سوڭعى كەزدەرi بۇگiنگi قازاق كiتاپ وقىمايتىن بولدى دەگەن پiكiر جيi ايتىلىپ ءجۇر. ارا-تۇرا بۇل ۇلتتىق رۋحاني قۇلدىراۋىمىزدىڭ باسى دەگەن دە كورiپكەلدiك وي بوي كوتەرiپ قالادى.

ادەبيەتشiلەرiمiزدiڭ وسىلاي بار كiنانi حالىققا ارتا سالۋى «سەزiكتi بۇرىن سەكiرەر»، «بەيمازا جەڭەدi, بەيشارا كونەدiنiڭ» كەرi ەمەس پە ەكەن؟

بالكiم، وقىرماننىڭ جوقتىعىنا جازۋشىمىزدىڭ ءوزi كiنالi بولار نەمەسە وقىرمان بار دا ونىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە الار كiتاپ جوق شىعار؟

زيالى قاۋىمنىڭ، ونىڭ iشiندە ادەبيەتشiلەرiمiزدiڭ ۇلت بولاشاعى الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىنا قاراپايىم حالىق قاشانعى كiنالi بولا بەرمەك؟

وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى، بiز تومەندەگi ماقالادا ماسەلەنi كەرiسiنشە قاراستىردىق. بۇل جەردە جازۋشى وقىرمانعا ەمەس، وقىرمان جازۋشىعا سىن ايتادى.

سوڭعى كەزدەرi بۇگiنگi قازاق كiتاپ وقىمايتىن بولدى دەگەن پiكiر جيi ايتىلىپ ءجۇر. ارا-تۇرا بۇل ۇلتتىق رۋحاني قۇلدىراۋىمىزدىڭ باسى دەگەن دە كورiپكەلدiك وي بوي كوتەرiپ قالادى.

ادەبيەتشiلەرiمiزدiڭ وسىلاي بار كiنانi حالىققا ارتا سالۋى «سەزiكتi بۇرىن سەكiرەر»، «بەيمازا جەڭەدi, بەيشارا كونەدiنiڭ» كەرi ەمەس پە ەكەن؟

بالكiم، وقىرماننىڭ جوقتىعىنا جازۋشىمىزدىڭ ءوزi كiنالi بولار نەمەسە وقىرمان بار دا ونىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە الار كiتاپ جوق شىعار؟

زيالى قاۋىمنىڭ، ونىڭ iشiندە ادەبيەتشiلەرiمiزدiڭ ۇلت بولاشاعى الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىنا قاراپايىم حالىق قاشانعى كiنالi بولا بەرمەك؟

وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى، بiز تومەندەگi ماقالادا ماسەلەنi كەرiسiنشە قاراستىردىق. بۇل جەردە جازۋشى وقىرمانعا ەمەس، وقىرمان جازۋشىعا سىن ايتادى.

«كيەلi حابارداعى» جازۋعا قاراعاندا الدەبiر كەشتەگi جيىندا يسا ءماسiح پەتر ساحاباعا: «تاڭعا دەيiن اتەش ءۇش رەت شاقىرادى، وعان دەيiن سەن مەنەن ءۇش رەت بەزiنiپ ۇلگەرەتiن بولاسىڭ»، دەپتi-مىس. سوندا ساحابا: «بۇلاي بولۋى ەش مۇمكiن ەمەس. سiزگە ءتاڭiر حابارى تۇسكەن العاشقى كۇندەرiڭiزدەن سەرiكپiن. تاڭiرگە، ءتاڭiرiنiڭ ۇلى سiزگە كامiل سەنەمiن. بۇل سەنiمiمنەن اجال الدىندا تۇرسام دا باس تارتا الماسپىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورiنەدi. ودان كەيiنگi وقيعالار دامۋى بارىسىندا يسا ءماسiحتiڭ ايتقانى راسقا شىعىپ، پايعامبار باسىنا زۇلمات شاق تۋعاندا، پەتر ساحابانىڭ ءۇش رەت بەزiنiپ ۇلگەرەتiندiگi دە، تەك اتەش ءۇشiنشi رەت شاقىرعاننان سوڭ عانا ساناسى ويانىپ، سەنiمi قالپىنا كەلەتiندiگi دە، سوندا يسا ءماسiحتiڭ ايتقان كورiپكەلدiگi ەسiنە تۇسەتiندiگi دە سول الدە لۇقا، الدە جوھان جازعان «كيەلi حاباردا» تاعى دا تاپسiرلەنiپ باياندالعان-دى. پايعامبار سوزiنە كۇپiرلiك جاساپ، كۇناعا باتقانىنا قورلانعان پەتر ساحابا سول ءسات شىداي الماي ەڭكiلدەپ جىلاپ جiبەرiپتi-مiس. كiم بiلەدi, رۋحى iبiلiس تiلiنە ەرiپ، وسال تارتقاندىعىنا iشi قان جىلاعان بولار. بiزدiڭ ۇلتتىق ادەبيەتiمiزدiڭ قازiرگi حال-كۇيi پەتر ساحابانىڭ باس اياعى بiر تۇندە باسىنان كەشiرەتiن وسى سانا سەرگەلدەڭiنە ۇقسايتىن سىندى.

قۇدايدىڭ بiر اتى ار بولسا، ادەبيەت سول اردىڭ iسi. «ولەڭگە اركiمنiڭ-اق بار تالاسى» دەپ ۇلى اباي ايتقانىمەن، قۇدايدىڭ جەردەگi شارۋاسىمەن ەكiنiڭ بiرiنiڭ اينالىسا بەرۋگە قۇقىسى جوق. Iشكi دايىندىعى، رۋحى دا جەتپەيدi. مۇحاممەد پايعامبار الدەبiر پوەزيا تۋرالى اڭگiمەسiندە «اقىن بولمىسى اللانىڭ قازىناسى» دەگەن ەكەن. دەمەك، اقىننىڭ بۇكiل شىعارماشىلىعى، تىنىس-تiرشiلiگi كوكتەگi سول تىلسىم جاراتىلىستىڭ جەتەگiندە جۇرمەك. ونىڭ اۋزىنا «حان ەمەسسiڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ. دوستارىڭ كەلiپ تابالاپ، دۇشپانىڭ سەنi باسقا ۇرسىن» دەگەن بەت قاراتپاس ءسوزدi دە، «مەن وسىناۋ اسپاني قۇدiرەتiممەن، پايعامبارلىق ەتەمiن جەرگە تۇگەل» دەپ ايتقىزىپ، رۋحىن اسقاقتاتاتىن دا وسى قۇپيا قۇدiرەت.تiپتi قۇراننىڭ ءوزi كەرەمەت اق ولەڭ ۇلگiسiمەن جازىلعاندىعىن نەگە ۇمىتا بەرەمiز. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزi دە ءومiر بويىنا اسىلزادا پوەزيانىڭ شىن جانكۇيەرi بولىپ وتكەن دەسەدi. اتتەڭ، بۇگiنگi مۇسىلمان قاۋىمى «قۇراننىڭ» مۇحاممەد ارقىلى كوكتەن تۇسۋiنە پوەزياعا قانشالىقتى قارىزدار ەكەندiكتەرiن بiر ءسات سەزiنسە عوي. ولار مۇحاممەد رۋحىنىڭ بيiك، جانىنىڭ تازا بولعاندىعىن عانا بiلەدi. ال وسى تازالىققا ول كiسi قالاي جەتتi, ول جاعىندا شارۋالارى جوق. جان قىسىلعاندا بوقتىق تۇرiندە بولسا دا شىندىق ايتىلادى دەگەندەي، وسى جاعىنا نازار اۋدارا الار ورەسi بولسا، مولداسى بار، باسقاسى بار بۇكiل مۇسىلمان اۋلەتi ناعىز ولەڭقۇمارلار اۋلەتi بولىپ شىعا كەلەر ەدi-اۋ. بۇل جاعىنان يسا ۇمبەتتەرi بiزدەن كوش iلگەرi. ولار پوەزيا قادiرiن بiلمەسە دە، ءسوز قادiرiن جاقسى بiلەدi. ويتكەنi, يواننان قالعان «كيەلi حابار» «باسىندا ءسوز بولدى، ءسوز تاڭiرiدە بولدى، ءسوز ءتاڭiرiنiڭ ءوزi ەدi»،- دەپ باستالادى. دەمەك، قۇدايدىڭ بiر اتى ار بولسا، بiر اتى ءسوز. بiر كەزدەرi «سوزبەن كۇندi توقتاتىپ، قامال بۇزعان» قۇدiرەت يەلەرi ەكi اياقتى پەندە بiزدiڭ ارامىزدا دا بولعان دەيدi ەسكi اڭىزدار. ءوزiمiز كەشەگi كۇنگە دەيiن مويىنداماي كەلگەن باقسىلار پوەزياسى وسىنداي تىلسىم كۇشكە يە. قالاي دەگەنمەن دە، باقسىلىقتىڭ پراكتيكاسىنا ۇڭiلەتiن بولساق، بiر كەزدەرi پوەزيا ادامنىڭ جانى عانا ەمەس، ءتانiن ەمدەۋگە دە، تۇرمىس-تiرشiلiگiنە قاراسۋعا دا قولىنان كەلگەنشە ات سالىسقاندىعىنىڭ كۋاسi بولامىز. ەندiگi جەردە پوەزيانى ترانستسەندەنتالدىق دەڭگەيدە تۇسiندiرۋدەن ونىڭ جەردەگi ناقتى جاعدايىنا قايتا ورالاتىن بولساق، وسىنداي رۋحاني مۇراعا يە اقىنداردى دا سوڭعى ۋاقىت iبiلiس يەكتەي باستاعاندىعى اڭعارىلادى.

ساحابا پەتردi بiر تۇندە ءۇش رەت سۇرiندiرگەن iبiلiس اقىندارىمىزدى كۇنiگە وتىز ءۇش رەت سۇرiندiرەتiن سياقتى. وسىندايدا ەسiڭە وي الىبى بالزاكتىڭ «يدەيا فاكتىدان ءاردايىم جوعارى تۇرادى» دەگەن قاناتتى ءسوزi ەرiكسiز ورالادى. تازا پوەزيانىڭ، ونى جاسايتىن شابىتتىڭ قۇدiرەتپەن تiكەلەي بايلانىسى بار ەكەندiگi انىق، وعان مىسال كەلتiردiك. پوەزيا بولمىسى ترانستسەندەنتالدىق قاسيەتiندە پەندەۋي تۇسiنiكتەن قانشالىقتى جوعارى تۇرعانىمەن، توڭiرەگiندەگi كۇرەس-تارتىس، ودان ءوربيتiن ناقتى وقيعالار باسقاعا مەگزەيدi.

و باستاعى كوتەرەر تۋى اسپاني بولعانىمەن، پوەزيا جانە اقىن ساياساتتان، قوعامنىڭ ومiرiنەن، ورتانىڭ اسەرiنەن ەشقاشان بەيتاراپ قالا الماق ەمەس. «اقىن جانى كiرپياز، جاماندىققا توزە المايدى». كەشەگi كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا ار-نامىسى ءۇشiن جەكپە-جەكتە اتىسىپ مەرت بولعان ەكi اقىن ءومiربايانىن ورىس ادەبيەتi وقۋلىعىنان جاتا-جاستانا وقىپ، جاتقا ايتىپ وستiك. ەكەۋiن دە قۇرتقان پاتشا مەن ونىڭ توعىشار شەنەۋنiكتەرi ەكەن. بەينەبiر ولاردان كەيiنگi اقىنداردىڭ ءبارiنiڭ ءومiرi ءساتتi اياقتالا بەرگەن سىندى. سويتسەك، كەڭەس وكiمەتi دە تiكەلەي اقىن رۋحى مەن سۇيەگiنiڭ ۇستiندە قۇرىلعان بولىپ شىقتى...

پوەزيانىڭ جاراتىلىسپەن تiكەلەي بايلانىسى بار ەكەنiن قۇلاققا سiڭiرۋمەن وتكەن الەكساندر بلوك سۋىق بولمەدە اشتىقتان بۇراتىلىپ جاتىپ قايتىس بولادى. ال، وسىدان ەكi اپتاداي ۋاقىت كەيiن ادامزاتتىڭ التىنشى سەزiمi ويانار ءساتتi اڭساۋمەن وتكەن نيكولاي گۋميلەۆ الدەبiر تۇرمەنiڭ اۋلاسىندا اتىلعان بولاتىن. وبالى نە كەرەك، كۋا بولعاندار قورقاق ەسiنەن تانىپ، قايساردىڭ بۋىنى قالتىرايتىن وسى ساتتە اقىن ءوز جەندەتiنiڭ بەتiنە جىميا قاراپ تۇردى دەسەدi. اتتەڭ، دوستوەۆسكيگە بەرiلگەن كەشiرiم وعان دا جاسالسا، بiز بەن سiز نەبiر كەرەمەت رۋحاني دۇنيەلەردiڭ كۋاگەرi بولار ما ەدiك. بiر عاجابى، وسى ەكi اقىن دا وزدەرiن بiر كەزگi قىسىق كوز عۇنداردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ەسەپتەگەن. وسى ارادا نيكولاي گۋميلەۆتiڭ بالاسى لەۆ گۋميلەۆتiن تۇركi تاريحىن قالپىنا كەلتiرۋدەگi ىجداعاتتى، قاھارماندىق ەڭبەگiن بiر ءسات ەسكە الا كەتسەك جەتەر. ال جيىرماسىنشى عاسىردىڭ دون كيحوتى ۆەليمير حلەبنيكوۆ پودۆالدا جان تاپسىرعاندا، قاسىندا مىنا قايىرشى كەزبەگە نە بولدى دەپ اۋەستەنگەن جاس بالالار عانا بولعان كورiنەدi. ولەڭدi ەسەپ جۇيەسiنە سالۋ ارقىلى عالامنىڭ قۇپياسىن اشسام با دەگەن وسى اقىن ارمانىنىڭ قاسىندا ءبارiمiز الاسا تارتارىمىز انىق. ال كەڭەس وكiمەتiمەن كوڭiل قوسقىسى كەلگەن ۆ.ماياكوۆسكي اتىلىپ قالسا، سەرگەي ەسەنين موينىنا قىل ارقان سالدى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلiمدە ۇلتان بولعانىم دۇرىس» دەپ وتانىنا ورالعان مارينا تسۆەتاەۆا - بۇرىن-سوڭدى جەر بەتiندە وتكەن ايەلدەردiڭ رۋحى ەڭ ءورi, الدەبiر اقساۋساقتاردىڭ كۇنا مەن قىلمىس يiسi كۇڭiرسiگەن كiر-قوڭىن جۋىپ، تiرشiلiك ەتەدi. اقىر سوڭىندا تەمەكiگە تيىن-تەبەن تابا الماي مۇقتاجدىقتان قىسىلعان اقىن ايەل ءوز ءومiرiن ءوزi ۇزۋگە ءماجبۇر بولعان. شiركەۋ كەشەگi كۇندەرi عانا ايەل اقىننىڭ ءور رۋحىن ازالاپ، جانىن جايلاندىرۋعا رۇقسات بەردi. مiنە، سiزگە ايەل وبرازىنداعى نيككولو پاگانيني...

اتتەڭ، بiزدiڭ قازاقى تۇسiنiگiمiزگە ادامدى، ونىڭ جان-دۇنيەسiن زەرتتەۋدiڭ پسيحواناليزدiك ادiستەرi ءالi سiڭiسە قويعان جوق. بولماسا اتى دارداي تالاي ادەبيەتشi اعالارىمىزدىڭ سىرتى ءبۇتiن، iشi ءتۇتiن جان دۇنيەسiن جالاڭاشتاپ بەرۋگە بولار ەدi. بiراق بۇل جالاڭاشتاۋ «كiل قۇدايلاردىڭ iشiندە قۇداي ەمەسi iنiسi» دەپ بiر اقىن اعامىزدىڭ اۋىلداسىنىڭ ادەبيەت پەن ادەبيەتشi جايلى قازاقى ءسابي تۇسiنiگiن زiلسiز اجۋالاعانىنداي بولىپ شىقپاس ەدi. ونىڭ ۇستiنە بiزدە شىعارماشىلىق ادام ءومiرiنiڭ بيوگرافياسىن پسيحولوگيالىق يiرiمدەرمەن جازۋ iسپەتتi ادەبيەتتiڭ تانىمدىق ەڭ كەلەلi جانرلارىنىڭ بiرi دە ءالi كۇنگە ءوز دارەجەسiندە دامىماي كەلە جاتقاندىعى قولبايلاۋ...

اڭگiمەنi ورىس ادەبيەتi ومiرiنەن مىسال كەلتiرۋدەن باستاۋىمىزدىڭ ءارتۇرلi وبەكتيۆتi, سۋبەكتيۆتi سەبەپتەرi بار. بۇل ءۇشiن ورىسشىل، باتىسشىل دەپ كiنالاۋ دۇرىس بولا قويماس. ويتكەنi, ونىڭ تاريحىندا پۋشكين، لەرمونتوۆتاي اقىنى، تولستوي، دوستوەۆسكي سىندى ۇلى جازۋشىلارى بولعان. ويتكەنi, بۇل ادەبيەت ورىس ۇلتىن الەم حالقىنا قازان توڭكەرiسiنە دەيiن تانىتىپ ۇلگەرگەن. ورىس اقىنى ايتقانداي، «پوەت ۆ روسسي بولشە-چەم پوەت». ال بiزدiڭ ادەبيەت بۇل كەزدەرi اباي پوەزياسى قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە دەگەن ءسابي ساۋال توڭiرەگiندە تالاسىپ جاتقان-دى. بۇل ايتىستىڭ اقىرى ماعجان، ساكەن، Iلياس، بەيiمبەت... ەسiمدەرiن ساناپ جاتۋ ابەستiك بولار، جالپى ادەبيەت كيەسiن، پوەزيا قاسيەتiن iبiلiس قارۋىنىڭ ۇڭعىسىنا بايلاپ بەرۋمەن اياقتالعانى بەلگiلi. پەتر ساحابانى بiر تۇندە ءۇش رەت سۇرiندiرەتiن قاناتتى قۇس قازاق ادەبيەتiندە وسى كەزدە بiرiنشi رەت شاقىرعان-دى. بiز ونى بايقامادىق. م.اۋەزوۆ، ع.مۇسiرەپوۆتەر جاسىرىن رۋحاني مايدانعا كەتتi. قازاق ادەبيەتi ءۇشiن اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى قانشالىقتى باعالى ەكەنi بەلگiلi, ءومiرiنiڭ سوڭىندا «تازالاۋدى اۆگيدiڭ ات قوراسىنان باستايىق» دەگەن ع.مۇسiرەپوۆ ءومiرiن پەتر ساحابانىڭ ومiرiمەن بايلانىستىرۋعا، رۋحاني پاراللەل جۇرگiزۋگە بولا ما؟ ابدەن بولادى. شiركەۋ جانە باي-ماناپتار يسا iلiمiنiڭ قاعيدالارىن ءوز قاجەتتiلiكتەرiنە قالاي بۇرمالاسا، قازاق ادەبيەتiندەگi «جاڭا رۋحاني پاتريارحتار دا» وسى نارسەنi جاساعىسى كەلدi. ويتكەنi ولار ءۇشiن ادەبيەت كيەدەن جۇرداي كۇندەلiكتi كۇنكورiستiڭ قۇرالى عانا-تىن. ولار ءوز iزباسارلارىن دا وسىنداي رۋحتا تاربيەلەدi. ادەبيەت اۋىلىنا تاريحي فيلوسوفياعا تiسi باتپايتىن، ءتاڭiرiنiڭ ءوزiن كوشەدە تiرi كەزدەستiرە قالسا تەپكiلەپ كەتەتiن دiلi دۇمبiلەز «دارىندار» قاپتاي باستادى. ولەڭ بىلاي تۇرسىن، پروزانىڭ ءوزiنiڭ وي جۇگiرتەر الاڭى تىم تارىلىپ كەتتi. بۇل كەزەڭدەگi قازاق پروزاسىنىڭ وقيعا ءوربiسi «بiر اعاش، بiر اي، ەكi ادام، تاعى بiراز ۋاقىت وتكەنسiن بiر اعاش، بiر اي، بiر ادام» توڭiرەگiندە نەمەسە پارتورگ پەن ديرەكتور تارتىسى اۋقىمىندا عانا بولاتىن دەسەك، قاتەلەسپەيتiن شىعارمىز. شىعارماشىلىق iزدەنiس كۇرت قۇلدىراپ كەتتi. ارينە، بۇل شىعارماشىلىق ينتۋيتسياسىنا سۇيەنiپ، ادەبيەت باسقاشالاۋ بولۋى كەرەك-اۋ دەگەندەر تابىلمادى دەگەن ءسوز ەمەس. وندايلاردى اياقتان سىن شالسا، توبەدەن سوتسياليستiك يدەولوگيا توقپاقتادى. ەكi جاقتى مايدانعا شىداي الماي بۇلاردىڭ كوبiسi جۇرەكتەن كەتكەنi جاسىرىن ەمەس. ادەبيەت تەك وتكەندi جازۋ ەمەس، بەلگiلi بiر دارەجەدە بولاشاقتى بولجاۋدىڭ دا قۇرالى ەكەندiگi ۇمىتىلىپ قالا بەردi. تاريحي وقيعالارعا پاراللەل جۇرگiزۋ، جەكە ادام تۇسiنiگiنiڭ قاتپارلارىنا ساياحات جاساۋ، كەڭiستiك پەن ۋاقىتتا ەركiن قوزعالۋ سىندى الەمدiك ادەبيەتتiڭ ەڭ سوڭعى ءادiس-تاسiلدەرiنەن ماقۇرىم قالعان قازاق تiل ونەرi ەندiگi جەردە قۇر جالاڭ قىزىل سوزدiلiككە اينالىپ بارا جاتقانداي... جازۋشىلار وداعىنا 600-گە تارتا جازۋشىنىڭ تiركەلۋi دە قازاق ءۇشiن جازۋشىلىقتىڭ ناۋقاندىق كاسiپكە اينالعاندىعىنا ايعاق بولسا كەرەك. اقىر سوڭى كوش باستار ادەبي سىنىمىز پلاگيات ادەبيەتتەن شىن شىعارماشىنىڭ وزiندiك iزدەنiس قولتاڭباسى بار تۋىندىسىن اجىراتىپ الۋعا قابiلەتسiز بولىپ قالدى. ارۋاعى كەشiرسiن، بۇكiل ءومiرi قازاعىم دەپ شىرىلداپ وتكەن الدەبiر سىنشى اعانىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «قىش كiتابىن» مانسۇقتاعانى ءالi ەسiمiزدە. قۇدايىم-اۋ، تاريحقا، ادەبيەتكە، دiنگە تالداما جاساي بiلەتiن بولساق، بiزدiڭ ادەبيەتiمiزگە، قازاقى تۇسiنiگiمiزدە ناقتى پاروديا وسى پوەما ەمەس پە؟! قازاق اتىنىڭ تۇياعى قاي جەردi باسپادى، اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرىپ قاي وزەننەن سۋ iشپەدi? ەلباسىمىز يشپاقاي، اقىنىمىز كوتەن بولسا، بiزگە ەمەس، ەكi اياقتى دۇمشەنi ارقالاعان اتقا وبال بولعانى دا!

قازاق جازۋشىسى وزiنە كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىنداعى جەتپiس جىلدا سالاۋاتتى وقىرمان دايىنداي المادى. قازاق كiتاپقۇمارلىعى ستيحيالىق ىڭعايداعى بايانسىز كiتاپقۇمارلىق بولىپ شىقتى. بالكiم، ناۋقانشىلىق سيپاتتاعى كiتاپقۇ­مار­لىق ەدi دەسەك تە قاتەلەسپەيتiن شىعارمىز. ولاي بو­لۋىنىڭ دا ءارتۇرلi الەۋمەتتiك، پسيحولوگيالىق سەبەپتەرi بار. ءوز الدىنا اڭگiمە ەتۋدi قاجەت ەتەتiن وزەكتi تاقىرىپ بول­­عاندىقتان، بۇل جەردە وعان توقتالىپ جاتۋدى ءجون كور­مەدiك.

جالپى، قازاق ادەبيەتiندە شۋ شىعارىپ، وقىرمان سۇيiسپەنشiلiگiنە بولەنگەن شىعارمالاردىڭ دەنi جەلiسiن حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان تارتاتىن شىعارمالار. وتكەندi جازعان دۇرىس شىعار، بiراق سول وتكەنiمiز بۇگiنگi كۇنمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ تۇرۋى تيiستiگiن جازۋشىلارىمىز جادىنان شىعارىپ الدى. بولماسا، كەشەگi دالانى جازىپ ءجۇرiپ، بۇگiنگi قالادا سول قازاعىنا مولا قازىلىپ جاتقاندىعىن iشتەي سەزبەدi مە، سەزدi. سوندا ارەكەتسiز وتىرىپ قالعاندىقتارىن قانداي سەبەپتەرمەن تۇسiندiرۋگە بولادى؟

جوق، ادەبيەت بولمادى ەمەس، بولدى. بiراق، سول ادەبيەت سوتسياليستiك رەاليزم تونىن جامىلعان رومانتيكالىق سارىنداعى ادەبيەت ەدi. مىسالى ورالحان بوكەەۆ كەيiپكەرلەرiنە تۇتاسىمەن ەلiكتەي الاتىن بiر جان تاۋىپ بەرە الامىز با؟ داۋ جوق، مىقتى جازۋشى. بiراق... ونىڭ تۋىندىلارى ەشكiمدi دە پسيحولوگيالىق دايىندىقتان وتكiزە المايدى. قالا مەن دالا ورتاسىندا جۇرگەن بۇگiنگi قازاققا باسقا ادەبيەت كەرەك. سول ادەبيەت بولماي قازاق كiتاپ وقىماق ەمەس.

اقىن اعام ايتادى: الپىسىنشى جىلدار. اۋىلداعى كiتاپحاناعا «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» ءتورت داناسى ءتۇستi. بۇكiل اۋىل بولىپ وقىدىق. كiتاپ وقۋعا دا حالىق كەزەككە تۇراتىندىعىن وسى كەزدە بايقادىم. اقىر سوڭى ومiرiندە بiر كiتاپ وقىماعان جەڭەشەم دە ءۇيدiڭ جۇمىسىنان قولى قالت بوساي قالعان ساتتە قۇنتتاپ ءجۇرiپ وقىپ شىققانى ءالi ەسiمدە.

تاعى دا سول اعام ايتادى: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» سونشالىقتى كەرەمەت تۋىندى ەمەس. الماتىعا كەلiپ كورگەنiممەن كiتاپتان وقىعانىمنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار.

اۋىل جاستارى قالاعا ءالi دە سول «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» اسەرiمەن اتتانادى. بەينەبiر اۋىلدا دا، قالادا دا ۋاقىت توقتاپ قالعانداي. جازۋشىلارىمىز ءالi كۇنگە 45-جىلداردىڭ رۋحاني اتموسفەراسىن العا جىلجىتا الماي جاتقاندىعى جانعا باتادى.

سەكسەنiنشi جىلداردىڭ جاستارى جاتا جاستانىپ جاتىپ وقىعان تاعى بiر شىعارما م.ماعاۋيننiڭ «كوك مۇنارى» ەدi. ءدال قازiر وسى ەگويست ەدiگەنiڭ قاشاما اسپيرانتتىڭ كوز جاسىنا قالعاندىعىن كiم ساناپ بەرە الادى. بۇل جاس قازاقتىڭ بiلiمi بولعانىمەن، باس تiگەر يدەياسى جوق ەدi. اقىرى الدەقايدا قاڭعىپ كەتەتiنi دە سول يدەياسىزدىقتان. بالكiم، جازۋشى رۋحاني بۇلiكشi وبرازىن جاساۋعا تالپىنعان بولار. سولاي بولسا دا بۇل تالپىنىس ءساتسiز تالپىنىس.

سەكسەنiنشi جىلداردىڭ ولەڭگە تالاسى بار جاستارى ادەبيەتكە «مۇقاعالي اراق iشكەن، بiز دە iشە الامىز» دەپ كەلدi. ءسابي تۇسiنiك پە، ءسابي تۇسiنiك. مۇقاعالي تاعدىرى سوندا قالا قاقپاسىنىڭ ۇستىنىنا دارعا اسىلعان فرانسۋا ۆيون ومiرiنەن ايانىشتى ما، الدە تۇرمەدە ءومiرiن وتكiزگەن كوموەنس تiرشiلiگiنەن بەيشارا ما؟ تۇسiنiكسiز. فرانسۋا ۆيون كورولگە تiل تيگiزگەن ادام. ال ساناسىن اراق ۋلاعان جاڭاعى پەرiلەر باس اياعى اينالدىرعان ون جىل iشiندە رۋحاني كۇرەسكە قابiلەتسiز مۇگەدەك بولىپ قالدى. اتتەڭ، وسىلارعا فرانتسۋز سيمۆوليسi ارتيۋر رەمبونىڭ پوەزياعا ادالدىعىن بەرسە، كيەلi ادەبيەت اۋىلىنىڭ اۋاسى كوڭiرسiگەن يiستەن ءسال دە بولسا ارىلعان بولار ەدi-اۋ. ويتكەنi, بۇلار ادەبيەتتi جاساعان جوق، ادەبيەتپەن اۋەستەندi. قۇمارىن باستى. تاندiك ءلاززات العانىمەن، رۋحاني ءلاززات سەزiنۋ بيiگiنە كوتەرiلە المادى. ەندiگi ادەبيەت ءۇشiن قىسىلتاياڭ ساتتە ولاردىڭ دەنi ادەبيەت مايدانىن تاستاپ كەتiپ جاتىر. ادەبيەت - رۋحاني مايدان الاڭى. رۋحىڭ مىقتى بولماسا ءتانiڭ، جان-جۇيكەڭ تاياق جەيدi. بۇل جاعىنان العاندا ادەبيەتشi دە سپورتشى سەكiلدi, جاقسى كورسەتكiش بايقاتۋعا تىرىسادى. بiراق، سپورتشىعا جاقسى كورسەتكiش بايقاتامىن دەپ تانگە ەسiرتكi ەگۋ قانشالىقتى زيان بولسا، ادەبيەتشiگە دە جالعان ەلiكتەۋ - سولىقتاۋدىڭ تيiمسiزدiگi سونشالىقتى ايقىن. بiر مۇقاعاليدىڭ ارۋاعى ريزا بولار، ال دانتە، شەكسپير، لەرمونتوۆ ارۋاقتارى شە؟ جەكە اقىن شىعارماشىلىعىنا، اقىن ومiرiنە كوز جۇمىپ تابىنۋ قاجەت ەمەستiگiن وسى مىسالدار-اق دالەلدەر. شىعارماشىلىقتاعى وسى جەكە باسقا تابىنۋشىلىق دەرتi ادەبيەتiمiز ورەسiن ءالi كۇنگە وسiرمەي كەلە جاتىر. قازاق ادەبيەتiنiڭ بiر ادام شىعارماشىلىعىنا ءتان ويلاۋ شەڭبەرiندە قالىپ قويا بەرۋi, بۇكiل ادامزاتتىق وي كەڭiستiگiنە شىعا الماۋى - بۇل دا عالامدىق پوەزيا رۋحىنىڭ، ادەبيەت رۋحىنىڭ الدىنداعى السiزدiك.

قىسقاسى، توقسانىنشى جىلدار ۇرپاعى اتەشتiڭ ەكiنشi شاقىرعانىنا، پەتر ساحابانىڭ ءوز سەنiمiنەن ەكiنشi رەت بەزiنۋiنە كۋا بولۋدا.

كەشەگi كەمi ءجۇز مىڭ وقىرمانى بار جازۋشى بۇگiن حالقىنا رەنiشتi كورiنەدi. سولار ەرتەڭگi وقىرماننىڭ اراسىنان ون وقىرمان تابا الار ما ەكەن، وسىنى نەگە ويلامايدى. بiز بۇل ارادا پروزانى بەكەر تiلگە تيەك ەتiپ وتىرعانىمىز جوق. اقىن ەرتە كوكتەمدە تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشiمەن اعاش بۇتاعىن جارىپ شىعاتىن بۇرتiك بولاتىن بولسا، پروزاشى سول بۇرتiكتi جاڭبىرسىز التى اي كۇتiپ، باعىپ، جەمiسiن كۇز بولعاندا حالىققا ۇسىناتىن ەڭبەكقور باعبان.

بۇل سوزiمiزگە دالەل رەتiندە ارىعا بارماي-اق، الەۋمەتتانۋ، ساياساتتانۋ، پسيحواناليز سىندى بۇگiنگi قوعامدى، ادامزاتتى زەرتتەۋ iلiمدەرiنiڭ باستاۋىندا شەكسپير، بالزاك، دوستوەۆسكي پروزالارى تۇرعاندىعىن ايتىپ وتسەك تە جەتەر...

الەم ادەبيەتiنە ۇڭiلسەك، ەدگار اللان پو جىندانىپ ولەدi, حەمينگۋەي اتىلىپ قالادى. دجەك لوندون، اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە ءدارi iشiپ ولگەن. ميسيما حاراكيري جاساعان. دوستوەۆسكي جالاڭاش جۇيكەسi قىسىمعا شىداي الماي جارىلىپ ءولدi. تولستوي ۇيiنەن قاشقان. ەگەر جاراتىلىستا قايتا تۋىلۋ زاڭى شىنىمەن بار بولاتىن بولسا، بۋددانى تاعى دا بiر رەت «ياسنايا پوليانادا» تۋىلىپ، قايتىس بولىپ ەدi دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار. بۇلاردىڭ ءبارi رۋحاني جان دۇنيەسi مازاسىز iزدەنiسiنiڭ قۇربانى بولعاندار. ايتپاقشى، ەدگار اللان پو بۇگiنگi عىلىمي كريميناليستيكانىڭ نەگiزiن قالاۋشى. ولاردىڭ تiرشiلiگiن ۇستاپ تۇرعان دا وسى ادامزاتقا كەرەك-اۋ دەگەن الدەبiر iشكi جان-دۇنيە iزدەنiسiنەن تۋىنداعان يدەيالار ەدi. ولار وزدەرiن ادەبيەتكە الىپ كەلگەن سول يدەياعا ومiرلەرiنiڭ سوڭىنا دەيiن ادال بولدى، رۋحتارى كوككە كەتكەنشە قىزمەت ەتتi.

ال بiزدiڭ كەيبiر جازۋشىمىز، ادامزاتقا، قالا بەردi ءوز حالقىنا بەرەر ەشقانداي يدەياسى بولماسا دا، ادەبيەت دەگەن كيەنiڭ جاعاسىنا جارماسۋىن ءالi قويار ەمەس. ايتپەسە، جاندارىنان يدەيا شىعارا الماسا، وزدەرi «سەنiممەن» قىزمەت ەتكەن كەشەگi سوتسياليزم كۇيرەگەندە نەگە بiر جازۋشىمىز حاراكيري جاسامادى؟! ويتكەنi ولار حالىققا ادەبيەت ارقىلى قىزمەت جاساماق تۇگiل، سول حالىقتىڭ بولاشاعىنا دا سەنبەيتiن ەدi. وسى بiر قورقىنىش بەينەسiندەگi iبiلiس ولاردىڭ ساناسىنىڭ بiر قىرتىسىندا سوڭعى 50 جىل بويى مازا بەرمەي جاتىپ العاندىعى انىق. ايتپەسە، ەرتەڭگi كۇنi ەڭ بiرiنشi وقىرمانى بولاتىن تۋعان بالاسىن شالا قازاق قىپ تاربيەلەۋiنە نە سەبەپ؟ ءوز بالاسىنىڭ بويىنا سەبە الماعان رۋحتى حالقىنىڭ بويىنا ەگە الاتىندىعىنا سوندا، وسى ادەبيەتشiلەرiمiز قالاي سەندi ەكەن؟ مارگينال قازاعىمىز «وريگينال ورىس» بولىپ كەتە جازداعانىنا دا وسى زيالى قاۋىم كiنالi.

اتتەڭ، حالقىمىزدا «كوپكە توپىراق شاشپا، وزiڭە تيەدi» دەگەن ءسوز بار. قالاي دەگەنمەن، بۇگiنگi ادەبيەتشiلەرiمiزدiڭ حالىققا رەنجيتiن ءجونi جوق. كەرiسiنشە، حالىق ادەبيەتشiلەرiنە رەنجiسە قۇبا قۇپ.

بiز، توقسانىنشى جىلداردىڭ ۇرپاعى، اتەش ەكiنشi رەت شاقىرعان ءساتتiڭ كۋاسi بولدىق. قازiر ءتۇن جارىم. ۇزاماي تاڭ اتارىن حابارلاپ اتەش ءۇشiنشi رەت شاقىرماق. بiز دە سەنiمiمiزدەن بەزiنiپ جۇرمەيiك. قۇدايدىڭ ەكi اتى - ار مەن ءسوز بiزدەن وسىنى تالاپ ەتەدi.

«كيەلi حابارداعى» كورiپكەلدiك ەندi قايتالانباسا ەكەن. حالىق دانالىعى «ەكi رەت الدانساڭ، كiنا مىنانiكi, انانiكi, ال ءۇشiنشi رەت الداۋعا مۇمكiندiك بەرسەڭ، ايىبى وزiڭنەن بولماق» دەيدi.

1996 جىل

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»