات. تاۋەلسىزدىك. جاڭعىرۋ» اتتى فورۋم وتكىزدى. القالى جيىنعا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ساپابەك ءاسىپ، تەمىرحان مەدەتبەك، مۇحتار شاحانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، زاردىحان قيناياتۇلى، تۇرسىن جۇرتباي، دوس كوشىم، بولات اتاباەۆ، رىسبەك سارسەنباي، وراز جاندوسوۆ، راسۋل جۇمالى، مۇحتار تايجان، ايدوس سارىم، جانۇزاق اكىم سىندى جۇرت ءسوزىن ۇستاعان بەلگىلى زيالىلار قاتىستى. شارا بارىسىندا جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن ەلدە قالىپتاسقان قوعامدىق-ساياسي جاعداي ءسوز بولىپ، جان-جاقتى تالقىلاندى. ءتۇيىندى دەلىنگەن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرگە ارنايى باياندامالار جاسالدى.
فورۋمنىڭ سوڭىندا قازاق زيالىلارى ارناي ۇندەۋ مەن قارار قابىلداپ، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن ناقتى تالاپتاردى جينالعاندار ءبىر اۋىزدان قولدادى.
تومەن فورۋم ۇندەۋى مەن قارارىن بەرىپ وتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا فورۋم جۇمىسى كەزىندە جاسالعان باياندامالاردى بەرەتىن بولامىز.
«اباي-اقپارات»
قازاق زيالىلارى فورۋمىنىڭ
بيلىكتىڭ ساياسي قارسىلاستارىن قۋدالاۋدى توقتاتۋىن تالاپ ەتكەن
ۇندەۋى
بۇگىن الماتىدا قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن توبى ەل مەن جەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاعان «رۋحانيات. تاۋەلسىزدىك. جاڭعىرۋ» اتتى فورۋم وتكىزدى. القالى جيىنعا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ساپابەك ءاسىپ، تەمىرحان مەدەتبەك، مۇحتار شاحانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، زاردىحان قيناياتۇلى، تۇرسىن جۇرتباي، دوس كوشىم، بولات اتاباەۆ، رىسبەك سارسەنباي، وراز جاندوسوۆ، راسۋل جۇمالى، مۇحتار تايجان، ايدوس سارىم، جانۇزاق اكىم سىندى جۇرت ءسوزىن ۇستاعان بەلگىلى زيالىلار قاتىستى. شارا بارىسىندا جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن ەلدە قالىپتاسقان قوعامدىق-ساياسي جاعداي ءسوز بولىپ، جان-جاقتى تالقىلاندى. ءتۇيىندى دەلىنگەن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرگە ارنايى باياندامالار جاسالدى.
فورۋمنىڭ سوڭىندا قازاق زيالىلارى ارناي ۇندەۋ مەن قارار قابىلداپ، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن ناقتى تالاپتاردى جينالعاندار ءبىر اۋىزدان قولدادى.
تومەن فورۋم ۇندەۋى مەن قارارىن بەرىپ وتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا فورۋم جۇمىسى كەزىندە جاسالعان باياندامالاردى بەرەتىن بولامىز.
«اباي-اقپارات»
قازاق زيالىلارى فورۋمىنىڭ
بيلىكتىڭ ساياسي قارسىلاستارىن قۋدالاۋدى توقتاتۋىن تالاپ ەتكەن
ۇندەۋى
جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى وقيعالار تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ قايعىلى جانە قارالى بەتتەرگە اينالدى. بۇل وقيعالار قازىرگى ساياسي جۇيەنىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرىن اينا-قاتەسىز اشىپ بەردى. ناعىز ساياسي باسەكەلەستىك جوق جەردە جانە مەملەكەتتىك پەن قوعامدىق ساياسي ينستيتۋتتار جۇمىسى توقىراۋعا ۇشىراعان جاعدايدا ورتالىقتانعان بيلىك تىكتەمەسى (ۆەرتيكالى) ءوز مانىنەن ايىرىلىپ، تەرىس ارەكەتتەرگە ۇرىندىرادى.
ورتالىق جانە ايماقتاعى بيلىكتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە قۇلاق اسپاۋى مەن ەلدى تىڭداۋعا دەگەن قۇلىقسىزدىعى، جاڭاوزەن قالاسى تۇرعىندارىنىڭ تالاپتارىن ەلەمەۋ، شەنەۋنىكتەردىڭ شىنايى ءومىردى بويامالاپ كورسەتۋى اقىر اياعىندا الەۋمەتتىك تارتىستىڭ الدىمەن ساياسي سيپاتقا ۇلاسۋىنا، ارتىنشا قاندى قىرعىنعا جول اشتى. پوليتسەيلەردىڭ قارۋدى سەبەپسىز، نەگىزسىز، اسىرا سىلتەۋگە سالىپ پايدالانۋى ونداعان ازاماتتىڭ ولىمىنە، جۇزدەگەن ادامنىڭ جاراقاتتانۋىنا سوقتىردى.
ءبىزدىڭ قوعام، ەڭ الدىمەن ەلدەگى بيلىك بۇل وقيعالاردان ساباق الۋعا ءتيىس. قازا تاپقانداردى جوقتاپ، ولاردىڭ جاقىندارى مەن تۋىستارىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، جاراقات العان جانە قۋدالاۋعا تۇسكەندەردىڭ تاعدىرىنا الاڭداي وتىرىپ ءبىز، ەلدىڭ ويلى، پاراساتتى ازاماتتارى، بارلىق قوعامدىق كۇشتەر، قازاقستان بيلىگىنىڭ تارماقتارى وسىدان وي ءتۇيىپ، بولعان وقيعادان ناقتى قورىتىندى شىعارۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، مۇنداي وقيعالاردىڭ بولاشاقتا قايتالانۋىنا جول بەرمەس ءۇشىن قولدان كەلەر بارلىق ارەكەتتى جاساۋىمىز كەرەك.
قازاقستان قۇقىق قورعاۋ جانە كۇشتىك قۇرىلىمدارىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن قىزمەت ەتۋ تاسىلدەرى جەكە تالقىلاۋ مەن ارنايى قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىز بەيبىت حالىققا قارسى وق اتۋعا جانە ىشكى قاقتىعىستارعا اسكەردى قاتىستىرۋعا تۇبەگەيلى قارسىمىز. الەۋمەتتىك قاقتىعىس پەن قوعامدىق نارازىلىق كەز كەلگەن جاعدايدا جانە ۇنەمى بەيبىت جولمەن ءارى كەلىسسوز ارقىلى شەشىلۋى ءتيىس. سوتتىڭ شەشىمىنسىز ەشكىم دە ازاماتتاردى ولاردىڭ بۇلجىمايتىن قۇقىعى - ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇقىعىنان ايىرا المايدى! ولاي ەتۋ - ەڭ ۇلكەن جانە قاۋىپتى قىلمىس. ال بۇل قىلمىس بيلىكتىڭ، ازاماتتاردىڭ وسى كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قورعاۋعا ءتيىس ادامداردىڭ قولىمەن جاسالسا، وندا بۇل ەكى ەسە قاۋىپتى. وسى نەگىزگى ۇستانىم جويىلسا، وندا قالعان نارسەلەردىڭ دە ەش ءمانى قالمايدى. ەگەر ادام ءومىرى قۇنسىزدانسا، بارلىق جەتىستىك پەن تابىس ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى قاتارعا ىسىرىلىپ، بارلىعى كومەسكىلەنەدى.
مىنە، سوندىقتان ءبىز قوعامنىڭ بۇل وقيعالاردى جان-جاقتى، ادىلەتتى جانە اشىق تۇردە زەرتتەۋ جونىندەگى تالابىن تاباندى تۇردە قولدايمىز. تەرگەۋ مەن سوت 2011 جىلعى 16-17 جەلتوقسان كۇنگى وقيعالاردىڭ عانا ەمەس، بۇدان بۇرىنىراقتاعى وقيعالارعا دا ناقتى قۇقىقتىق باعاسىن بەرۋگە ءتيىس. ال بۇل بيلىكتىڭ بارلىق ورگاندارى مەن ينستيتۋتتارىنىڭ، مۇناي-گاز كومپانيالارىنىڭ، سالعىرتتىعى مەن سالاقتىعى شەكتەن اسقان شەنەۋنىكتەردىڭ ارەكەتىنە قۇقىقتىق جانە ساياسي باعا بەرىلۋى كەرەك دەگەن ءسوز. ونسىز قوعامداعى سەنىمدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن. ءتۇيىنى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر بۇكىل قوعامدىق-ساياسي قارىم-قاتىناسقا كەرى اسەر ەتپەك. مۇنىڭ سالدارى قازىرگى بيلىك ءۇشىن عانا ەمەس، مەملەكەتتىلىك پەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن دە اۋىر بولماق.
وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە اتقارۋشى ورگاندار جانە كۇشتىك قۇرىلىمدار جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى وقيعالاردى سىرتقى جانە ىشكى كۇشتەردىڭ جىمىسقى ارەكەتى دەپ كورسەتۋگە تىرىسىپ، وسى ارقىلى وزدەرىنەن جاۋاپكەرشىلىكتى ىسىرىپ تاستاماق دەگەن اقپارات جەتىپ جاتىر. اباقتىعا قامالعاندار مەن تەرگەۋگە تۇسكەن ازاماتتارعا جانە ولاردىڭ تۋعان-تۋىستارىنا مورالدىق، پسيحولوگيالىق قىسىم مەن كۇش كورسەتىلۋدە دەگەن اقپارات تاعى بار. بۇل - ورەسكەل جاعداي. ەگەر مۇنىڭ بارلىعى اقىر اياعى «شەلەك جالاعانداردىڭ» سوتتالۋىمەن تىناتىن بولسا، وندا بۇل بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىنا سەلكەم ءتۇسىرىپ، سەنىمدى ازايتادى. بۇل قوعامدىق تالاپتار مەن كوڭىل كۇيدىڭ راديكالدانۋىنا سوقتىرادى. مۇنىڭ ءوزى ساياسي ديالوگ پەن قوعامداعى تۇسىنىستىكتى قيىنداتىپ جىبەرەدى.
مۇنداي جاعداي بيلىكتى «بۇراندانى بۇراي تۇسۋگە» يتەرمەلەيدى. ال مۇنىڭ ءوز كەزەگىندە مەملەكەت، قوعام جانە ازاماتتار ءۇشىن تەرىس سالدارى بار. بۇدان ەشكىم دە ۇتپايدى. اۆتوريتارلى-رەپرەسسيۆتى ۇردىستەردىڭ كۇشەيۋى دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ قۋدالانۋىنا سوقتىرادى. ال ولار بۇعان قارسى باس كوتەرەدى. ءوزارا تەكەتىرەس، بيلىك جانە دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ راديكالدانۋى ەلدى تىعىرىققا تىرەيدى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ۇلتىمىز حح عاسىردا باستان وتكەرگەن قايعىعا تولى تاريحي جولدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، جيىرما جىل ىشىندەگى وقيعالارعا كوز جۇگىرتسەك تە جەتكىلىكتى. بۇل قازاقستاننىڭ وقشاۋلانۋىن كۇشەيتىپ، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن، ينۆەستيتسيالىق جانە بيزنەس-كليماتىن ناشارلاتادى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق وقشاۋلانۋى بيلىكتى وزگە اۆتوريتارلى مەملەكەتتەرمەن جاقىنداسۋىنا يتەرمەلەيدى. بۇل تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋعا اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
فورۋمعا قاتىسقان زيالى قاۋىم بيلىكتەن ەلدەگى اۆتوريتارلى-رەپرەسسيۆتى ۇردىستەردى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن بىرىگىپ ىزدەۋ ءۇشىن وپپوزيتسيامەن، ازاماتتىق قوعاممەن ارىپتەستىكتى باستاۋ كەرەك دەپ ۇندەۋ تاستايمىز. قۋدالاۋ ماشيناسىن ىسكە قوسقان سوڭ، ونى توقتاتۋ وتە قيىن. ول توڭىرەگىن باسىپ جانشيتىن، جاڭا قۇربانداردى تالاپ ەتەتىن مەحانيزمگە اينالماق. ءوز قۇرباندارىن عانا ەمەس، ءوزىن ىسكە قوسقانداردى دا كۇل-تالقانىن شىعارىپ، كۇيرەتەتىن مەحانيزم بولماق.
بيلىكتىڭ ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋى مەن قوعامدى مودەرنيزاتسيالاۋى، ساياسي باسەكەلەستىكتى دامىتۋى، ازاماتتىق بەيبىتشىلىك پەن تولەرانتتىلىق ءداستۇرىن قامتاماسىز ەتۋى جانە ساقتاۋى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ىسپەن دالەلدەنۋى ءتيىس. جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىم 12 مىڭ دوللاردان اسىپ تۇسكەن جاعدايدا رەفورمالاردى سوزبالاقتاي بەرۋ، «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەگەندەي ارزان پوپۋليستىك ۇراندارعا سالىنۋدىڭ ءمانى دە، ماعىناسى دا جوق. كەز كەلگەن ساياسي رەفورمانىڭ العىشارتى - سەنىم مەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى قالىپتاستىرۋ. ال بيلىك ءوز قارسىلاستارىن، وزگەشە ويلايتىن ازاماتتاردى قۋدالاعان كەزدە مۇنىڭ ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس.
سوندىقتان بىزدەر، الماتى قالاسىندا 2012 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا وتكەن زيالى قاۋىمنىڭ - حالىق وكىلدەرىنىڭ فورۋمىنا قاتىسۋشىلار، جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قايعىلى وقيعادان كەيىن ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي-قوعامدىق جاعدايعا قاتىستى شىعارماشىلىق جانە عىلىمي ينتەلليگەنتسيانىڭ، ازاماتتىق قوعامنىڭ، ساراپشىلىق جانە قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ باياندامالارىن تىڭداي ءارى تالقىلاي كەلىپ، مىنانداي تالاپتار قويامىز:
1. ەل بيلىگى قوعامداعى اۆتوريتارلى-رەپرەسسيۆتى ۇردىستەردى دەرەۋ توقتاتسىن! ەلدەگى پروتسەستەرگە وزىندىك بالاما پىكىرى بار ازاماتتاردى «جاۋ» رەتىندە قاراستىرۋعا جول بەرىلمەسىن!
2. ەلدەگى قارۋلى كۇشتەردى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وق اتاتىن قارۋدى، ياعني ءوز ازاماتتارىنا قارسى «ارنايى قۇرالداردى» پايدالانۋدىڭ رەگلامەنتىن قايتا قاراستىرسىن.
3. دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ ميتينگىلەرىنە قاتىسۋشىلاردى قۋعىنداۋ مەن نەگىزسىز قىلمىستىق نەمەسە اكىمشىلىك ءىس قوزعاۋ توقتاتىلسىن. وسى كۇنگە دەيىن دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا وكىلدەرىنە قاتىستى شىعارىلعان ۇكىمدەردىڭ كۇشى جويىلىپ، ولاردىڭ بارلىق ازاماتتىق قۇقىعى قالپىنا كەلتىرىلسىن.
4. تاۋەلسىز جانە وپپوزيتسيالىق باسىلىم رەداكتسيالارى مەن جۋرناليستەرىن قۋعىنداۋ، ۆەب-سايتتار، بيلىككە جاقپايتىن اقپاراتتى تاراتاتىن الەۋمەتتىك جەلىلەر جۇمىسىنا توسقاۋىل قويۋ ارەكەتتەرىن ايىپتايمىز. ءسوز بوستاندىعىنا شەك قويىلماسىن!
5. قايىرىمدىلىق جانە ءوز قاتەلىكتەرى مەن ءمۇلت كەتكەن تۇستارىن مويىنداۋ - بيلىك مىقتىلىعىنىڭ بەلگىسى. بيلىك قوعامدا كۇدىك-كۇمان تۋعىزعان تومەندەگى داۋلى ىستەردى قايتا قاراستىرسىن:
تاعى ءبىر الەۋمەتتىك جانجالدىڭ قۇرباندارى - «شاڭىراق وقيعالارىنا» قاتىسۋشىلارعا قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ءىس; ۇزاق جىلعا سوتتالعان ارون اتابەك باستاعان «شاڭىراق قورعاۋشىلارىنا» راقىمشىلىق جاسالىپ، ازاتتىققا شىعارىلسىن;
عالىم سايات ىبراەۆ باستاعان «سوپىلار پروتسەسىنىڭ» قاتىسۋشىلارىنا قاتىستى قىلمىستىق ءىس; ايدوس سادىقوۆ، ناتاليا سوكولوۆا، ەرمەك نارىمباەۆ ءتارىزدى الەۋمەتتىك جانجالعا قاتىسۋشىلاردىڭ ساياسي استارى بار ىستەرى (ەڭبەك ەتۋشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا قاتىسۋ) قايتا قارالسىن!.
6.«الەۋمەتتىك ارازدىقتى قوزدىردى» دەپ ايىپ تاعىلعان وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ وكىلدەرىن، ونىڭ ىشىندە ۆ.كوزلوۆتى، س.ساپارعاليدى، ب.اتاباەۆتى، ج.مامايدى، ا.ءامىروۆا مەن باسقالاردى قۋدالاۋ توقتاتىلسىن.
7.اقتاۋ قالاسىندا جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى وقيعاعا قاتىستى قارالاتىن سوت ءىسى تولىق اشىق جاعدايدا،قوعامدىق قورعاۋشىلاردىڭ،قوعامدىق ۇيىمدار مەن اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلسىن.
الماتى قالاسىندا 2012 جىلعى 19 ناۋرىزدا قابىلداندى.
قازاق زيالىلارىنىڭ فورۋمىنىڭ
«بيلىك پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋ جانە ونىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى»
قارارى
بىزدەر، الماتى قالاسىندا 2012 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا وتكەن زيالى قاۋىمنىڭ - حالىق وكىلدەرىنىڭ فورۋمىنا قاتىسۋشىلار، جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قايعىلى وقيعادان كەيىن ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي-قوعامدىق جاعدايعا قاتىستى شىعارماشىلىق جانە عىلىمي ينتەلليگەنتسيانىڭ، ازاماتتىق قوعامنىڭ، ساراپشىلىق جانە ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ باياندامالارىن تىڭداي ءارى تالقىلاي كەلىپ، مىناداي شەشىمدەرگە توقتادىق:
1. ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقى مەن مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار دۇرىس جۇمىس ىستەمەي وتىرعان قازىرگى جاعدايدا قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىن قايتا قۇرۋ جانە جەتىلدىرۋ مىندەتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەگە اينالدى. ول ءۇشىن ءبىرسىپىرا شارالاردى قولعا الىپ، ىسكە اسىرۋ كەرەك: سوتتىق-قۇقىقتىق رەفورما جاساۋ; سايلاۋ تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ; ساياسي پارتيالاردىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، كاسىبي وداقتاردىڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن ميتينگىلەر، شەرۋلەر وتكىزۋگە قاتىستى زاڭدىق نورمالاردى ليبەراليزاتسيالاۋ (زامانعا ساي جاساۋ) جانە ت.ب. سوزدەن ىسكە كوشىپ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىن ەندىرۋدى جانە تومەنگى دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلاۋدى باستاپ كەتكەن ءجون.
وسى ۇسىنىستاردى تالداۋ، وقۋ-ءبىلىم، ءدىن، رۋحاني-مادەني سالاداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جانە ءتىل ساياساتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، الەۋمەتتىك، قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلاپ شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك (ۇلتتىق) كەڭەس قۇرىلۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك (ۇلتتىق) كەڭەستىڭ مۇشەلەرى زيالى قاۋىم، بيلىكتىڭ جوعارعى ورگاندارىنىڭ، كاسىبي وداقتاردىڭ، قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ، بارلىق ساياسي كۇشتەردىڭ، حالىقتىڭ ءتۇرلى توپتارىنىڭ وكىلدەرىنەن جاساقتالۋى كەرەك.
2. جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى وقيعاعا بايلانىستى بارلىق ساياسي كۇشتەردىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ، اشىق پارلامەنتتىك تالقىلاۋ وتكىزۋدى تالاپ ەتەمىز. بۇل وقيعاعا تەك قۇقىقتىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي باعا دا بەرىلۋى قاجەت. الداعى ۋاقىتتا وسىنداي قاتەلىكتەردى جىبەرمەس ءۇشىن وسى قايعىلى وقيعاعا قاتىستى قانداي شارالار قابىلداعانى جونىندە بارلىق قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارى باسشىلارىنىڭ ەسەپ بەرۋىن، ولاردىڭ قارۋ مەن ارنايى قۇرال-سايمانداردى قانداي جاعدايدا قولداناتىنىن ناقتىلاي ءارى ايقىنداي ءتۇسۋىن قاتاڭ تۇردە سۇرايمىز.
3. ەل بيلىگىنەن جاڭاوزەن مەن شەتپەگە قاتىستى وقيعالاردى جانە ونىڭ سەبەپ-سالدارلارىن اشىق، انىق، ءدال جانە تەرەڭ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەمىز. بارلىق كىنالى ادامدار، ولار قانداي لاۋازىمدى قىزمەت اتقارىپ وتىرسا دا، تەگىس جازالانۋعا ءتيىس. قايرىمدىلىقتى قاتىگەزدىكتىڭ قۇربانى بولعان كىناسىز ازاماتتارعا كورسەتەيىك. بيلىك باسىنداعىلار زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى جونىندە كەڭىنەن اقپارات بەرىپ وتىرۋى، وسى ىسكە قاتىستى كىنالى دەپ تابىلعانداردىڭ بارلىعىنا دا ءوز قۇقى مەن زاڭدى مۇددەسىن قورعاۋىنا مۇمكىندىك جاساۋدى قامتاماسىز ەتۋى قاجەت.
4. الداعى ۋاقىتتا وسىنداي قايعىلى وقيعالاردى بولدىرماس ءۇشىن زاڭعا «تىكەلەي دەموكراتيانىڭ» جاڭا مەحانيزمدەرىن قاراستىراتىن، زاڭ تۇرىندە ەنگىزەتىن وزگەرىستەر كەرەكتىگىن ەسكەرتەمىز.
اتاپ ايتساق، ەلىمىزدىڭ زاڭىنا تومەندەگىدەي وزگەرىستەردى مىندەتتى تۇردە ەنگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز:
- ەلىمىزدىڭ 15 مىڭنان كەم ەمەس ازاماتتارى قول قويعان قوعامدىق تالاپتارىن ۇكىمەت ۇش ايدان كەشىكتىرمەي قاراپ-شەشۋىن مىندەتتەۋدى;
- وبلىستاردا تۇراتىن 1500-دەن كەم ەمەس ازاماتتار قول قويعان سونداي ۇسىنىستار مەن تالاپتاردى وسى ازاماتتار تۇراتىن وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ ەكى ايدان كەشىكتىرمەي قاراپ-شەشۋىن مىندەتتەۋدى;
- اۋداندا تۇراتىن 150-دەن كەم ەمەس ازاماتتار قول قويعان جەرگىلىكتى ءمانى بار ءارتۇرلى ۇسىنىس-تالاپتاردى وسى اۋداندىق اكىمشىلىكتىڭ ءبىر ايدان كەشىكتىرمەي شەشىپ بەرۋىن مىندەتتەۋدى.
5. «ەلەكتروندى ۇكىمەتتىڭ» مەحانيزمدەرى كەڭەيىپ جاتقان شاقتا بيلىك ءوزىنىڭ جۇمىسى جونىندە ازاماتتارىمىزدى ينتەرنەت ارقىلى كەڭىنەن قۇلاعدار ەتىپ وتىرۋى قاجەت: اتاپ ايتقاندا، ۇكىمەتتىڭ، مينيسترلىكتىڭ جيىندارى، اكىمشىلىكتىڭ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ، سوتتىڭ وتىرىس-جيىندارى ينتەرنەتتە ۆەب-كامەرا ارقىلى حالىققا كورسەتىلىپ تۇرۋى ءتيىس.
ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ولاردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا، قوعامدىق ساراپتامالارى مەن تەستىلەۋلەرىنە قاتىساتىنداي مۇمكىندىك جاسالسىن. بۇل ءۇشىن بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيدەگى اتقارۋشى جانە وكىلەتتى ورگاندارى ينتەرنەتكە ازاماتتاردىڭ مۇددەسى قورعالاتىن شەشىمدەردىڭ جوباسىن وسى شەشىم قابىلداناردان ءبىر اي بۇرىن ءىلىپ قويۋعا مىندەتتى بولسىن.
6. جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قايعىلى وقيعاعا قاتىستى قوعامدا قيلى پىكىردىڭ تۋىنداعانى، ءتىپتى «قازاقتاردىڭ كوشى» تۋرالى ءجونسىز اڭگىمەلەردىڭ ايتىلعانى ورالمانداردى قابىلداۋ مەن ولاردى بەيىمدەۋ باعدارلامالارىن ىسكە العىسىز ەتكەن پىكىرلەردىڭ دە بوي كوتەرگەنى راس. ءبىز مۇنداي اڭگىمەلەردى كەرەكسىز جانە ارانداتۋشى اڭگىمەلەر دەپ ەسەپتەيمىز.
ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرىپ، ءبىز كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى جەكە مينيسترلىك (نە اگەنتتىك) قۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل مينيسترلىك (اگەنتتىك) وزگە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەي وتىرىپ، تاريحي وتانىنا ورالىپ جاتقان وتانداستارىمىزدىڭ كوشۋىن، قونۋىن ۇيلەستىرىپ جانە ولاردىڭ بەيىمدەلۋىن باستى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىس.
7. ءبىر مەملەكەتتىك تەلەارنانىڭ نەگىزىندە ونىڭ ءىس-ارەكەتىن، رەداكتسيالىق ساياساتىن، قارجىلانۋىن قوعامنىڭ ءوزى باقىلاپ وتىراتىن «قوعامدىق تەلەۆيدەنيە» قۇرۋدى تاعى دا تالاپ ەتەمىز.
وسىمەن ءبىر مەزگىلدە، مەملەكەتتىك ورتالىق تەلەارنالار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى زاڭدى تۇردە ءوز ەفيرلەرى مەن گازەت بەتتەرىنەن مۇشەلەرى 2 مىڭنان كەم ەمەس بارلىق ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە ورىن بەرۋگە ءتيىس. ال ايماقتىق تەلەارنالار مەن گازەتتەر دە ءاربىر وبلىستاعى پارتيالار مەن بىرلەستىكتەردىڭ سانىنا قاراپ ءتيىستى شەشىم قابىلداعانى ءجون.
8.زيالى قاۋىمنىڭ - حالىق وكىلدەرىنىڭ فورۋمىن ەلىمىزدەگى كوكەيكەستى ءارى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاپ وتىراتىن تۇراقتى قوعامدىق مىنبەرگە اينالدىرامىز.
فورۋمدا كوتەرىلگەن ۇسىنىستارعا رەسپۋبليكالىق ورگانداردىڭ نازارىن اۋدارامىز. مەملەكەت باسشىلارىن جانە ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرىن شاقىرا وتىرىپ، فورۋمنىڭ جاڭا وتىرىسىن وتكىزەمىز.
الماتى قالاسىندا، 2012 جىلعى 19 ناۋرىزدا قابىلداندى. سۋرەتتەر www.janaozen.net سايتىنان الىندى
Kazakh_zyialylary_forum by Omirzhan Abdihalyh
