ديحان قامزابەكۇلى. اكادەميك قيراباەۆ
ءبىلىم سالاسىنا، ادەبي-مادەني جانە عىلىمي ورتاعا تانىمال سەرىك سمايىلۇلى قيراباەۆ - بۇگىندە ەل اقساقالى، ادەبيەتتانۋ ابىزى دارەجەسىنە جەتكەن تۇلعا.
ادەبيەت، مادەنيەت جانە ءبىلىم سالاسى ماماندارى ءۇشىن «اكادەميك قيراباەۆ» اتانعان ابزال ازاماتتىڭ كەمى الپىس بەس جىلدان اساتىن شىعارماشىلىق ءداۋىرى ۇلتىمەن بىرگە جاساپ، حالقىنىڭ رۋحاني تاعدىرىمەن بىرگە ءورىلىپ كەلەدى دەسەك جاڭىلىسپايمىز.
سەرىك قيراباەۆتىڭ پروفەسسور پالتوسىنان شىققان سانسىز شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قارت قازپي-ءدىڭ ەسكى عيماراتى مەن سىقىرلاعان پارتالارى ەلەستەيتىن ءتاتتى تۇسىمىزدە ول كىسىنى «اعاي!» دەپ اعالاساق تا، وڭىمىزدە «اكادەميك قيراباەۆ» دەپ ماقتاناتىنىمىز راس.
قازىر عىلىم تالابىنىڭ قيۋى قاشتى ما، الدە ادامداردىڭ ءبىلىمي تالعامى السىرەدى مە، ايتەۋىر «مارتەبەلى اكادەميا» دەگەندى دە، «قر ۇعا» دەگەندى دە ۇمىتا باستاعاندايمىز. قاراپايىم شەنەۋنىك پەن PhD ۇمىتكەرلەرىنە تۇسىنىكتى بولسىن، ءبىزدىڭ سەرىك اعاي - قانىش ساتباەۆ قۇرعان اكادەميانىڭ اكادەميگى. قر ۇعا - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى. ياعني، عىلىمنىڭ تاسى ورگە دوڭگەلەگەن كەزەڭ اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى.
ءبىلىم سالاسىنا، ادەبي-مادەني جانە عىلىمي ورتاعا تانىمال سەرىك سمايىلۇلى قيراباەۆ - بۇگىندە ەل اقساقالى، ادەبيەتتانۋ ابىزى دارەجەسىنە جەتكەن تۇلعا.
ادەبيەت، مادەنيەت جانە ءبىلىم سالاسى ماماندارى ءۇشىن «اكادەميك قيراباەۆ» اتانعان ابزال ازاماتتىڭ كەمى الپىس بەس جىلدان اساتىن شىعارماشىلىق ءداۋىرى ۇلتىمەن بىرگە جاساپ، حالقىنىڭ رۋحاني تاعدىرىمەن بىرگە ءورىلىپ كەلەدى دەسەك جاڭىلىسپايمىز.
سەرىك قيراباەۆتىڭ پروفەسسور پالتوسىنان شىققان سانسىز شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قارت قازپي-ءدىڭ ەسكى عيماراتى مەن سىقىرلاعان پارتالارى ەلەستەيتىن ءتاتتى تۇسىمىزدە ول كىسىنى «اعاي!» دەپ اعالاساق تا، وڭىمىزدە «اكادەميك قيراباەۆ» دەپ ماقتاناتىنىمىز راس.
قازىر عىلىم تالابىنىڭ قيۋى قاشتى ما، الدە ادامداردىڭ ءبىلىمي تالعامى السىرەدى مە، ايتەۋىر «مارتەبەلى اكادەميا» دەگەندى دە، «قر ۇعا» دەگەندى دە ۇمىتا باستاعاندايمىز. قاراپايىم شەنەۋنىك پەن PhD ۇمىتكەرلەرىنە تۇسىنىكتى بولسىن، ءبىزدىڭ سەرىك اعاي - قانىش ساتباەۆ قۇرعان اكادەميانىڭ اكادەميگى. قر ۇعا - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى. ياعني، عىلىمنىڭ تاسى ورگە دوڭگەلەگەن كەزەڭ اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى.
اكادەميانىڭ قازىرگى جايى بارىمىزگە بەلگىلى. ادەبيەتشى اكادەميك تە ول تۋرالى: «اكادەميانىڭ قوعامدىق مارتەبە العاننان ۇتقان ەشنارسەسى جوق. قوعامدىق اكادەميا عىلىمدى ۇيىمداستىرۋعا، عىلىمي جۇمىس جۇرگىزۋگە قاتىسپايدى. اكادەميالىق كلۋب سياقتى نارسە» دەيدى. ارينە، بۇل ءسوزدىڭ استارىندا عالىمىنىڭ جاڭانى جاتىرقاۋى ەمەس، عىلىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا دەگەن جاناشىر سەزىمى، جانكۇيەر نيەتى تۇنىپ تۇر.
مۇنداي سەزىم مەن نيەتتەگى اكادەميكتىڭ قالامىنان نە تۋدى دەگەن سۇراققا كوپتومدىق شىعارمالارىنىڭ (الماتى، «قازىعۇرت» باسپاسى، 2007) 1-تومىنىڭ العىسوزىنەن جاۋاپ تابامىز. «30-عا جۋىق ادەبي-سىن جانە ادەبيەتتىك زەرتتەۋ كىتاپتارىن، 15-تەي وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن، 800-دەن اسا ماقالا جازىپپىن. ارينە، ونىڭ بارلىعى تاپ-تازا «التىن» ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سوعان قاراماستان، كاسىبي سىنشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى بولعاندىقتان، ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ساپاسى ءۇشىن كۇرەسكە بەلسەندى ارالاسا ءجۇرىپ جازعان ەڭبەكتەرىم دە از ەمەس ەكەن. ...ادەبيەت دەگەن بەلگىلى ءبىر شتامپپەن دامىمايتىن، ءارتۇرلى ويلاپ، شىندىقتى وزىنشە ءتۇسىنىپ بەينەلەيتىن كاسىپتىڭ ءتۇرى عوي. مەنىڭ تۇسىنىگىممەن جازعان ماقالالارىم، سىن پىكىرلەرىم دە سول تۇرلىشە ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ ءبىرى».
باسقانى قايدام، سەرىك سمايىلۇلىنىڭ وسى سوزدەرىنەن ءبىز ول كىسىنىڭ ادالدىعىن، قاراپايىمدىلىعىن، قاعيداتشىلدىعىن (پرينتسيپ) كورەمىز.
اسىلى، اكادەميك س.س.قيراباەۆ - باقىتتى عالىم. ويتكەنى، ول قيىندىقتى دا، قيىندىقتان ساباق العان كەزەڭدى دە، سول ساباقتىڭ كەڭەس زامانى مەن تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى قىزىعىن دا، شىجىعىن دا كوردى جانە كورىپ كەلەدى. عالىم وسى ۇدەرىستىڭ ءبارىن ادەبيەت اياسىندا قاراستىرادى. «ادەبيەت - ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى. ونىڭ دامۋى ۇلتتىڭ تىلىمەن، دىلىمەن، ۇعىم-تۇسىنىگىمەن، پاراساتىمەن، دۇنيەتانىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. وسىنىڭ ءبارى كوركەم تۋىندى ارقىلى كورىنىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭگەن، ونىڭ رۋحاني ءومىرىن قالىپتاستىرعان. ادەبيەت تۋرالى عىلىم كوركەم ادەبيەتتىڭ وسى جولداعى ىزدەنىسىن، ويلاۋ مەن بەينەلەۋدىڭ جولدارىن جيناقتايدى، قورىتىندىلايدى»،- دەيدى عالىم.
وسى رەتتە سەرىك سمايىلۇلى تاۋەلسىزدىك كەزەڭى ادەبيەتتانۋىنىڭ مىندەتتەرىن ناقتى ايقىنداپ، بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ەندىگى جەردە ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ وزىندىك كوركەم تاجىريبەسىن جيناقتايتىن تەوريالىق ەڭبەكتەر جازىلۋى كەرەك. ادەبيەت دامۋىنىڭ ۇلتتىق، باسقاعا ۇقسامايتىن سىپاتتارىن اشۋ، ونى تەوريالىق جاعىنان دالەلدەۋ - ءبىزدىڭ كوركەمدىك ويىمىزدى جالپىادامزاتتىق ورتاق مۇراعا اپاراتىن بىردەن-ءبىر جول».
ال، وسى جاۋاپتى دا كۇردەلى مىندەتتەردى شەشۋگە كەلگەندە، اقساقال جاسىنداعى ادەبيەتشى «زامانىم ءوتتى» دەپ وتىرا بەرۋ كەرەك پە؟.. جوق، سەرىك اعاي وندايلاردىڭ سويىنان ەمەس. سوندىقتان دا ول: «جاستىڭ ۇلعايۋى دەگەن ادام ىرقىنان تىس قۇبىلىس. ادام ەڭبەك ەتكەننەن، جۇمىستان شارشامايدى.تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى بارلىق ادەبي مۇرانى قايتا قاراۋ، جاڭاشا باعالاۋ جۇمىستارىنىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم. الاش جازۋشىلارىنىڭ اقتالۋى، ولاردىڭ كىتاپتارىنىڭ شىعۋى، زەرتتەلۋى مەنىڭ باسشىلىعىممەن ىسكە استى. ول كەزدە ادەبيەت ينستيتۋتىندا ديرەكتور ەدىم. قازىر شىعىپ جاتقان ون تومدىق «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» باس رەداكتورىمىن. اۆتور رەتىندە دە قاتىستىم. كەڭەس داۋىرىنە ارنالعان ءۇش تومدى تۇگەلدەي ءوزىم باسقارىپ، كوپ تاراۋلارىن جازىپ، رەداكتسيالاپ شىعاردىم»،- دەپ شىندىقتى اۋەزەلەيدى.
كەيدە «XX عاسىر ادەبيەتى مەن ادەبيەتتانۋى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟» دەگەن سۇراق قويىلا قالسا، وعان: «اتالعان عاسىر تالانتى تەرەڭ، قابىلەتى ەرەن اقىن-جازۋشىلاردى شىعارىپ قانا قويماي، كوركەمونەردى تۇپتەپ زەرتتەي العان ادەبيەتشىلەردى دۇنيەگە اكەلدى» دەپ جاۋاپ قايىرىپ جاتامىز. ادەبيەت (ادابيات) - ارعى عاسىرلاردان جەتكەن ءسوز بولسا، ادەبيەتشى - سول عاسىردىڭ ءسوزى. ۇلت رۋحانياتىندا ادەبيەتتى جەكە-دارا زەرتتەۋ نىساناسى ەتىپ قاراستىرۋ XX عاسىردىڭ باسىنان ءا.بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش تۇلعالارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عىلىم ارناسىنا ءتۇستى. ونىڭ بۋىنى بەكي باستاعان كەزى - 20-جىلدار بولسا، قاز-قاز تۇرىپ، العا ادىمداعان شاعى - 50-60 جىلدار. ۇلت پەشەنەسىنە جازىلعان تاعدىر سولاي بولعان شىعار، ادەبيەت زەرتتەۋدى عىلىم ارناسىنا تۇسىرگەن الاش زيالىلارىنىڭ ءبارى دەرلىك 30-جىلدارى توتاليتاريزم قۇربانى بوپ كەتە باردى. ال بۇل سالانى قالىپتاستىرعان ولاردان كەيىنگى ەكى بۋىنعا اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيە جاعدايىندا جۇمىس جاساۋ وڭايعا تۇسپەدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعىلارىنىڭ بالالىق شاعى - قازاقتى جاپپاي قىرعان اشارشىلىق جىلدارىنا، ءجاسوسپىرىم-بوزبالا كەزى - فاشيزمگە قارسى سوعىس ۋاقىتىنا تۋرا كەلدى. ياعني، ولار بالالىق بال داۋرەنىمەن، قامسىز بوزبالا شاعىمەن امالسىز ەرتە قوشتاستى. بۇلاردى ەڭبەك ەرتە ەسەيتتى. سوندىقتان دا وسى تولقىن «رۋحانياتتىڭ ەڭبەكتورىسى» دەگەن تەڭەۋگە ابدەن لايىق.
قازىردە اعا بۋىن اتالىپ وتىرعان ولاردى بۇگىنگى ورتا بۋىن «جيىرما جەتىنىڭ ارداقتارى» دەپ اتايدى. بۇل - «ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما جەتىنشى جىلى تۋعان تالانتتى ادەبيەتشىلەر» دەگەن ءسوز. وسى بۋىننىڭ كوشباسىنداعى ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ەكەنى جۇرتقا ءمالىم.
رۋحانيات ەڭبەكتورىلارىنىڭ ادەبيەتتانۋ الەمىنە الىپ كەلگەن نە جاعداي ەدى؟ تاريحقا ءسال-ءپال ۇڭىلەيىك. 1956 جىلى وتكەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ XX سەزىنەن سوڭ «ۇلت رۋحىنا ءۇڭىلۋدى» تىيعان قاتاڭ جاعداي ءبىرشاما تۇزۋلەندى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ونداعان جىلدار بويى تۋعان توپىراعىنان كۇشپەن، زورلىقپەن الاستاتىلعان زيالىلار ەلگە ورالا باستادى. ادەبيەتتە سونى سەرپىن، ەرەكشە اياقالىس بىردەن كوزگە شالىندى. 30-جىلدارى تىپتەن ايتۋعا مۇمكىن ەمەس رۋحانياتتاعى تىلسىم قۇبىلىستار شەتىنەن ءسوز ەتىلە باستادى. ادەبيەت پەن مادەنيەتتەگى «اقتاڭداقتار» بىرتىندەپ قايتا باعاسىن الىپ، حالىق يگىلىگىنە اينالىپ جاتتى. بىراق بۇل ۇدەرىس تىم باياۋ، قورعانشاقتاپ ءجۇردى. كوممۋنيستىك يررارحيانىڭ ەڭ جوعارعى باسپالداعىنداعىلار ي.ۆ.ستالين قازاسىنان سوڭ جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى، ورىنسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى سىن نىساناسىنا العانمەن، ءتوتاليتاريزمنىڭ بەت-پەردەسىن اشۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى دايەكتى جۇرگىزۋگە كەيبىرىنىڭ باتىلى، قايسىبىرىنىڭ ازاماتتىعى جەتپەدى. ويتكەنى ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇسىندا ءار ءتۇرلى دارەجەدە قۋعىن-سۇرگىننىڭ كورىگىن قىزدىرعاندار ەدى.
الايدا ادەبيەتىمىز بۇل جىلدارى سولاقايلىققا ۇرىنباي، اسىرە ساياسيلانباي، كوركەمدىك قۋاتى ايرىقشالانىپ، بەل-بەلەستەرگە كوتەرىلدى. ادەبيەتتانۋ مەن سىنىمىز دا تولىسىپ، جۇيەلەنە ءتۇستى. «قازاق سوۆەت ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركى» مەن 6 كىتاپتان تۇراتىن 3 تومدىق «قازاق ادەبيەتى تاريحى» جازىلىپ، ادەبيەتكە ىنتىزار قالىڭ قاۋىمعا ۇسىنىلدى. ادەبيەتشىلەر ادەبي ۇدەرىستىڭ وتكەنى مەن قازىرى جايىندا مونوگرافيالار، ىرگەلى زەرتتەۋلەر جازا باستادى. بۇل ەڭبەكتەر بۇرىندارى جازىلعان ماقالا-زەرتتەۋلەردەن عىلىميلىعىمەن، ناقتىلىعىمەن، دايەكتىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. ادەبيەتتانۋ ءبىلىمدى، سىندارلى پىكىرلى زەرتتەۋشىلەرمەن تولىقتى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءار ءتۇرلى قاۋلى-شەشىمدەرى ولاردى ساياساتتىڭ ناسيحاتشىسى ەتكىزگىسى كەلسە دە، بۇل جاڭا تولقىن ادەبيەت تۋرالى شىن سويلەي الدى. 50-جىلدارى ساياسي ايىپ تاعىلىپ، قۋعىندالعان مۇحتار اۋەزوۆ، قاجىم جۇماليەۆ سىندى قالامگەرلەر سونى ويلى ادەبيەتشىلەرگە كوشباسشى بولدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ادەبيەتتىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى ءجيى ءسوز ەتىلدى. «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالى دۇنيەگە كەلدى. وسى باسىلىمدا جانە «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا ادەبي سىندار باسىلىپ تۇردى. جىل سايىن كەڭەيتىلگەن ادەبي جيىندار وتكىزىلىپ، پروزا، پوەزيا، دراماتۋرگيا، سىن سالالارىنىڭ بارىسىنا قورىتىندىلار جاسالدى. كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ ءوزارا ادەبيەت، مادەنيەت جاعىنان قارىم-قاتىناسى، بىرىنەن-ءبىرى ۇيرەنۋى، تاجىريبە الماسۋى جاندانا ءتۇستى. ءجۇرىپ وتكەن جولعا قايتا قاراۋ، بىتكەن ءىس پەن كەلەشەك جۇمىستارعا باعدار جاساۋ، پارىقتاۋ، كوركەم تۋىندىنى تەرەڭىنەن زەرتتەۋ، شىعارمانى ادەبي ۇدەرىسپەن ءبىرتۇتاس تابيعي قالىپتا تالداۋ سالتقا اينالدى.
1955 جىلى 1-3 جەلتوقساندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ II پلەنۋمىندا ادەبيەتشى ايقىن نۇرقاتوۆ «جاس سىنشىلار مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگى» اتتى بايانداما وقىپ، وندا قازاق سىنشىلارىن ادەبيەتتىڭ تەورياسى مەن مەتودولوگياسىن تىڭعىلىقتى مەڭگەرىپ، قالامگەرلەردىڭ، شىعارمالاردىڭ جەكە-دارا ەرەكشەلىكتەرىن، ارتىق-كەمشىلىگىن ءدوپ تاۋىپ، شىنايى، بەيساياسي تۇرعىدا زەرتتەۋگە شاقىردى.
ادەبيەتتانۋعا بەلسەنە ارالاسا باستاعان ورتا بۋىن سىنشىلارعا ادەبيەتتىڭ اعا بۋىن وكىلدەرى ونەگە كورسەتتى. م.اۋەزوۆتىڭ «ءار جىل ويلارى»، «ۋاقىت جانە ادەبيەت»، «مىسلي رازنىح لەت (پو ليتەراتۋرنىم تروپام)» اتتى مونوگرافيا، عىلىمي-سىن ەڭبەكتەرى، س.مۇقانوۆتىڭ «ءوسۋ جولدارىمىز»، «جارقىن جۇلدىزدار» اتتى ەڭبەكتەرى، ءا.تاجىباەۆتىڭ «ءومىر جانە پوەزيا» زەرتتەۋى جارىق كوردى. اعا جانە ورتا بۋىن سىنشىلار بۇل جىلدارى ىرگەلى ادەبيەت سىنىنىڭ قاناتىن قاتايتتى. م.قاراتاەۆتىڭ «تۋعان ادەبيەت تۋرالى ويلار»، «شەبەرلىك شىڭىنا»، «ميروۆوزرەنيە ي ماستەرستۆو»، ە.ىسمايىلوۆتىڭ «سىن مەن شىعارما»، «جاڭا بەلەسكە»، ب.كەنجەباەۆتىڭ «شىندىق پەن شەبەرلىك»، ق.جۇماليەۆتىڭ «ستيل - ونەر ەرەكشەلىگى»، ەڭبەكتەرى جاريالانىپ، وسى باعىتتى س.قيراباەۆتىڭ «ورلەۋ جولىندا»، ر.بەردىباەۆتىڭ «ادەبيەت جانە ءومىر»، ا.نۇرقاتوۆتىڭ «يدەيا جانە وبراز»، ق.نۇرماقانوۆتىڭ «ليتەراتۋرنىە زامەتكي»، «ءداستۇرلى دوستىق»، م.بازارباەۆتىڭ «جيۆىە تراديتسي»، «ادەبيەت جانە ءداۋىر»، ب.ساحاريەۆتىڭ «ۋاقىت تىنىسى» ت.ب. جيناقتارى تولىقتىردى. بۇلار - قازاق ادەبيەتتانۋى مەن سىنىنىڭ بىلىك پەن ساپا دەڭگەيىنە كوتەرگەن ەڭبەكتەر ەدى.
اتالعان ادەبيەتشىلەر ەڭبەگىنەن كوركەمونەردىڭ تەورياسى مەن مەتودولوگياسىن اجەپتاۋىر مەڭگەرگەنى، ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ءجىتى ايىرا الاتىندىعى ايقىن كورىندى. ولاردىڭ ادەبي زەرتتەۋلەرى، اڭسارلارى وزىمەن ءبىر داۋىردە، ياعني كەڭەس داۋىرىندە تۋعان ع.توعجانوۆتىڭ «ادەبيەت جانە سىن ماسەلەلەرى» (1929), ە.بەكەنوۆتىڭ «ۇلت قوزعالىسى جانە ۇلتشىلدىق ادەبيەت» (1935) اتتى ەڭبەكتەرىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم بايىپتىلىعىمەن، بەيساياسيلىعىمەن ايرىقشالاندى.
50-جىلداردىڭ سوڭى مەن 60-جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكا ومىرىندە ادەبيەت پەن مادەنيەتكە يگى ىقپال ەتەتىن، كوركەمونەر سىنىنىڭ شىڭدالۋىنا سەبەپشى ءتۇرلى عىلىمي، تانىمدىق، مادەني شارالار تۇراقتى جۇرگىزىلىپ وتىردى. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كەزەكتى شەشىم، قاۋلىسىنا ورايلاستىرىپ وتكىزىلسە دە، نەگىزىنەن بۇل جيىنداردا ادەبيەتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. مۇنى كورىپ، استانادان اۋىلعا دەيىنگى مادەني-شىعارماشىل قاۋىم سەلت ەتىپ، سەرپىلدى. كوركەمونەردى باعالايتىن حالىق «ادەبيەت - ەلدىڭ جانى» ەكەنىن قايتا تۇسىنگەندەي بولدى.
جەكە باسقا تابىنۋشىلىق اشكەرەلەنگەننەن كەيىنگى ۋاقىتتاعى ادەبيەتتانۋ مەن سىننىڭ بارىسى ءسوز ەتىلە قالعاندا، جازعىتۇرىمعا كوكتەي دۇركىرەي كورىنگەن الدى سول شاقتا 30 جاستاعى تالانتتى ادەبيەتشى ءھام سىنشى جاستار لەگىنە قاراپ «جاڭا تولقىن كەلدى» دەپ تۇجىرىمدايمىز. بۇل تولقىن - كەشەگى قالامگەر اعالارىنىڭ جازىقسىز قۇربان بولعانىڭ بىلگەن، وزدەرى دە ەپتەپ ساياساتتىڭ سودىرلىعىن كورگەن، ادەبيەتتانۋدىڭ اقساپ جاتقان تۇستارىن اڭعارعان جاستار ەدى. ولاردىڭ لەك-لەگىمەن ادەبيەتتانۋعا كەلۋىنە، ءبىر جاعىنان، حالىقتىڭ رۋحاني ورلەۋى مەن سەرپىلۋى سەبەپشى بولدى.
جاڭا تولقىننىڭ تالانتتى وكىلدەرى رەتىندە سەرىك قيراباەۆ، ايقىن نۇرقاتوۆ، قالجان نۇرماحانوۆ، مىرزابەك دۇيسەنوۆ، ءمۇسىلىم بازارباەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، زاكي احمەتوۆ، سەيدىلدا ورداليەۆ، بالامەر ساحاريەۆ، بەكمۇرات ۋاقاتوۆ، ءانۋار دەربىسالين، نىعىمەت عابدۋللين، تەمىربەك قوجاكەەۆ، ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ، كوبەي سەيداحانوۆ، تۇرلىبەك سىدىقوۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، ءشامشيابانۋ ساتباەۆا، ۇشكىلتاي سۋبحانبەردينا سىندى جاستار شىعارماشىلىعى ايقىن كورىنىپ، حالىققا تانىلا باستالدى.
وتىزىندا ادەبيەتتانۋدىڭ ورداسىن بۇزباي قابىرعاسىن قاتايتۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن سەرىك قيراباەۆ جىلىمىق جىلدارى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ مەن تۇسىنداعى ادەبي ۇدەرىسكە سىن جازۋدى قاتار الىپ ءجۇردى. عالىم ادەبيەت تاريحىنا اعارتۋشى قالامگەر سپانديار كوبەەۆتىڭ ەسىمىن كىرگىزىپ، 1958 جىلى ول جونىندە مونوگرافيا جاريالادى. سىنشى ءوز تۇسىنداعى ادەبي ۇدەرىسكە ءجىتى قاراپ، عابيدەن مۇستافين مەن مۇقان يمانجانوۆتىڭ قالامگەرلىك قابىلەت-قارىمىن انىقتادى. 1956 جىلى «عابيدەن مۇستافين» اتتى سىني-عۇمىرنامالىق الىپتەمەسى جارىق كوردى. ال، 1959 جىلى ول مۇقان يمانجانوۆتىڭ شىعارمالارىن جيناستىرىپ، العىسوز جازىپ جاريالادى. 1960 جىلى سىنشىنىڭ «ورلەۋ جولىندا» اتتى جيناعى جارىق كوردى. عالىمىنىڭ بۇل جىلدارداعى زەرتتەۋىنىڭ ءبىر بولىگى س.سەيفۋللين شىعارماشىلىعىمەن بايلانىستى. زەرتتەۋشىنىڭ 1962 جىلى «ساكەن سەيفۋللين» اتتى مونوگرافيا باسىلىپ شىقتى. سەرىك سمايىلۇلى وسى كەزەڭدە ورتا مەكتەپتىڭ 9 جانە 10-سىنىپتارىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىن جازۋعا دا اتسالىستى. بۇل شاقتى اكادەميك بىلاي دەپ ەسكە الادى: «50-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاندى «ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس» ناۋقانى بيلەدى. مەكتەپ وقۋلىقتارىنان «قاتەلەر» تاۋىپ، قاجىم، ەسماعامبەت سىندى اعالارىمىزدى ۇستاپ اكەتتى. مەكتەپ وقۋلىقسىز قالدى. سول كەزدە وقۋ مينيسترلىگى مەنى، ءمۇسىلىمدى، ايقىندى، زەينوللانى جيناپ الىپ، وقۋلىق جازدىردى. كەيىن قاجەكەڭدەر ايداۋدان كەلدى. ول كىسىنى اۆتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قالدىرعانىمدا، قارسى بولعاندار كەزدەستى. مەن دالەلدەپ اتىن قالدىرۋعا سەبەپشى بولدىم. ءسويتىپ ءوزى دۇنيەدەن وتسە دە، وقۋلىقتارداعى اتى جاڭا وقۋلىق اۆتورلارى شىققانشا تۇسكەن جوق».
عالىم سونىمەن بىرگە جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرىنە ارناپ «XX عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى» (ب. كەنجەبايۇلىمەن بىرىگىپ), «كەڭەس داۋىرىندەگى ادەبيەت» اتتى وقۋلىق تا جازدى. پروفەسسور س.قيراباەۆتىڭ وقۋلىعىنان سان مىڭداعان قازاق شاكىرتتەرى ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋدىڭ الىپپەسىن ۇيرەندى.
جالپى اكادەميك س.قيراباەۆتىڭ ۇستازدارىنا دەگەن قۇرمەتى، نيەتى بارىمىزگە ۇلگى. مىسالى، ول اكادەميك ق.جۇماليەۆتى «ىركەرى بولمايتىن، بارىن شاكىرتتەرىنەن اياماعان ۇستاز» دەپ باعالاسا، س.امانجولوۆ، ا.ىسقاقوۆ، ت.نۇرتازين، ش.سارىباەۆ سىندى پروفەسسورلاردى - «ۇيرەتكەنى كوپ ۇستازدارىم» دەپ ارداقتاپ ەسكە الادى.
دەي تۇرعانىمەن، «ادەبيەت الىپتارى» اتانعان مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافين، عابيت مۇسىرەپوۆ سەكىلدى سەكەڭنىڭ سىيلاس، قۇرمەتتەس ۇستاز-اعالارىن ىلتيپاتپەن اتاپ كەتۋدىڭ ءجونى بار. وسى الىپتارمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپ، ارقاشان تالانتى تۇگەسىلمەگەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ماڭىزدى شارالارىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن سەرىك قيراباەۆ ادەبي قاۋىم تۋرالى ىقىلاستى ءسوزىن تومەندەگىشە جەتكىزەدى: «قىرىق جىلدان استام جازۋشىلار ورتاسىندا بولىپ، وداق جۇمىسىنىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىعۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن ءومىر مەكتەبى ەدى».
ادەبيەتكە جيىرما ءۇش جاسىندا كەلگەن تالانتتى جاس سىنشى، ادەبيەتشى، عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، ق.جۇبانوۆ ءبىر كەزدەرى قىزمەت جاساپ، عالىمدى مەكتەپ كالىپتاستىرعان اباي اتىنداعى قازپي-دە ستۋدەنت تە، اسپيرانت تا بولىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىندادى. كوپ وقىدى، كوپ توقىدى. قازاق باسپاسوزىنە ستۋدەنت كۇنىنەن ارالاستى. اسپيرانتۋرادا وقي ءجۇرىپ «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ قىزمەتكەرى بولدى. ال بۇل باسىلىمنىن توڭىرەگىنە توپتاسقان قالامگەرلەر رۋحاني سالادا سونى سەرپىننىڭ اتموسفەراسىن جاسادى.
قالامگەر سول تاريحي 50-جىلداردان بەرى ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ، مىرجاقىپ دۋلاۇلىنشا ايتقاندا «ۇلت ۇمەسىنىڭ»، قايناۋىندا ءجۇردى. العاش «پيونەر» جۋرنالىن (قازىر "اق جەلكەن") باسقاردى، كەيىن «سوتسياليستىك قازاقستان» (بۇگىنگى "ەگەمەن قازاقستان") گازەتىنىڭ ءبولىمىن مەڭگەرەدى. 1958 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزى تۇلەپ ۇشقان قازپي-دە ۇستازدىق ەتەدى. اكادەميك ق.جۇماليەۆتەن كەيىن جيىرما جىل وسى وقۋ ورنىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىن باسقاردى. بەس جىلداي ينستيتۋتتىڭ پرورەكتورى بولدى. 1988 جىلدان 1995 جىلعا دەيىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىن باسقاردى. وسى ءىرى عىلىم ورداسىنىڭ ديرەكتورى بولا ءجۇرىپ، ينستيتۋتتىڭ ابايتانۋ بولىمىنە جەتەكشىلىك ەتتى. استانادا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى اشىلعاندا، جاسىنىڭ ەگدە تارتىپ قالعانىنا قاراماي، وسى وقۋ ورنىنىڭ ادەبيەتتانۋ جانە الاشتانۋ سالاسىن قالىپتاستىرىپ دامىتۋعا قول ۇشىن بەردى.
جوعارىدا اتالعان ءىرىلى-ۇساقتى قىزمەت دارەجەسىنە س.س.قيراباەۆ تابان اقى، ماڭداي تەرىنىڭ ارقاسىندا جەتتى. مىسالى، ادەبيەتتىڭ كوشباسشى مەكەمەسىنە ول كىسىنى ينستيتۋت ۇجىمى قالاپ شاقىرتىپ، كوپشىلىك داۋىسپەن سايلاعانىن بۇگىندە زيالى قاۋىم تەگىس بىلە بەرمەيدى.
عالىم سەرىك سمايىلۇلى ادەبيەت تاريحىنا ىرگەلى زەرتتەۋلەرىمەن سپانديار كوبەيۇلىن، ساكەن سەيفوللاۇلىن، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىن، عابيدەن ءمۇستافيندى ەندىردى. راس، بۇل قالامگەرلەر - تاريحتا ورنى بار ازاماتتار. بىراق سول ورىندى انىقتاپ-دالەلدەۋ، شىعارماشىلىعىنا تالداۋ جاساۋ، باعا بەرۋ، عىلىمنىڭ ەنشىسىندە بولسا، وسى ميسسيانى س.س.قيراباەۆ ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. جوعارىدا اتالعان ازاماتتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءبىر-ءبىر مونوگرافيا جازدى. سپانديار مۇراسىنان - كاڭديداتتىق، ساكەن شىعارماشىلىعىنان - دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن عىلىمي جوبالاردى ۇيىمداستىرۋداعى باستاماشىل ەڭبەگى ەلەنىپ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى (اكادەميك) بولىپ سايلاندى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى.
سىنشى رەتىندە سەرىك سمايىلۇلى 50-جىلداردان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنە دەيىنگى ادەبيەتتە ءوز ءۇنى بار جاسامىس تا، جاس تا اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا ءادىل تالداۋ جاسادى. ادەبيەتشى ايتالىق، مارقۇم مۇقان يمانجانوۆ پەن جۇماعالي ساين شىعارماشىلىعىنداعى شەبەرلىك ءھام ەرەكشەلىكتى 50-جىلدارى-اق ءدوپ ايتا الدى. سونداي-اق ول مارقۇم ورالحان بوكەەۆ پروزاسىنداعى پسيحولوگيزم سىرىن، ءا.كەكىلباەۆ، م.ماعاۋين، ب.قىدىربەكۇلى ت.ب. روماندارىنداعى تاريحي شىڭايىلىق پەن كوركەمدىك شەشىم ماسەلەسىن، ق.امانجولوۆ، ءا.تاجىباەۆ، س.ماۋلەنوۆ، ح.ەرعاليەۆ، ف.وڭعارسىنوۆا، ت.مولداعاليەۆ، ق.مىرزاليەۆ ت.ب. پوەزياسىنداعى ليريزم، پافوس، فيلوسوفيالىق وي-تولعام جايىن جان-جاقتى قاراستىرادى. زەرتتەۋشى س.قيراباەۆ اركەز ادەبيەتتىڭ وتكەن جولى مەن قازىرگى باعىت-باعدارىن سالىستىرا وتىرىپ تالداۋ جۇرگىزدى. بۇل رەتتە ول ءحVىىى-ءحىح عاسىر اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنا، اسىرەسە "زار زامان" ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىنە، اباي مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى اقىندارعا، شوقان مەن ىبىرايعا، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، مۇحتار، ءسابيت، عابيت مۇراسىنا قايتا-قايتا ورالىپ، ءوز تۇسىڭداعى قالامگەر ەڭبەگىنە الدىڭعىلاردىڭ بيىگىنەن قارادى. ادەبيەتىمىزدەگى كوركەمدىك پەن شەبەرلىكتىڭ ەۆوليۋتسياسىنا عىلىمي سيپاتتاما بەرۋگە كوپ قايرات جۇمسادى. عالىمنىڭ «ورلەۋ جولىندا»، «وكتيابر جانە قازاق ادەبيەتى»، «ادەبيەت جانە ءداۋىر تالابى»، «رەۆوليۋتسيا جانە ادەبيەت» (2 توم), «شىڭدىق پەن شىعارما»، «تالانتقا قۇرمەت»، «ادەبيەتىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى»، «¥لت تاۋەلسىزدىگى جانە ادەبيەت»، «تاۋەلسىزدىك رۋحىمەن»، «تاريح جانە ادەبيەت»، «ءومىر تاعىلىمدارى» ت.ب. كىتاپتارى جوعارىداعى پىكىرىمىزدى راستايدى.
البەتتە، عالىمنىڭ ەڭبەگى جازعان كىتابىنىڭ سانىمەن ەمەس، ساپاسىمەن ولشەنسە كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە سەرىك سمايىلۇلىنىڭ ءاربىر كىتابى وقىرمان كوكەيىنەن شىعىپ، ادەبيەتتانۋدىڭ كوكەيتەستى زارۋلىكتەرىن شەشۋگە جاردەمىن تيگىزدى. اكادەميك س.قيراباەۆ - قىرىقتان اسا عىلىم كانديداتنا جەتەكشىلىك ەتىپ، جيىرمادان اسا عىلىم دوكتورىنا كەڭەس بەرىپتى. بۇل - الپىس ەڭبەككە باعىت سىلتەدى، كەمى الپىس عىلىمي جاڭالىقتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدى دەگەن ءسوز. سونداي-اق عىلىمي جەتەكشى بولۋدا ەشقاشان سان قۋعان ەمەس. ءالى ەسىمدە، ءبىر جولى بەلسەندىلەۋ ارىپتەسىنە ول كىسىنىڭ: «شاي ىشكەن جەرىڭە كانديداتتىق، ەت جەگەن جەرىڭە دوكتورلىق قورعاتقانىڭ جاراساپاس. عىلىمدى عىلىمنىڭ ادامىنا قورعات» دەگەنى بار. جالپى اكادەميكتىك اتاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە، تالابى دا وسىندايدا بايقالسا كەرەك.
ءوز باسىم سەرىك سمايىلۇلىن 1983 جىلدان بىلەمىن. اسپايتىن، مەنمەندىكتەن ادا، سىرت كەلبەتى دە، جان دۇنيەسى دە عالىم دەگەن ۇعىمنىڭ تۋرا بالاماسىنداي وسى جاننان كىسىلىك قاسيەت انىق بايقالاتىن. ستۋدەنت كۇنىمىزدە تالاپشىل، جاستاردى تىنباي عىلىمعا شاقىراتىن پروفەسسور س.قيراباەۆتى ءبىلۋشى ەدىك. وقۋ بىتىرگەن سوڭ، قۇداي بۇيىرىپ، وسى كىسى باسقارعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قابىلدانعاندا، سەكەڭنىڭ ادىلدىگىنە تاعى كوزىمىز جەتتى. جاسىرىپ نە كەرەك، 80-جىلدارى الماتىداعى قازاق وقىعاندارى جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەردىڭ اعزاسىن ءتۇرلى "...شىلدىق" پەن "...شىلدىك" دەرت ابدەن مەڭدەگەن ەدى. اكادەميا دا وسىدان قۇرالاقان ەمەس-ءتىن. عابيدەن مۇستافيندەي ءىرى تۇلعادان ءتالىم العان سەرىك سمايىلۇلى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرىن جاپپاي عىلىمعا جۇمىلدىرا الدى. بوس اڭگىمە وزدىگىنەن تىيىلىپ، جايىنا قالدى. سەكەڭنىڭ وبەكتيۆتىلىگىن بارلىق عالىمدار ايتىپ ءجۇردى. ينستيتۋتتى باسقارعان جىلدارى عالىم كەڭ اۋقىمدا عىلىمي-ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. قولجازبا ورتالىعىن، ابايتانۋ، ەجەلگى ادەبيەت بولىمدەرىن اشتى. تالانتتى جاستارعا ءوزى جەكە حابارلاسىپ (كوپ لاۋازىمدى ادام مۇندايدى كىشىرەيۋ دەپ بىلەدى), ولاردى عىلىمعا تارتتى. ۇلتىمىزعا تانىمال اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قويشىعارا سالعاراۇلى، قۇلبەك ەرگوبەك، تۇرسىن جۇرتباي، تۇرسىنجان شاپاي، بەيسەنباي بايعالي عىلىمعا قالامگەرلىك مەن دەرەكتانۋدان سەكەڭنىڭ تۇسىندا كەلدى.
بۇل جىلدارى رۋحانياتتا «اقتاڭداق» تۇلعالاردى تاريحقا ەندىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن ەدى. سەكەڭ ءتيىستى ورىنداردان قارجى تاۋىپ، جاستاردى ماسكەۋ، پەتەربور، ورىنبور، ومبى، تاشكەنت، قازان، ۋفا ت.ب. قالالاردىڭ ارحيۆتەرىنە جىبەرىپ، شاكارىم، احمەت، ءاليحان، عۇمار، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ماعجان، سماعۇل، قوشكە، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ سىندى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن، ولارعا قاتىستى كۇجاتتاردى جيناتتى. وسىڭداي يگى ميسسيا ماعان دا بۇيىردى، ەسكى مۇراعا ىقىلاسىمدى اۋدارعانى ءۇشىن ۇستازىمىزعا ارقاشان قارىزدارمىز.
90-جىلدارداعى اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ ەلەۋلى ەڭبەگى - دانا دا دارا اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 2 تومدىق اكادەميالىق شىعارمالار جيناعى مەن اقىن تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ جازىلۋىنا مۇرىندىق بولۋى ەدى. سىرت كوزگە كورىنە بەرمەيتىن بەينەتى كوپ وسى جۇمىستى سەكەڭ اقىنىڭ 150 جىلدىق مەرەتويىنان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن باستادى. ناتيجەسىندە بىلىكتى ابايتانۋشىلار توبى قۇرىلدى. بۇل توپ ابايدىڭ بۇرىنعى باسىلىمدارىندا قاتە جازىلىپ كەلگەن 250-دەن استام ءسوزدى قالپىنا كەلتىردى. اقىننىڭ ءاربىر ءسوزى، ءاربىر سويلەمى عىلىم تارازىسىنا سالىندى. ءسويتىپ ۇلكەن ماتىنتانۋشىلىق جۇمىس جۇرگىزدى.
سەرىك سمايىلۇلى عالىم، سىنشى رەتىندە عىلىمي ورتا مەن وقىرمانعا قانشاما تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق دارالىعىن، ەرەكشەلىگىن تالداپ، سارالاپ جەتكىزە الدى. سىنشىنىڭ قازىرگى ادەبي ۇدەرىس تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرى دە از ەمەس. مۇنىڭ بارىنەن دە سەكەڭنىڭ وقۋشىلار تالعامىن قالىپتاستىرۋعا دەگەن نيەتى، ادەبيەت دەڭگەيىن كوتەرۋگە دەگەن جاناشىر كوڭىلى بايقالادى. سوندىقتان 60-70 جىلدارداعى ادەبي جيىن-سەزدەردى، ادەبي جيناقتاردى، باسىلىمداردى سىنشى سەرىك قيراباەۆ ەسىمىنسىز ەلەستەتۋ قيىن. «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى» دەگەن ناقىل سول شاقتىڭ سيپاتىن ءدال كورسەتە الادى. اتالعان شاقتا ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋ دا توقىراۋ ەمەس، ورلەۋ بولعانىن رۋحانياتقا ىقىلاستى جۇرت جاقسى بىلەدى.
دەي تۇرعانمەن، عالىم س.قيراباەۆتىڭ تۇلعاسى حالىققا قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىنىڭ اۆتورى رەتىندە دە اسا ىستىق. وقۋلىق - بالا كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋشى، وقۋلىق - جانى اق پاراق بالا مەن عىلىمنىڭ اراسىنداعى دانەكەر. بۇل ورايدا سەرىك سمايىلۇلى ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان وتاندىق وقۋلىق جازۋ ىسىنە تاباندى تۇردە ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايتقان لازىم. 1952 جىلدان بەرى جارتى عاسىر ءۇزىلىسسىز مەكتەپكە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا قازاق ادەبيەتى بويىنشا وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالدارىن جازىپ كەلەدى دەسەك، بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. بىراق كورگەندە وعان كوزى انىق جەتەر. ەلۋ جىلدا ميلليونداعان قازاق بالاسى مەكتەپ كوردى. سولاردىڭ ىشىنەن مىڭداعان جازۋشى، سان مىڭداعان مۇعالىم شىقتى. ال وسىلاردىڭ ءبارى - سەكەڭ سياقتى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ شاكىرتى دەسەك، قاتەلەسەمىز بە؟ بىرەۋ جاس بولىپ، بىرەۋ قايمانا بولىپ وقۋلىق اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىنە كەزىندە نازار اۋدارعان جوق شىعار. بىراق بۇعان قاراپ، بۇل ازاماتتاردىڭ رۋحاني الەمى تولىقپادى دەي الماسپىز. سونداي-اق، ولارعا س.قيراباەۆتاي وقۋلىق اۆتورى عالىمداردىڭ دا ناعىز ۇستاز بولعانىن ەشكىم تەرىس دەمەس.
سەكەڭدى جاقسى ءارى جاقىن تانيتىن شاكىرتتەرى بىلەدى، ول كىسى ەشقاشان «مەن تۇگەندى ءبىتىردىم، مىنانى ورىنداپ تاستادىم» دەپ كەۋدەسىن سوقپايدى. مەنمەندىككە بارمايدى. ناعىز ۇستاز، شىن عالىم قالپىندا قاناعاتشىلىقپەن، ادامشىلىقپەن جۇرەدى. جاس ادەبيەتشىلەر اراسىندا ول كىسىنىڭ ادىلدىگى، ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىققان ازاماتتىعى ءجيى اڭگىمە ەتىلەدى.
80-جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ بىزدە ويانۋ جانە ويلانۋ، ياكي ەل بولۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇنى «تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانىن جانە قادىرىن ءتۇسىنۋ ۇدەرىسى» دەسەك قاتەلەسپەسپىز. مۇندايدا اسىعىستىق - جاۋ، بايىپتىلىق - دوس بولاتىنى تۇسىنىكتى. وسى اتالعان ۋاقىتتا قازاق باسپاسوزىندە اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ادەبيەت، ونەر، ءبىلىم تۋرالى قانشاما سۇحبات بەردى نەمەسە نەشەمە بايىپتى ماقالا جازدى. سولاردىڭ ىشىندە 90-جىلداردىڭ باسىنداعى «تۋعان ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزگە كىم جاناشىر بولادى؟» اتتى ۇندەۋ-ماقالاسى، عىلىمي مامانداردى ازىرلەۋ پروبلەماسى تۋرالى ماقالاسى، 1990-2000 جىلدارى جاريالانعان سۇحباتتارى ادەبي-عىلىمي ورتانى، ەلدى بەيجاي قالدىرمادى. سونىڭ بىرىندە اكادەميك: «قاي زاماندا بولسا دا ادەبيەت ۋاقىت شىندىعى مەن تاريحتى جازۋ نەگىزىندە ورىستەگەن. تاۋەلسىزدىك زامانىندا دا سولاي بولۋعا ءتيىستى» دەپ جازدى. تاعى بىردە: «ءداستۇر ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق تۇراقتى ۇعىم-تۇسىنىگى، كوزقاراسى نەگىزىندە تۋادى، كوركەمدىك ويلاۋدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە سۇيەنەدى» دەپ تۇجىرىمدادى.
ءومىر - مەكتەپ، عالىمنىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعى - تاڭداۋلى مەكتەپ. الداعى كەزدە دە سەكەڭنىڭ ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋ اقساقالى رەتىندە تۇلعالار مۇراسى مەن مۇراتىن قالىڭ وقىرمانعا كەڭىنەن اشا بەرەتىنىنە سەنىمدىمىز.
قازىر اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ءوزى دامىتقان م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا جانە ۇزاق جىلدار بويى عىلىمي-ءبىلىمي بايلانىسىن ۇزبەگەن اباي اتىنداعى قازپي-دە (قازۇپۋ) قىزمەت ىستەيدى. استانانىڭ عىلىمي ورتاسىمەن دە قويان-قولتىق بايلانىستا. عىلىمدا دا، ءبىلىم سالاسىندا دا ساليقالى اقساقال سەكەڭنىڭ ادەمى قارتايىپ كەلە جاتقانى دا جاراسىمدى ءارى تاعىلىمدى.
اقىلى كەمەل، پايىمى تەرەڭ، جادى مىقتى عالىم، ۇستاز، ادەبيەتشى سەرىك سمايىلۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن كىسىلىك قاسيەتىنەن وتانداستارىمىز، جالپى وقىعاندار الۋعا ءتيىس تاعىلىم از بولماسا كەرەك.
ديحان قامزابەكۇلى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پرورەكتورى،
پروفەسسور
«اباي-اقپارات»
