حالىقارالىق زەرتتەۋلەر مەن بولجامداردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق جەرىنىڭ قازىنا بايلىعىن يگەرۋ ءۇشىن قازاقستان اۋماعىنا 100 ميلليون ادامدى ورنالاستىرۋ قاراستىرىلىپ كەلەدى ەكەن. قازىرگى ۇكىمەتتىڭ رەسمي بولجامى بويىنشا، 2050 جىلى ەلدەگى قازاق سانى نەبارى 26 ميلليون بولماق. دەمەك، وسى كەزەڭدە جەرىمىزدەگى قازىنا بايلىقتىڭ زاڭدى يەلەرى جانە مۇراگەرى قازاقتار ەلدە مۇلدە ازشىلىققا اينالىپ، قازاقستان دەگەنىڭىز كسرو كەزىندەگىدەي شەت جۇرت الپاۋىتتارىنا قازىنا-بايلىعىمىزدى توناۋ ءۇشىن قولايلى بولماق. ارينە، بۇعان جول بەرمەس ءۇشىن تۇرعىن ۇيگە، جەر ۋچاسكەسىنە، ازىق-تۇلىككە زارۋلىكتى جويىپ، حالقىمىزدىڭ سانىن ەسەلەپ ارتتىرىپ، 2020 جىلى 20 ميلليوننان اسىرىپ، 2050 جىلى 50 ميلليونعا، عاسىردىڭ سوڭىندا 100 ميلليونعا جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتى قاراستىرۋ قاجەت قوي. (انا ءتىلى، №46, 2011 ج.، قۋانبەك بوقاەۆ).

جالپى، حالىقتىڭ قا¬لىپتى ءوسۋى جاعدايىندا ءاربىر 25 جىل سايىن قازاق حال¬قىنىڭ سانى ەكى ەسەگە ار¬تىپ وتىرۋى ءتيىس. قازاقتىڭ تاريحىنا قاراساق، وسىنداي ءوسىم ەشقاشان توقتاعان ەمەس. ءبىزدىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي وتىرۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك. مى¬سالى، 60-80 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ سانى ەكى ەسەدەن استامعا وسسە، سودان كەيىنگى 25 جىلدا مۇنداي ءوسىم بولعان جوق. نەگە؟ مىنە، وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك...

حالىقارالىق زەرتتەۋلەر مەن بولجامداردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق جەرىنىڭ قازىنا بايلىعىن يگەرۋ ءۇشىن قازاقستان اۋماعىنا 100 ميلليون ادامدى ورنالاستىرۋ قاراستىرىلىپ كەلەدى ەكەن. قازىرگى ۇكىمەتتىڭ رەسمي بولجامى بويىنشا، 2050 جىلى ەلدەگى قازاق سانى نەبارى 26 ميلليون بولماق. دەمەك، وسى كەزەڭدە جەرىمىزدەگى قازىنا بايلىقتىڭ زاڭدى يەلەرى جانە مۇراگەرى قازاقتار ەلدە مۇلدە ازشىلىققا اينالىپ، قازاقستان دەگەنىڭىز كسرو كەزىندەگىدەي شەت جۇرت الپاۋىتتارىنا قازىنا-بايلىعىمىزدى توناۋ ءۇشىن قولايلى بولماق. ارينە، بۇعان جول بەرمەس ءۇشىن تۇرعىن ۇيگە، جەر ۋچاسكەسىنە، ازىق-تۇلىككە زارۋلىكتى جويىپ، حالقىمىزدىڭ سانىن ەسەلەپ ارتتىرىپ، 2020 جىلى 20 ميلليوننان اسىرىپ، 2050 جىلى 50 ميلليونعا، عاسىردىڭ سوڭىندا 100 ميلليونعا جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتى قاراستىرۋ قاجەت قوي. (انا ءتىلى، №46, 2011 ج.، قۋانبەك بوقاەۆ).

جالپى، حالىقتىڭ قا¬لىپتى ءوسۋى جاعدايىندا ءاربىر 25 جىل سايىن قازاق حال¬قىنىڭ سانى ەكى ەسەگە ار¬تىپ وتىرۋى ءتيىس. قازاقتىڭ تاريحىنا قاراساق، وسىنداي ءوسىم ەشقاشان توقتاعان ەمەس. ءبىزدىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي وتىرۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك. مى¬سالى، 60-80 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ سانى ەكى ەسەدەن استامعا وسسە، سودان كەيىنگى 25 جىلدا مۇنداي ءوسىم بولعان جوق. نەگە؟ مىنە، وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك...

انا مەن بالانى الەۋمەتتىك قورعاۋ - دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ ءبىر جولى عانا. بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جانە ارناۋلى جاردەماقى تولەمدەرىنىڭ مولشەرىن ارتتىرۋ كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار دۇنيە. بىراق ءبىزدىڭ ۇكىمەت انا مەن بالانى الاقانىنا سالۋدىڭ ورنىنا، جەتىم بالاداي ءجاۋ¬تەڭدەتىپ قويعانداي. مەملەكەت قازىناسىنان قاراستىرىلعان جاردەماقى مولشەرى ولاردىڭ جىرتىعىن جاماپ ءجۇر دەگەنگە يلانۋ قيىن.

ويلانا قاراساق، بالا - مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى، قازىناسى جانە بولاشاق تىرەگى. دەمەك، بالانى اسىراپ-ءوسىرۋ - تەك اتا-انانىڭ عا¬¬نا ەمەس، مەملەكەتتىڭ دە باس¬تى مىندەتى. بالالار دا قارتتار مەن مۇگەدەكتەر سە¬كىلدى قوعامنىڭ قورعانسىز مۇشەسى ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس قوي. دەمەك، ەل ازاماتى رەتىندە، قوعامنىڭ قورعانسىز مۇشەسى رەتىندە ءار بالانى باعىپ وسىرۋگە، تاربيەلەۋگە ۇكىمەت قاجەتىنشە جاردەم بەرىپ وتىرسا، انالار جاپپاي بالا تۋدان باس تارتپاس ەدى جانە بالالارىنىڭ دا دەن¬ساۋلىقتارى اناعۇر¬لىم جاقسارار ەدى.

سونىمەن قاتار ولار بالالارىن باعىپ-قاعىپ، دۇرىستاپ وسىرەر ەدى. ال مۇنىڭ ءوزى دەنى ساۋ، ءبىلىمدى، بىلىكتى ۇرپاق ءوسىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىنى داۋسىز. ال قازىر ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر مەن زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ەلىمىزدەگى 5 ميلليون بالانىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇرمىستارى ناشار وتباسىلاردا كەدەيشىلىك كۇن كەشىپ، ءوسىپ كەلەدى. ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋ، مۇگەدەك بالالاردىڭ دا وسىنداي قازاق وتباسىلارىنان شىعۋى جيىلەي تۇسۋدە...مەن ءوزىم 40 جىلدان استام بالا دارىگەرى بولىپ جۇمىس اتقارىپ، قازىر دە الماتى مەملەكەتتىك دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا 30 جىلدان استام بالالار حيرۋرگتارىن دايارلاۋعا ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتقاندىقتان، پەدياتريانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى جۇرەگىمدى اۋىرتادى...

«ۇلت بولامىن دەسەڭ - ۇرپاعىڭدى ويلا!» دەيدى دانا حالقىمىز.

ەڭ وكىنىشتىسى - ءالى دە سورلاپ جاتقان سول ءوز حالقىمىز: ءۇيسىز-كۇيسىز، جۇمىسسىز، بازار جاعالاپ، اربا ايداعاندار (قال¬تالارىندا تاباقتاي ديپلومدارى بولا تۇرا), اۋىلداردا جۇمىس جوق، ال قالادا تۇراتىن ۇيلەرى جوق، سالىنىپ جاتقان ۇيلەر تىم قىمبات، جەردىڭ بارلىعى شەكپەندىلەرگە ساتىلىپ كەتكەن... تۇرمىس جاعدايلارى ناشار بولعاندىقتان، جارىق دۇنيەگە كەلگەن بالالارى دا اۋرۋ-سىرقاۋ. سەبەبى ەكىقابات انالاردىڭ وزدەرى اش-قۇرساق، اۋرۋشاڭ، تويىپ تاماق جەمەگەن سوڭ، كەز كەلگەنى انەمياعا (قان ازدىققا) شالدىققان. ونداي انالاردان قاي ءبىر دەنى ساۋ نارەستە دۇنيەگە كەلسىن؟! سەبەبى دۇنيەگە ۇرپاق اكەلەتىن انانىڭ دەن¬ساۋلىعى جاقسى بولۋى كەرەك جانە ول قۇرساعىنداعى شاراناسىن دا قاجەتتى قورەكتىك تاعامدارمەن قامتاماسىز ەتۋى قاجەت. ول ءۇشىن تاماعى توق، ۋايىمى جوق بولۋى كەرەك. قازاقتا: «ەمىزۋلى ايەلگە - ەلۋ ءپاتىر نەمەنە؟» دەگەن ماقال بار. بۇل ماقالدىڭ توركىنى - ەرتەدە ءبىر بابامىز تاڭەرتەڭگى شايىن ءىشىپ، كۇركە تاۋىق¬تارىن باعىپ قىرعا شىعۋعا دايارلانىپ جاتادى. ايەلى قامىر يلەپ، ءپاتىر (مايلى قاتتاما) پىسىرۋگە دايارلانىپ جاتادى. «كوپ ءجۇرىپ قالماي، ەرتەرەك كەل. ءپاتىر ءپىسىرىپ قويامىن» دەيدى ۇيدەن كەتىپ بارا جاتقان كۇيەۋىنە. تۇسكە تامان قۇركەسىن جايىپ، تاماق ىشۋگە كەلسە، شاي قايناپ، دەمدەۋلى تۇر، بىراق پىسكەن ءپاتىر جوق دەيدى. سويتسە ايەلىنىڭ ەمىزۋلى بالاسى بار ەكەن، ءپىسىرىپ وتىرىپ ەلۋ شاقتى ءپاتىردىڭ بارلىعىن ءوزى بايقاماي جەپ قويىپتى. بۇرىنعى شەشەلەرىمىز دە قانداي باقۋات بولعان دەسەڭشى! كۇيەۋىنەن ۇيالعاننان ايتقان ءسوزى ەلگە ماقال رەتىندە تاراپ كەتىپتى. شىن مانىندە، ەكىقابات ايەل دە، ەمىزۋلى ايەل سياقتى، دۇرىس تا¬ماق¬تانىپ، اسىرەسە، كوڭىل كۇيى جاقسى بولۋى كەرەك. سوندا عانا دەنساۋلىعى دۇرىس بالا دۇنيەگە كەلەدى. ول - مەديتسينادا ءدا¬لەلدەنگەن اكسيوما.

حالىق سانىن ارتتىرۋداعى ەڭ وڭ¬تايلى ءتاسىلدىڭ ءبىرى - حالىقتى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ال بىزدە قالاي؟ تۇرعىن ۇيگە، جەر الىپ، ءۇي سالىپ، مال، باۋ-باقشا وسىرۋگە ءزارۋ ەمەس قازاق جوق دەۋگە بولادى. دەموگرافتار 1960 جىلداردىڭ بەدەرىندە قا-زاقتاردىڭ وسىمىندە زور ءدۇمپۋ بولعانى، ءدال وسى كەزەڭدە كوپبالالى وتباسىلار كۇرت كوبەيگەنى جونىندە دەرەكتەردى كەل¬تىرىپ ءجۇر عوي. الايدا مۇنداي ءدۇمپۋدىڭ ناقتىلى قانداي سەبەپتەن بولعانى جونىندە ساراپتاۋلار جاسالعان جوق. ال مۇنداي ءدۇمپۋدىڭ ەڭ باستى سەبەبى حا¬لىقتىڭ جاپپاي تۇرعىن ۇيمەن قامتا¬ماسىز ەتىلگەندىگىنەن جانە حال-احۋال-دارىنىڭ جاقسارعانىنان بولدى.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قور¬عاۋ ءمينيسترى گۇلشارا ءابدىحالى¬قوۆانىڭ تاراتقان اقپاراتىنا قاراعاندا، 2010 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ، ءار بالانىڭ تۋىنا بايلانىستى بىرجولعى مەملەكەتتىك جاردەماقى وتىز توعىز مىڭ تەڭگە، ءتورتىنشى جانە ودان كەيىنگى بالا تۋعاندا بەرىلەتىنى 70650 تەڭگەنى قۇرايدى ەكەن. تيىن-تەبەنىن قالدىرماي ايتقاندا، بالا ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىن بەرىلەتىن بالاكۇتىمى جونىندەگى اي سايىنعى جاردەمپۇل: ءبىرىنشى بالاعا - 7773, ەكىنشىسىنە - 9185, ءۇشىن¬شىسىنە - 10598, ال ءتورتىنشى جانە ودان كەيىنگى بالالارعا - 12011 تەڭگە كوزدەلگەن ەكەن. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىڭ بۇل كومەگىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن دە تالاي جەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، تابالدىرىعىن توزدىرۋىڭ قاجەت. ءار جاردەماقىنى الۋعا جەكە-جەكە قۇجات جيناۋ دەگەن بار.

قازىر «بيۋدجەتتىك قارجى تاپشى» دەگەن سىلتاۋمەن جاعدايى ناشار وت¬با¬سىنداعى ءار بالاعا ءبىر جاستان اسقان سوڭ، مەملەكەت تاراپىنان اي سايىن نە¬بارى ءبىر جارىم مىڭ تەڭگە جاردەماقى تاعايىنداۋ - ولاردى مازاق ەتۋ سياقتى. 1500 تەڭگەنى ايدىڭ ءار كۇنىنە شاقساق، نەبارى 50 تەڭگەدەن كەلەدى ەكەن! ول كۇنىن ارەڭ كورىپ جاتقان وتباسىنىڭ قاي جىرتىعىن جاماۋعا جەتەدى؟

ءبىز، باسقا وركەنيەتتى ەلدەردى قويا تۇرىپ، ەڭ جاقىن كورشىمىز رەسەي دە¬موگرافيالىق ماسەلەنى شەشۋگە سوڭعى جىلدارى بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتتى. سالىستىرىپ قاراساق، رەسەيدىڭ حالقى قازاقستانعا قاراعاندا الدەقايدا كوپ. حالقىمەن ەسەپتەگەندە بايلىعى دا از. سوندا دا قازىناسى 23 ميلليونعا جۋىق بالاعا جاردەمپۇل قاراستىرعان. ءجى¬لىكتەپ، بالانىڭ كۇتىمىنە قانشا قاراجات كەرەك، ءبارىن ءجىتى ەسەپتەگەن. قالايشا؟ قاي جولمەن؟ سوعان كوشەيىك تە، ورىستىڭ رۋبلىمەن ەمەس، قازاقتىڭ تەڭگەسىمەن سويلەيىك. سونىمەن، رەسەي قامقورلىقتى انانىڭ جورگەگىندە بالا پايدا بولعاننان باستاپتى. ياعني توعىز اي بويى مەملەكەت كومەك بەرەدى. ءار ايدا ءجۇز جەتپىس مىڭعا جۋىق تەڭگە تولەنەدى. بالا تۋىلىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەندەگى بىرجولعى كومەكپۇلدىڭ مولشەرى ەلۋ ءۇش مىڭ تەڭگەدەن اسىپ جىعىلادى. بۇل ءبىرىنشى بالاڭىز ومىرگە كەلسە. ەگەر ەكىنشى نارەستەڭىزدى قولىڭىزعا الساڭىز، بۇل سوما ەكى ەسەگە، ۇشىنشىسىنە ءۇش ەسە كو¬بەيەدى. ەگىز ءسابي دۇنيەگە كەلسە - 360 مىڭنان استام، ۇشەم تۋىلسا - 770 مىڭ تەڭگەدەن استام قاراجات الاسىز. جانە ءۇش جاسقا دەيىنگى، ءۇش جاستان ون التى جاس ارالىعىنداعى بالالارعا جەكە-جەكە جاردەماقى بەرىلەدى. ونىڭ ىشىندە جال¬عىز باستى انالار ەكى ەسە ارتىق كومەك الادى ەكەن. سونىمەن قاتار ولاردا «انا كاپيتالى» دەگەن بار. وندا ءاربىر انانىڭ ەسەپشوتىنا ءبىر ميلليون التى ءجۇز جەتپىس مىڭ تەڭگەگە جۋىق قاراجات قۇيىلادى. بۇل بالا تۋ دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءتيىمدى مە؟ ءتيىمدى. بۇنداي قارجىلىق كومەك رەسەي انالارىنا 2007 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان بەرى تولەنىپ جاتىر. ءتىپتى، وتباسى وسى اقشانىڭ كومەگىمەن جەر¬گىلىكتى جەردەن باسپانا الىپ، تۇر¬مىستىق جاعدايىن جاقسارتۋىنا ءمۇم¬كىندىگى مول.

رەسەي مۇنىمەن قاتار «انا كاپيتالىن» دا جىلدان-جىلعا ءوسىرىپ كەلەدى. 2013 جىلى بۇل كورسەتكىش 430 مىڭ رۋبلگە (ەكى ميلليون تەڭگەدەي) ارتادى دەپ جوسپارلانۋدا. رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى ۆ.پۋتين: «ءبىز دەموگرافيالىق باع¬دارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋدى توق-تاتپايمىز. انا كاپيتالىن دا جىلدان-جىلعا وسىرەمىز. وسى ماقساتتا انا كاپيتالىنا الداعى ءۇش جىلعا قوسىمشا بيۋدجەتتەن 70 ميلليارد رۋبل قارجى ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىق. سون¬داي-اق بالا تۋ كەزىندە بەرىلەتىن ءجار¬دەماقى 12 مىڭ 400 رۋبلگە دەيىن كو¬بەيەدى» دەپ ءوز حالقىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى.

ال ءبىزدىڭ پرەمەر-ءمينيسترىمىز قايدا قاراپ وتىر؟ پارلامەنتتە دە قازاققا جانى اشيتىن دەپۋتاتتار بولماعاندىقتان بۇل جونىندە ماسەلە قوزعالار ءتۇرى جوق.

انا مەن بالاعا قامقورلىق جاقسارىپ، تۋ كورسەتكىشتەرى كۇرت وسەتىن بولسا، وندا ەلدە قازاقتاردىڭ سانى ۇستەمەلەپ ارتا تۇسەر ەدى. ۇكىمەت باسىنداعى بىرەۋلەر، قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋى سياقتى، قازاقتىڭ سانىنىڭ ارتقانىن دا قالامايتىن سياقتى... رەسمي زەرتتەۋلەر دەموگراف¬تاردىڭ بولجامدارىنا قاراعاندا، حالىق سانى 2020 جىلى 18,33 ميلليونعا ازەر جەتپەك. دەمەك، انالار مەن بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، جاردەماقى كونتسەپتسياسى قايتا قارالماسا، ولاردىڭ بو¬لاشاقتا ەلىمىزگە تىرەك بولۋى نەعايبىل بولماق.

اسىلى، قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىن وسىرۋگە، انا مەن بالانى الەۋمەتتىك قورعاۋعا باعىتتالعان جۇمىستار قاعازدا عانا بار. ءىس جۇزىندە قۇرعاق ءسوز، ەسەك دامە. قازىر ومىرگە ۇشەم اكەلگەن الماگۇل اتتى باتىر انانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى تەلەديداردان قايتا-قايتا كورسەتىپ، «تۇركىستان» گازەتى سىر شەرتىپ،ماسەلە كوتەردى. قۇداي بەرگەن توعىز قۇرساققا جارىق دۇنيە سىيلاعان انا سول بالالارىنا بەرىلەتىن جاردەماقىسىنىڭ وزىنە قول جەتكىزە الماي وتىر. بارلىق ماسەلە تىركەۋگە (التى جىل جالدامالى ەكى بولمەلى تار كەپەدە تۇرىپ، تىركەۋگە دە تۇرا الماپتى) تىرەلىپ تۇر ەكەن... شالا تۋىلعان ايسۇلۋ، كۇنسۇلۋ جانە جان¬سۇلۋلاردى نەوناتولوگ-پەدياترلار قان¬شاما كۇش-جىگەر جۇمساپ، امان الىپ قالعان. مىناداي سۋىقتا جالداپ وتىرعان ەكى بولمەلى قاسكەلەڭدەگى سۋىق ۇيىنە بارسا، نارەستەلەرىن ءولتىرىپ الۋى دا مۇمكىن. بىراق امال قانشا؟ بالالاردىڭ نەسىبەسىنە قاراي، ءبىر جاقسىلىقتىڭ بولاتىنىنا ءۇمىت ارتقاننان باسقا باتىر انانىڭ قانداي امالى بار؟! ال دەموگرافيالىق سەرپىلىس جاساۋ ءۇشىن مەملەكەت تاپ قازىر الماگۇل سياقتى انالارعا بارلىق كومەكتى ءۇيىپ-توگۋى كەرەك ەمەس پە؟! توعىز بالانى باعىپ-قاعىپ وتىرعان (ۇشەمدى ومىرگە اكەلگەن) باتىر اناعا قانداي كومەك (الماتىدان پاتەر بەرىپ، ءۇي سالاتىن جەر سىيعا تارتىپ دەگەندەي) جاساساق تا جاراسپايتىن با ەدى؟ وتە وكىنىشتى-اق!

ءابدىسابىر ومەشۇلى،

الماتى مەملەكەتتىك دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ بالالار حيرۋرگياسى كۋرسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور

«ايقىن» گازەتى