ءامىرحان بالقىبەك. اقىندار مەن سۋرەتشىلەر (جالعاسى)
وقيعالار قايتالانادى
بۇل ءسوزدiڭ اقيقاتتىعىنا بۇرىن دا سەنەتiن-تۇعىنمىن. بiراق وسى جولى ونىڭ شىن ءسوز ەكەندiگiنە انىق يلاندىم دەسەم بولادى.
ۇزىن-ىرعاسى ون بەس جىلعا سوزىلعان كوشپەلi ومiردەن كەيiن جاناشىر اعالاردىڭ ارقاسىندا تۇڭعىش پاتەرگە قولىمىز جەتكەندە قاتتى قۋانىستىق. كەلiنشەگiم كوڭiلiندە ايازدى اقپاندا كوگiلدiر كوكتەم ورناعانداي جەلپiنiپ ءجۇردi. قۇدايى كورشiمنiڭ سۋرەتشi بولىپ شىققانى بۇل دا بiر نەسiبە ەدi. بالا كەزiندە سۋرەتشi بولۋدى ارمانداعان ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
مiنە، كورشiمنiڭ پاتەرiنە كiرiپ كەلە جاتىرمىن. ول مەنi ءوزiنiڭ شەبەرحاناسىنا باستادى. شەبەرحاناسى - ءۇش بولمەلi پاتەردiڭ ەڭ شاعىن، بالالار قۇجىراسى دەپ اتالاتىن بولمەسi بولىپ شىقتى. وڭدا دا، سولدا دا سۋرەت سالىنعان كەنەپتەر. ورتادا كادۋiلگi كوشە قيىلىستارىندا كەزدەسە بەرەتiن افيشا باعانى iسپەتتi الدەنە تۇر. ءار-ءار جەرلەرiنە سۋرەتتەر سالىنىپتى. ولارى ءسابيدiڭ سىزبالارى iسپەتتi كورiندi.
- ءيا،- دەدiم iشiمنەن،- كورشiنiڭ بالالارى دا سۋرەت سالاتىن بولىپ شىقتى عوي.
وسىلاي وي تۇيگەنiمشە بولمادى، مەنi اڭسىزدا بiرنارسەنi ءبۇلدiرiپ الۋدان ساقتاندىرعىسى كەلگەندەي كورشiم:
_ مىنا تۋىندىم ميۋنحەندە وتكەن كورمەمنiڭ تەمiرقازىعى بولدى،- دەدi.
وقيعالار قايتالانادى
بۇل ءسوزدiڭ اقيقاتتىعىنا بۇرىن دا سەنەتiن-تۇعىنمىن. بiراق وسى جولى ونىڭ شىن ءسوز ەكەندiگiنە انىق يلاندىم دەسەم بولادى.
ۇزىن-ىرعاسى ون بەس جىلعا سوزىلعان كوشپەلi ومiردەن كەيiن جاناشىر اعالاردىڭ ارقاسىندا تۇڭعىش پاتەرگە قولىمىز جەتكەندە قاتتى قۋانىستىق. كەلiنشەگiم كوڭiلiندە ايازدى اقپاندا كوگiلدiر كوكتەم ورناعانداي جەلپiنiپ ءجۇردi. قۇدايى كورشiمنiڭ سۋرەتشi بولىپ شىققانى بۇل دا بiر نەسiبە ەدi. بالا كەزiندە سۋرەتشi بولۋدى ارمانداعان ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
مiنە، كورشiمنiڭ پاتەرiنە كiرiپ كەلە جاتىرمىن. ول مەنi ءوزiنiڭ شەبەرحاناسىنا باستادى. شەبەرحاناسى - ءۇش بولمەلi پاتەردiڭ ەڭ شاعىن، بالالار قۇجىراسى دەپ اتالاتىن بولمەسi بولىپ شىقتى. وڭدا دا، سولدا دا سۋرەت سالىنعان كەنەپتەر. ورتادا كادۋiلگi كوشە قيىلىستارىندا كەزدەسە بەرەتiن افيشا باعانى iسپەتتi الدەنە تۇر. ءار-ءار جەرلەرiنە سۋرەتتەر سالىنىپتى. ولارى ءسابيدiڭ سىزبالارى iسپەتتi كورiندi.
- ءيا،- دەدiم iشiمنەن،- كورشiنiڭ بالالارى دا سۋرەت سالاتىن بولىپ شىقتى عوي.
وسىلاي وي تۇيگەنiمشە بولمادى، مەنi اڭسىزدا بiرنارسەنi ءبۇلدiرiپ الۋدان ساقتاندىرعىسى كەلگەندەي كورشiم:
_ مىنا تۋىندىم ميۋنحەندە وتكەن كورمەمنiڭ تەمiرقازىعى بولدى،- دەدi.
تەمiرقازىعى دەپ قول سiلتەنگەن تۇسقا كوزiمدi تاستاي بەرگەنiم سول ەدi, جانارىم جاڭاعى افيشا باعانى iسپەتتi «ءبiرتۇرلi» دۇنيەگە بارىپ تiرەلدi. Iشiمنەن كۇلiپ جiبەردiم. ەسiمە، ناقتى جادىمدا جوق، الدە پيكاسسو، الدە مانەمەن، ايتەۋiر ۇلى سۋرەتشiلەردiڭ بiرiمەن بولعان وقيعا تۇسە كەتتi. وسى ايگiلi ەكi سۋرەتشiنiڭ بiرiنiڭ شەبەرحاناسىنا، الدە شىنىمەن-اق باسقا سۋرەتشi مە ەدi, وندا دا مەن سەكiلدi بiرەۋ باس سۇعىپ قالاتىن-تۇعىن. بالكiم، پيكاسسو، بالكiم مانەنiڭ، بالكiم راسىندا دا تiپتi باسقا سۋرەتشi بولار، ەدەنگە شاشىلىپ جاتقان ەسكيز سىزبالارىن كورگەسiن، جاڭاعى اق جارقىن قوناق اۋزىنا يە بولا الماي:
_ مەتر، بالالارىڭىزدىڭ تالابى دا تاۋداي ەكەن، ءتۇبi سiزدەن دە وتكەن بەك تالانتتى سۋرەتشiلەر بولىپ شىعاتىنىنا ەش كۇمانiم جوق،- دەپ جiبەرەدi عوي.
سوندا پيكاسسو نەمەسە مانە، ياكي شىنتۋايتىندا دا ونەر تاريحىندا اتى قالعان باسقا قىلقالام شەبەرلەرiنiڭ بiرi شىعار:
_ بۇل سۋرەتتەرگە بالالارىمنىڭ ەش قاتىسى جوق، مۇنىڭ ءبارi مەنiڭ ءوزiمنiڭ جۇمىستارىم،- دەپ جىميعان ەكەن. وسى وقيعا ءدال وسى ساتتە كورشiمنiڭ شەبەرحاناسىندا قايتالانعانىنا مەنiڭ ەش كۇمانiم جوق ەدi. بۇل قايتالانۋدى كورشiم ءدال سول كەزدە بiلدi مە، بiلمەدi مە، ءتۇيسiندi مە، تۇيسiنبەدi مە، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە باسقادا. سوسىن وقيعالاردىڭ iزبە-iز، ناقپا-ناق قايتالانۋى دا شارت ەمەس قوي.
ىرىمشىل قازاق ەمەسپiز بە، وسى وقيعادان كەيiن مەن كورشiمنiڭ پيكاسسو مەن مانە نەمەسە باسقا دا ۇلى سۋرەتشiلەر سەكiلدi قايتالانباس تالانت يەسi ەكەنiنە رياسىز سەنەتiن بولدىم.
اكەم جارىقتىق كوز جۇمارىنىڭ الدىندا، ءوڭ مەن ءتۇستiڭ اراسىندا جاتىپ بiر ەس جيعاندا:
شىراعىم، جاز، كوپ جاز. بiراق وقۋدى، اسiرەسە ابايدى زەردەلەپ وقۋدى ۇمىتپا،- دەگەن بولاتىن. بۇل اكەمنiڭ اقىرعى اماناتى ەدi.
ال اكەم اماناتتاعان سول ۇلى اباي جاڭاعى وقيعا تۋرالى بىلاي دەپتi:
ءتۇزۋ كەل، قيسىق-قىڭىر قىرىن كەلمەي،
سىرتىن تانىپ iس بiتپەس، سىرىن كورمەي.
شۋ دەگەندە قۇلاعىڭ توساڭسيدى،
وسكەن سوڭ مۇنداي ءسوزدi بۇرىن كورمەي.
ءيا، الدەكiم بۇل جولدار سۋرەت ونەرi ەمەس، ولەڭ تۋرالى عوي دەۋi بەك مۇمكiن. دەي بەرسiن. ال مەن بۇل جولداردىڭ سۋرەتشi مەن ونىڭ تۋىندىلارىن تاماشالاۋشىلارعا دا قاتىسى بار ەكەنiنە ابدەن سەنەمiن. اسىلى، شامالاۋىمدا اباي دا جاڭاعىداي جايسىز وقيعانى باستان كەشiرگەن سەكiلدi مە، قالاي؟ ايتپەسە، «سىرتىن تانىپ iس بiتپەس، سىرىن كورمەي» دەمەس ەدi عوي. سوسىن اباي شىعارمالارىنىڭ تاعدىرى دا ۆان گوگ ءھام پول سەزانن تۋىندىلارىنىڭ تاعدىرىن ەسكە تۇسiرەدi ەمەس پە! كەيiننەن اباي ولەڭدەرiن، سەزانن مەن ۆان گوگتىڭ شاشىلىپ كەتكەن تۋىندىلارىنداي، اركiمنiڭ قولىنان ولەڭسۇيەر، ولەڭ تۇسiنەر مۇرسەيiت مەن تۇراعۇلدار جيناستىرعان جوق پا؟
پابلو پيكاسسو بۇعان دەيiنگi بوياۋىن، بۇعان دەيiنگi ماشىعىن كۇرت وزگەرتiپ، 1907 جىلى «اۆينون بيكەشتەرiن» سالعاندا، كوپ جۇرت ودان تەرiس اينالعان كورiنەدi. وسىعان دەيiن ونىڭ سۋرەتتەرiن ساتىپ الىپ، كورمەسiن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن قالتالى الدەكiمدەر «پابلو، مىنانداي سۋرەت سالۋىڭدى قوي، ايتپەسە بiزدەن قول ۇزۋiڭە تۋرا كەلەدi» دەپ ۇركiتكەن، قورقىتقان دا ەكەن. ەندi ويلاڭىزشى، وسى «اۆينون بيكەشتەرi» سالىنباسا، بولاشاقتا پيكاسسوداي گەنيدiڭ قىلقالامىنان عانا شىعار «گەرنيكا» دۇنيەگە كەلەر مە ەدi! ال بۇگiن، حح عاسىردىڭ سۋرەت ونەرi دەسەك، الدىمەن «گەرنيكانىڭ» اۋىزعا الىناتىنى وتiرiك ەمەس قوي...
بوياۋ مەن ءسوز نەمەسە سەزاننا جانە حەمينگۋەي
سۋرەت پەن ءسوز ونەرiنiڭ كiندiگi تىم ەرتە، ادامزات بالاسى ەندi-ەندi سانالى عۇمىر كەشە باستاعان تۋ-ۋ-ۋ ەرتە زامانداردا-اق بiرگە بايلانعان سەكiلدi. العاشقى اقىنداردىڭ ولەڭدەرi بiزگە جەتكەن جوق، بiراق بەلگiسiز زامان سۋرەتشiلەرi تاس جارقاباقتارعا، ۇڭگiر قابىرعالارىنا بەدەرلەگەن بەينەلەر بۇگiنگە جەتiپ وتىر. بiز ولاردان بايىرعى بابالارىمىزدىڭ نەدەن قورقىپ، نەدەن ۇمiتتەنگەنiن اڭعارا الامىز. كەيدە ول قورقىنىش، ول ۇمiتتەر بiزدiڭ تۇيسiك قاپارلارىمىزدا ءالi كۇنگە دەيiن بۇعىنىپ، تاسالانىپ جاتقانداي بولىپ كورiنiپ كەتەتiن كەزدەرi دە بار. ارينە، بۇل بiز ەمەس، پسيحواناليز شۇعىلداناتىن شارۋا. ايتسە دە، بiزدiڭ دە ءوز تاراپىمىزدان قانداي دا بiر بولماسىن ساۋال كوتەرۋiمiزگە بولاتىن سەكiلدi. مىسالى، سفينكس ءمۇسiنi بۇرىن پايدا بولدى ما، الدە ەديپ پاتشا تۋرالى اڭىز بۇرىن شىقتى ما دەگەن iسپەتتi. ارينە، كوپتەگەن باسقا ساۋالدار سياقتى بۇل ساۋالدىڭ دا جاۋاپسىز قالاتىندىعى انىق.
ايتسە دە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وقيعالار قايتالانىپ وتىرادى. دەمەك، ساۋالدارعا دا جاۋاپ الۋدىڭ مۇمكiندiكتەرi تۋماق.
حح عاسىردىڭ ەڭ اتاقتى ستيليست جازۋشىلارىنىڭ بiرi ەرنەست حەمينگۋەي ءوزiنiڭ ايگiلi تەلەگراف ستيلiن پول سەزاننىڭ سۋرەت تۋىندىلارىنان العانىن جاسىرمايدى. ۋاقىت وتە كەلە سەزاننىڭ بوياۋ قولدانۋ ماشىعى حەمينگۋەيدە سوزبەن جۇمىس iستەۋ ءتاسiلi بولىپ قايتالانادى. ءيا، ەشقانداي ارتىق بوياۋى جوق، بiر قاراعاندا سالماقتى دا سالقىن كورiنەتiن سەزانن پولوتنولارى ۇلى جازۋشىنى دۇنيەگە الىپ كەلدi. دەمەك، كەزiندە ەشكiم باعالاماعان سەزانن تۋىندىلارىندا دا الدەبiر بۋىرقانعان تىلسىم سىردىڭ بولعانى، بۇعىنىپ جاتقانى عوي. ال ول تىلسىم سىردى سول كەزدiڭ وزiندە-اق نەبiر ونەر بiلەتiن، سۋرەت تاني الاتىن ادامداردىڭ تۇيسiنە الماۋى نەلiكتەن؟ بۇل ساۋالعا دا اباي جولدارىمەن جاۋاپ بەرۋگە بولاتىنداي.
جۇرەكتە اينا جوق بولسا،
ءسوز بولمايدى وڭگەسi.
سەزانن سۋرەتiنiڭ تىلسىم سىرىن ۇعىناتىن سەزiم ايناسى بەرتiنiرەكتە، سۋرەت ونەرi, ءسوز ونەرi سەزانن اشقان جاڭالىقتاردى ءوز دامۋىنا كەرەك قۇرال رەتiندە پايدالانۋعا الا باستاعاندا عانا پايدا بولدى. رۋح ەۆوليۋتسياسى ءوز دەگەنiن iستەپ تىندى. ال بۇل جۇرەك ايناسى پايدا بولعانعا دەيiن سەزانن سۋرەتتەرi دە ءار-ءار جەرلەردە شاشىلىپ جاتتى. كورمەلەردi ەمەس، سىراحانالار مەن شاراپحانالاردى، جالەپحانالار مەن اسحانالاردى بەزەندiردi.
سەزاننىڭ ايگiلi المالارى تۋرالى مىنانداي بiر كۇلكiلi اڭگiمە دە بار.
بiردە سۋرەت ساتۋمەن اينالىساتىن بiر دۇكەنگە الدەبiر ساتىپ الۋشى كiرiپ قالادى. ول سەزاننىڭ المالار سالىنعان ايگiلi ناتيۋرمورتتارىنىڭ بiرiن سۇرايدى. سۋرەت ساتۋشى:
- قاراڭىز، ناتيۋرمورتتا بەس الما بار، ولاردىڭ ارقايسىسى بەس فرانكىدان، تۇتاس العاندا جيىرما بەس فرانك بولماق. ەگەر قالتاڭىز كوتەرمەسە، بiر نەمەسە ەكi الماسىن الساڭىز دا بولادى،- دەيدi. ساتىپ الۋشى سول جەردە بەس فرانك تولەپ، ساۋداگەر وعان ناتيۋرمورتتاعى المالاردىڭ بiرiن قايشىمەن كەسiپ بەرەدi.
وسى ساۋدانى باقىلاپ تۇرعان تاعى بiر ايگiلi سۋرەتشi كەيiستiگiن بiلدiرگەندە، ساۋداگەر وعان:
- سەزانن مۇنداي المانىڭ كۇنiگە ءجۇزiن سالا الادى. ودان ونىڭ تۇگi دە كەتپەيدi. ال ەگەر قالاساڭىز، ارقايسىسىن جيىرما بەس فرانكىدان سiزدiڭ جالاڭاش ايەلدەرiڭiزدi دە كەسiپ ساتۋعا بارمىن،- دەپ جاۋاپ بەرەدi.
راسىندا دا ەزۋگە كۇلكi جينالعانمەن، جۇرەك جىلايتىنداي-اق جاعداي.
ەندi ويلانىپ كورەيiكشi, بiز ءوزi كiمبiز، سۋرەت ساتۋشىمىز با، الدە المالارى قايشىنىڭ قيقالاۋىنا تۇسكەن بەلگiسiز سەزاننبىز با؟
جاۋاپ ايتۋ قيىن.
ەڭ بولماعاندا حەمينگۋەي بولا الساق قوي دەيسiڭ iشتەي.
سۋرەت ونەرi جانە ادەبيەت
سۋرەتشi مەن ادەبيەتشiنiڭ ميسسياسى بiر. الدە ميكەلاندجەلو، الدە دا ۆينچي ايتتى دەيتiن «سۋرەت - كوزبەن كورەتiن ولەڭ، ولەڭ - قۇلاقپەن ەستيتiن سۋرەت» دەگەن ءسوز بار. وسى ءسوز - اقيقات. بۋىرقانعان پيكاسسو، جايماشۋاق ماتيسس، سىرلى موديلياني، الاسۇرعان سۋتين، سابىرلى سەزانن - وسى باعالاۋلاردى ۇلى اقىندارعا قاراتىپ تا ايتۋعا بولادى. تەك اقىندارعا ەمەس، پروزاشىلارعا دا.
ستەندالدiڭ «قىزىل مەن قاراسىندا» جيۋلەن سورەل دەگەن باس كەيiپكەر ناپولەون بوناپارتتى پiر تۇتادى. ونىڭ بەينەسiن تۇمارعا ساپ ساقتايدى. ءوزi زەرەك-اق جiگiت. «ءتاۋراتتى» قاي بەتiنiڭ قاي سويلەمiنەن باستاماڭىز، ارى قاراتا جاتقا زىرىلداتىپ الا جونەلەدi. بiراق ناپولەوندى قانشا پiر تۇتقانمەن ول ءبارiبiر ناپولەون بولا الماق ەمەس. ويتكەنi, ناپولەوننىڭ ءوزi ايتقان «مەن ءارتۇرلi جاعدايلار مەن سەبەپتەردiڭ ءوزارا سايكەستەنە توعىسۋىنان پايدا بولعان اداممىن. سول جاعدايلاردىڭ بiرi بولماي قالعاندا مەن ەشقاشان مەن بولىپ قالىپتاسا الماس ەدiم» دەپ كەلەتiن اتالى ءسوزi بار. قىسقاسى، جيۋلەن سورەل مىقتاعاندا تەك جيۋلەن سورەل عانا بولا الادى. ال ونىڭ اشىناسىنىڭ ناپولەوندى تاققا وتىرعىزاتىن جوزەفينا حانىم بولا المايتىنى جانە راس.
ەۋروپا ءۇشiن حIح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسى ناپولەون بەينەسiنiڭ بيلiگi استىندا ءوتتi. تiپتi ۇلى بايروننىڭ ءوزi دە بوناپارت تۇلعاسى وزiنە مازا بەرمەيتiنiن جاسىرماعان. اقىندىق شابىتپەن ءدال بوناپارتتاي ادامداردىڭ جۇرەگiن جاۋلاۋعا، سەزiمدەرiنە قانات بiتiرۋگە تىرىسقان. ال بالزاك، «ادامزات كومەدياسىنىڭ» اۆتورى، «مەن ناپولەون قىلىشتىڭ جۇزiمەن جاۋلاماق بولعان الەمدi قالامنىڭ كۇشiمەن تiزە بۇكتiرەمiن» دەپ اشىق مالiمدەگەن بولاتىن. ناپولەون وبرازى ورىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا از كورiنiس تاپقان جوق. پۋشكين، لەرمونتوۆ، دوستوەۆسكي، تولستوي تۋىندىلارىندا ءار قىرىنان بەينەلەنiپ جاتتى. تiپتi تولستوي بiر حاتىندا «سiز بiز دوڭگەلەكتە اينالعان تيiن iسپەتتiمiز دەيسiز... بiراق بۇلاي ويلاۋعا جانە ايتۋعا بولمايدى. مەن، مىسالى، نە iستەمەيiن، وزiمە مىنا پيراميدالاردىڭ بيiگiنەن قىرىق عاسىردىڭ قاراپ تۇرعاندىعىنا جانە مەن توقتاپ قالسام، بۇكiل دۇنيەنiڭ كۇيرەيتiندiگiنە ءاردايىم سەنەمiن» دەپ تە جiبەردi. ءيا، ول «پيراميدالاردىڭ بيiگiنەن قىرىق عاسىردىڭ قاراپ تۇرعاندىعىنا...» دەپ ناپولەوننىڭ ايگiلi قاناتتى ءسوزiن قايتالادى. بiراق بiز قانشالىقتى ۇلى جازۋشى بولسىن، تولستويدىڭ ناپولەون بولا الماعاندىعىن جانە جاقسى بiلەمiز. بiراق ناپولەون وبرازىنىڭ تولستويعا سوڭعى دەمiن العانشا تىنىم تاپتىرماعانى انىق. قالامگەر جان دۇنيەسiندە ناپولەونمەن باسەكە بولماسا، كiم بiلەدi, «سوعىس پەن بەيبiتشiلiك»، «اننا كارەنينالار» دۇنيەگە كەلەر مە ەدi, كەلمەس پە ەدi? ونىڭ بۇكiل ادامزات بالاسىنىڭ ۇستازى بولۋعا تىرىسپاسى جانە شىندىق-تى.
ناپولەون بەينەسiنەن سۋرەتشiلەر دە تەرiس اينالعان جوق. بiزدiڭشە، وسىلاردىڭ iشiندەگi ەڭ عاجايىبى حح عاسىرعا، پيكاسسونىڭ قىلقالامىنا تيەسiلi. ونىڭ 1905 جىلى سالىنعان «ارلەكين» اتتى تۋىندىسىنان ناپولەون بەينەسiنiڭ ساعىم سۇلباسىن اڭعارۋعا بولادى. سايقىمازاق ويىنشىنىڭ باسىندا ناپولەوننىڭ ءۇش بۇرىشتى قالپاعى بەينەلەنگەن. قالپاق استىنان شىعىپ تۇرعان كەكiل دە، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ناپولەوندى ەسكە تۇسiرەدi. ءيا، حح عاسىردىڭ سۋرەت ونەرiندە ناپولەون بەينەسi سايقىمازاق ويىنشى iسپەتتi بەينەلەندi. بiراق بۇل قۇر قيالدىڭ ويىنى، اقيقاتتان اۋىتقۋ ەمەس بولاتىن. ادامزات تاريحىندا جاڭا تاريحتىڭ بەتiن فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى، ناپولەون بەينەسi اشسا، اقىندار دا، سۋرەتشiلەر دە جاڭا زامانعا ساي ونەر تۋىندىلارىن تۋدىرۋعا تالپىنىپ جاتتى. ادامتانۋدا كەشە اشىلعان جاڭالىق بۇگiن بۇلىڭعىر تارتتى. كەشە قايتالانباستاي بولىپ كورiنگەن بوياۋ بۇگiن كومەسكiلەندi. «ءار ادام ءوز الدىنا بiر-بiر جۇلدىز. ادام ولسە، قۇپياسىن اشپاي جۇلدىز دا بiرگە ولەدi» دەگەن گەتە ءسوزi اقيقاتقا اينالدى. ال ادام جانىنىڭ ينجەنەرلەرi - اقىندار، جازۋشىلار، سۋرەتشiلەر وسى قۇپيانىڭ كiلتiن تابۋعا تىرىسادى.
اقىندار سۋرەتشiلەردiڭ لاگەرiنە كەلiپ، بۇل باعىتتاعى ولاردىڭ iزدەنiستەرiمەن تانىسسا، سۋرەتشiلەر ءوز پولوتنولارىنا كەرەك شابىتتى اقىننىڭ جولدارىنان ءسۇرiستiردi. تاريحتا تiپتi اقىن سۋرەتشi, سۋرەتشi اقىن بولىپ كەتكەن كەزدەرi دە از ەمەس. سۋرەتشiلەر موديلياني، پيكاسسو، شاگال، سالۆادور داليلەر ولەڭ جازسا، قالامگەرلەر اندرەي بەلىي، گەرمان گەسسە، گەنريح مانندار سۋرەت سالدى. ال مۇنداي جاعدايدا، ونەر قازانى بۋىرقانىپ قايناعان ۋاقىتتا، كەز كەلگەن اقىن نە سۋرەتشi تۇگiلi قاراپايىم سايقىمازاقتىڭ دا ناپولەونعا اينالىپ كەتۋi ابدەن كادiكتi. ارادا از عانا ۋاقىت وتكەسiن، پيكاسسو سايقىمازاعى راسىندا دا اكتەر چارلي چاپلين بەينەسiندە الەمدi جاۋلاپ العانى بۇل سوزiمiزگە ابدەن دالەل بولا الادى. پيكاسسو «ارلەكينi»، وسىلايشا، كورiپكەل سۋرەتكە اينالدى. قىسقاسى، پيكاسسو شىعارماشىلىعىندا پايعامبارلىققا تەك اقىندار ەمەس، سۋرەتشiلەر دە تالاسۋعا قاقىسى بار ەكەنi دالەلدەندi.
موديلياني ءھام مارالتاي
اننا احماتوۆانىڭ موديلياني تۋرالى ەستەلiگiن وقىعانىم بار. ول وندا امەدەونى فرانتسۋز پوەزياسىنىڭ بiلگiرi رەتiندە سۋرەتتەيدi. سۋرەتشiنiڭ ماللارمە، ۆەرلەن، رەمبو، بودلەر پوەزيالارىن تالماي جاتقا وقيتىنىنا تاڭ قالادى. دانتە جانە باسقا دا يتاليان اقىندارىن وقىماعانىنا، بالكiم، مەنiڭ يتاليان تiلiم بiلمەيتiنiم سەبەپشi بولعان بولار دەيدi. ال وسى موديليانيدiڭ ايگiلi ۆيكتور گيۋگونى، «الاستالعانداردىڭ» اۆتورىن، ارينە، جازۋشى ەمەس، اقىن گيۋگونى نە دەپ باعالاعانىن بiلەسiز بە؟ احماتوۆانىڭ جازۋىنشا، «ال گيۋگوڭىز - تەك تاقپاق قانا» دەپ سالعان. موديلياني اناتول فرانستى دا ۇناتپاعان. قاساڭ اكادەميالىق ءادiس-تاسiلدەرمەن جۇمىس iستەيدi, ونىسى ادام سەزiمiن وياتپايدى دەپ ساناعان. موديليانينiڭ اتالمىش قالامگەر تۋرالى وسى پiكiرiن ونىڭ كوپتەگەن زامانداستارى دا قۇپتاعانى بەلگiلi.
ەندi وسى موديلياني جاتقا بiلگەن فرانتسۋز اقىندارى تۋرالى تاعى بiر اڭگiمە.
90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان جەتi جاس اقىننىڭ العاشقى جىر جيناقتارىنا تالانتتى اقىنىمىز مەيiرحان اقداۋلەتۇلى جەكە-جەكە پiكiر جازدى. بۇل پiكiرلەر كوپ ۇزاماي «جالىن» جۋرنالىندا باسىلدى. سوندا مەيiرحان اقداۋلەتۇلى وسى جەتi اقىننىڭ بiرi مارالتاي تۋرالى «ول ارعى-بەرگi پوەزياداعى iزدەنiستەردiڭ ءبارiن بiلەدi. قاراقشى فرانسۋا ۆيون دا، مەلانحوليك پول ۆەرلەن دە، سيمۆوليست ارتيۋر رەمبو دا، ءبارi-ءبارi مارالتاي تۇگەسiپ وقىعان، جiلiك مايىن شاعىپ iشكەن اقىندار» دەپ لەبiز بiلدiرگەن ەدi. ارينە، تاماشا پiكiر. بiراق بۇل پiكiردiڭ پارادوكس جاعى دا بار بولاتىن. ويتكەنi, مەيiرحان اقداۋلەتۇلى «بiلمەي» تانىعان، ال بiز وزiمiزشە عانا «بiلەتiن» مارالتايدىڭ كوپكە دەيiن «بۇل ۆيون، ۆەرلەن، رەمبو دەگەندەرiڭدi تiپتi وقىعان ەمەسپiن، وزدەرi قانداي اقىندار؟» دەپ جۇرگەنi ءالi كۇنگە ەسiمiزدە. Iشتەي مەيiرحان اعامىز دا ايتا بەرەدi ەكەن عوي دەگەنبiز. باسقالاردى قايدام، ءوز باسىم مەيiرحان اعامنىڭ ەش قاتەلەسپەگەنiن، مارالتايدى ءدوپ باسىپ تانىعانىن جاقىندا عانا بiلدiم.
وسى تاياۋدا ورتالىق تەلەارنانىڭ بiرiنەن «موديلياني» اتتى فيلم كورسەتiلدi. باستى رولدە ەندي گارسيا وينايتىن بۇل فيلم كوڭiلiمدi الامان-تاسىر ەتتi. ەسiمە 90-جىلداردىڭ باسى، ستۋدەنت جاتاقحاناسىنداعى تiرشiلiك، تەمەكi ءتۇتiنi مەن iشiمدiك يسiنە بۋلىققان شاعىن ءمۇشايرالار، جامبىلدان، بۇگiنگi تارازدان الماتىعا ات باسىن جاڭادان تiرەگەن جاپ-جاس مارالتاي ورالدى. ول ءوزiنiڭ جامبىل پەدينستيتۋتىنىڭ سۋرەتشiلەر فاكۋلتەتiندە وقىعانىن، ونى تۇگەسە الماي شىعىپ كەتكەنiن بەينەبiر اكادەميا نە ۋنيۆەرسيتەتتiڭ ەكi فاكۋلتەتiن قاتار تۇگەسكەندەي تامسانا ايتاتىن. وسى مارالتاي ءاپ-ساتتە الماتىداعى جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ سۇيiكتiسiنە اينالدى. سۋرەتشi مارالتاي ۇمىتىلىپ، اقىن مارالتاي بولىپ تانىلدى. ارادا ءتورت-بەس جىل وتكەندە مەيiرحان اعامىزدان جوعارىداعىداي پiكiر ەستiدi.
جارايدى، ەندi وسى فيلمنiڭ، موديليانيدiڭ مارالتايعا نە قاتىسى بار دەيسiز عوي. قاتىسى سول - فيلمدەگi موديليانيدiڭ ءجۇرiس-تۇرىسى وسى كەزدەردەگi مارالتايدىڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنان بiر اۋمايتىندىعى ەدi. سول ەركiن ءجۇرiس-تۇرىس، سول ەركiن قيمىل-ارەكەت. الدەبiر ارتيستيزم. الدە سايقىمازاق («گاملەت» پەن «كورول ليردەگiدەي» كلاسسيكالىق ۇلگiدەگi), الدە اريستوكرات، ارا جiگiن ءدال انىقتاپ بايقاۋ مۇمكiن ەمەس. كەشتەۋ بولسا دا ايتايىن، ءيا، بۇل كەزدەردەگi مارالتاي قازاق موديليانيi بولاتىن.
مiنە، ونىمەن سۋرەتشiلەر تۋرالى اڭگiمە قوزعاپ وتىرمىز. «پاريج مەكتەبiنiڭ سۋرەتشiلەرi» دەپ ءسوز باستاي بەرگەنiم سول ەدi, ول، نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن:
- موديليانيدiڭ بوياۋى عاجاپ قوي،- دەپ قالدى. ال مەنiڭ ەسiمە موديليانيدiڭ سۋرەتتەرi ورالا كەتكەن. ولاردىڭ كوبiندە جالاڭاش ايەلدەردiڭ بەينەسi كورiنiس تاپقان-دى. بiراق بۇل سۋرەتتەر پورنوگرافيا تۇگiلi ەروتيكانىڭ اۋىلىنان دا الىستى. ولاردان، وسى بiر قىز-كەلiنشەكتەردiڭ جۇزدەرiنەن الدەبiر قورعانسىز سۇلۋلىقتىڭ، تەك تۇيسiكپەن عانا تۇيسiنۋگە بولار جىلىلىقتىڭ لەبi ەسەتiن-دi. جۇرەك كوزiن جارقىن بوياۋلار ۇندەستiگi قىتىقتار ەدi.
ءيا، مەيiرحان اعام ەش قاتەلەسپەپتi. ۆيون، ۆەرلەن، بودلەر، رەمبو پوەزيالارى پاريج مەكتەبiنiڭ سۋرەتشiلەرiندە، iشiندە، ارينە، موديلياني دە بار، بوياۋ ارقىلى جاڭا قالىپقا، جيۆوپيس تۋىندىلارىنا ترانسفورماتسيالانسا، وسى ترانسفورماتسيا مارالتاي ولەڭدەرi ارقىلى قايتا ءتۇپ-تامىرىن تاۋىپتى. قازاقى ولەڭ، جاڭا ولەڭ بولىپ بۇرشiك جارىپتى.
ساۋ قاناتىم قالماعان سوڭ
كۇيمەگەن،
رۋحىمدى قان مەن سۇتكە يلەپ ەم.
(ساعان جانىم اشيتىنى تاعى راس
ەمشەگiنە ەركەك ەرنi تيمەگەن).
بۇل مارالتايدىڭ «ءاديلا» اتتى ولەڭiنiڭ بiر شۋماعى. ون ەكiدە بiر گۇلi اشىلماعان، «قارا ءتۇستi قالامپىردى قۇشاقتاپ، قۇلپىتاستان كۇلiپ قاراپ تۇرعان قىزدىڭ» رۋحىن شاقىرادى اقىن بiزدiڭ مۇلگiپ كەتكەن سانامىزدى وياتۋعا.
«رۋحىمدى قان مەن سۇتكە يلەپ ەم».
بۇل - مارالتاي-موديليانيدiڭ اقىندىق بوياۋ پاليتراسى. باسقالاي بولۋى ەش مۇمكiن ەمەس.
ساعان جانىم اشيتىنى تاعى راس،
ەمشەگiنە ەركەك ەرنi تيمەگەن.
عۇمىر قىسقالىعى، ونىڭ مازمۇنىنداعى ولقى تۇستار تۋرالى بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولاتىنىن ءوز باسىم بiلمەيمiن. جوق، بۇل جەردە ەشقانداي قوماعاي ءناپسi نەمەسە بiزدiڭ جاداعاي تۇسiنiگiمiزدەگi ەروتيكا تۋرالى اڭگiمە بولۋى ەش مۇمكiن ەمەس. بۇل - رەكۆيەم. بۇل - قىرشىن كەتكەن، بولا الماي كەتكەن انانى جوقتاۋ. دۇنيەگە كەلۋi مۇمكiن بولعان سۇلۋلىقتىڭ اناسىن ازالاۋ. تەپە-تەڭدiگi ەرتە بۇزىلعان گارمونيانى iزدەپ الاسۇرۋ. موديلياني نەمەسە پيكاسسونىڭ قىلقالامىنا بەرگiسiز سۋرەت، امەدەو نيۋلارى، ايتپەسە «گەرنيكانىڭ» قازاق تiلiندەگi كiشكەنتاي نۇسقاسى. بiراق شەدەۆردiڭ ۇلكەن نە كiشiسi بولمايتىنى جانە راس.
كiم بiلەدi, پيكاسسونىڭ ءسوزiن ءسال بۇرىپ ايتساق، موديلياني مۋزاسى مارالتاي جاندۇنيەسiنiڭ كوپتەگەن قىرىنىڭ بiرi عانا بولار. بiراق وسى بiر عانا قىرعا مەيiرحان اعام ايتقان فرانتسۋز پوەزياسى الىپتارىنىڭ بارلىعى ءوز شىعارماشىلىقتارىمەن تۇگەل سىيىپ كەتە الاتىنى انىق. ەگەر بiر قىرى ازدىق ەتiپ جاتسا، مارالتايدىڭ تەك موديليانيدi ەمەس، ماتيسستەر مەن پابلو پيكاسسولاردى، ولاردان ارىداعى ۆان گوگتار مەن پول سەزاننداردى دا بiلەتiنiن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ال بۇل - ونىڭ ارتىندا تەك ايگiلi سۋرەتشiلەر عانا ەمەس، الەم ادەبيەتi, ونىڭ iزدەنiستەرi مەن iركiلiستەرi دە تۇر دەگەن ءسوز. ويتكەنi, بۇگiنگi زامان يiرiمدەرi ادەبيەتتi سۋرەت ونەرiنەن بولەك قاراستىرۋ مۇمكiن بولماي بارا جاتقانىن دالەلدەپ وتىر.
كiم بiلەدi, ححI عاسىرداعى الماتىنىڭ ءوز اقىن اپوللينەرلەرi مەن سۋرەتشi پيكاسسولارى ەندiگi دۇنيەگە كەلiپ تە ۇلگەرگەن بولار. ەگەر ەندiگi جەر باسىپ جۇرسە، ولاردىڭ بiر-بiرiنەن بولەكتەنبەيتiنiنە، قايتا رۋحاني كۇرەس دالاسىندا بiر-بiرلەرiن iزدەپ تاۋىپ، قويان-قولتىقتاسا ءجۇرiپ شايقاساتىندىقتارىنا ەش كۇمان جوق.
مۋزالار دوستاستىعى - بۇدان وتكەن عاجايىپ بار ما؟
2005 جىل.
«اباي-اقپارات»
