قازاق جاڭا جىلىنا قاتىستى شەشىلمەي جۇرگەن تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە بار، ول ۋلۋ (ۋليتكا) جىلىنا بايلانىستى جايت.بۇل ءۇشىن مىنانىڭ باسىن اشقان ءجون: ون ەكى جىلدىڭ كيەسى بولىپ جۇرگەن ايۋاندار مەن جاندىكتەر دەيتۇركىلىك ءۇش الەمگە ءتيىستى تانىمنان باستاۋ الادى. جىلان - تومەنگى الەمنىڭ «وكىلى»، بۇل «ەرتوستىكتەگى» جىلان باپى بەينەسى تۇرىندە بەلگىلى. ۇلۋدان باسقا قالعان ايۋاندار مەن جانۋارلار ورتاڭعى جەربەتىلىك الەمنىڭ «وكىلدەرى». ال ۇلۋ - جوعارعى الەمگە - ارۋاقتار مەن جاراتۋشى دۇنيەسىنە قاتىستى رۋحتىڭ بەينەسى بولىپ تابىلۋى ءتيىس ەدى. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ۇلۋتانۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋعا ءماجبۇرمىز.

قازاق جاڭا جىلىنا قاتىستى شەشىلمەي جۇرگەن تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە بار، ول ۋلۋ (ۋليتكا) جىلىنا بايلانىستى جايت.بۇل ءۇشىن مىنانىڭ باسىن اشقان ءجون: ون ەكى جىلدىڭ كيەسى بولىپ جۇرگەن ايۋاندار مەن جاندىكتەر دەيتۇركىلىك ءۇش الەمگە ءتيىستى تانىمنان باستاۋ الادى. جىلان - تومەنگى الەمنىڭ «وكىلى»، بۇل «ەرتوستىكتەگى» جىلان باپى بەينەسى تۇرىندە بەلگىلى. ۇلۋدان باسقا قالعان ايۋاندار مەن جانۋارلار ورتاڭعى جەربەتىلىك الەمنىڭ «وكىلدەرى». ال ۇلۋ - جوعارعى الەمگە - ارۋاقتار مەن جاراتۋشى دۇنيەسىنە قاتىستى رۋحتىڭ بەينەسى بولىپ تابىلۋى ءتيىس ەدى. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ۇلۋتانۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋعا ءماجبۇرمىز.

«ۇلۋ» بەينەسىن ىندەتۋ بارىسىندا قازاق، تۇركى تانىمىنا قاتىستى  تەڭىزدىك «ۋليتكانىڭ» ەشبىر قادىر تۇتارلىق بولماسا جىلكيەگە اينالارلىق تاريحىن دا، دايەگىن دە كەزدەستىرمەدىك. ونىڭ ەسەسىنە جىلانتەكتى ايداھارعا قاتىستى قات-قابات رۋحاني قازىناعا جولىقتىق.  تومەندە قاراستىراتىن جايتتار، ايداھارعا قىرىن قارايتىن اراپ-پارسىلىق يدەولوگيانىڭ، ءۇندى-ەۋروپالىق ساياسات پەن قايشى تانىمنىڭ سالدارىنان قالىپتاسقان قازاقتىڭ «انتيايداھارلىق» ساناسىنىڭ قىيسىنسىزدىعىن اشا تۇسەدى. بۇل جايتتى ايداھار تۋراسىندا تاپتىشتەگەن [2]، قازاقتىڭ حح عاسىرداعى عاجايىپ ميفولوگى سەرىكبول قوندىباي: ««زۇلىمدىق» ماسەلەسى - اراب-پارسى ساناسىنىڭ و باستان جىلانعا، جىلان تەكتى ميفتىك تۇرپاتتارعا قارسى بولۋى، سوندىقتان پارسىلاردىڭ ءزورواستريزمى دە، كەيىنگى يسلامى دا جىلاندى جاعىمسىز سيپاتپەن بەردى، پارسىنىڭ ەرتەگىلىك فولكلورى مەن جازبا ادەبيەتىندە دە جىلان - زۇلىمدىقتىڭ سيمۆولى بولىپ قالىپتاستى دا، پارسى ادەبيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ ورتا ازيا مەن دالالىق كوشپەلىلەر دۇنيەسىندە ىقپال ەتۋى زامانىندا، ولاردىڭ دا، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دا فولكلورىندا جىلان مەن ايداھارعا، «ول - ابسوليۋتتىك زۇلىمدىق سيمۆولى» دەگەن كوزقاراس قالىپتاسۋىنا سەبەپكەر بولدى» دەيدى.

سەرىكبول «يلا» اتالاتىن ءۇندى (ۆەدالىق)  ميفولوگياسىنداعى «قۇرباندىق قۇيۋ مەن دۇعا وقۋدىڭ» ايەل-تاڭىريەسىن، «اس، ءسۇت پەن ماي تۇرىندە بەرىلەتىن ساداقانىڭ تۇلعالانۋىن [2] قاراستىرادى. وسى جەردە ەسىمىزگە جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارىپ سالاتىن قازاقتىڭ ىرىمدىق عۇرپى ەرىكسىز كەلەدى جانە بۇل ءراسىم الگى اتالعان ساداقانىڭ جۇزەگە اسۋى ەكەنى قىيسىندى. بۇعان قوسا «يلا» ءسوزى كازىرگى قازاقتىڭ «جىلان» ءسوزىنىڭ باسقى نۇسقاسى ەكەنى بايقالىپ تۇر: (ج)ىلا=ىيلا + ان.

س.قوندىباي ايداھاردىڭ سىيپاتتارىن بىلاي اشادى [2,346ب]: «ءبىرىنشىسى - «ايداھاردىڭ» ءىس جۇزىندە جىلان تابيعالى بولىپ سۋرەتتەلۋى،ياعني ايداھار دەگەنىمىز -  ميفتىك جىلاننىڭ ءبىر ءتۇرى.ەكىنشىسى  - ونىڭ قاناتتىلىعى، ياعني ايداھار دەگەنىمىز - قۇس. مىنە، وسى ەكى  سيپاتتىڭ قوسىلۋىنان شىققان قۇراندى بەينەنى ءبىز «قاناتتى جىلان» دەپ تە، «جىلان/ايداھار قۇس» دەپ تە اتاعان بولار ەدىك». بۇل سىيپاتتار سكيف-ساقتارعا ءتان ايۋاندىق ستيلمەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ ءبىز اتاعان جىلكيەلەرىنىڭ بارىسباستى، جىلقىباستى، قۇسباستى ت.ب. تۇرلەرىنە ءتان.

س.اقىنجانوۆ كەلتىرگەن قىپشاق-پولوۆەتستەردەگى شەجىرەنى شەشەدەن تاراتاتىنىن ەسكەرسەك، وندا شەجىرەنىڭ اتادان ەمەس، ناعاشى اجەدەن باستالاتىنىن بايقاپ، سەرىكبولدىڭ ناعاشى بابا - ناعاشى اجە - انا - ۇرپاق تىزبەگىن ءتۇزىپ كورسەتۋى شىنايى بولادى دا، ونىڭ ءوزى اتاعانداي «ناعاشى» ۇعىمىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى. سەرىكبولدىڭ «ناگا» (ناعا) ۇعىمىنىڭ ءۇندى ميفولوگياسىنداعى جىلان تۇرپاتتى، بىرنەشە باستى جەراستى پاتشالىعىنىڭ دانىشپان-ابىزدارى ەكەندىگىن كەلتىرۋى ءارى «ناعاشىنىڭ» ناعا+اجى (اجا، اجە) تىركەسىنەن تۋىنداۋ مۇمكىندىگىن مەڭزەۋى [2,36ب] ءارى عاجايىپ دايەك، ءارى بۇلتارتپاس عىلىمي جاڭالىق. ارينە، بۇل تەزيستى نىقتاي تۇسەتىن دەرەكتەردى كەلتىرە بەرۋگە بولادى. سونىڭ ءبىرى: ۇندىلەردەگى قاۋعا باس جىلاننىڭ «كوبرا» اتالۋى مەن ايەل شاشىنىڭ بوساتىلعانداعى قازاقشا «قوبىراۋ» («قوپىراۋ») ەتىستىگىمەن بەرىلۋى. قازاقتىڭ بۇل ەتىستىگى مەن ۇندىلىك «كوبرا» زات ەسىمىنىڭ تۋىنداۋ جاسى مەن الگى ناگا، ناعاشى لەكسەمالارىنىڭ تۇپكى سەمانتيكالىق ماندەرى «زامانداس» بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەرىكبول،ودان ارى «ناعا» ءتۇبىرىنىڭ ەتنونيمدىك «نايمان»، «ناعاناي» (قوڭىرات تايپاسىنىڭ ءتۇپ اناسى) اتاۋلارىن قالىپتاسۋعا قاتىسقانىنا سەنىمدى.

قۇمىق فولك-ءحيستوريشى مۇرات ادجي [5,ءى تاراۋ، «پولۋوستروۆ يندوستان ي ەگو وبيتاتەلي»] ەجەلگى ەفيوپياداعى امحار (امار) حالقىن ەرتەدەگى ۇندىستاندىق ناعالار سەكىلدى ەل ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن بيلەۋشىلەر بولعانىن ايتا كەلىپ، ەجەلگى امحار تىلىندەگى قاسيەتتى جازبالاردا ساقتالعان پاتشا اتاۋى «ناعاشى» تۇرىندە ايتىلعانىن جازادى. ولار جىلان نە ايداھاردى كيە تۇتقانىن كەلتىرىپتى. ودان ءارى مۇرات اعامىز «ەسلي جە ۆسپومنيت، چتو، سوگلاسنو گرەچەسكيم پرەدانيام، وبرەتەنيە الفاۆيتا سۆيازانو ۋ گرەكوۆ س چۋجەزەمنىم تسارەم، جەناتىم نا دوچەري دراكونا...» دەگەندى كەلتىرەدى. اتالعان ايداھارشىلدىق سانا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ءوز جالعاسىن تاپتى [5]:

باعاناعى ون سەگىز جاسار جاس بالا

ايداھار بورىك باسىندا

قارا ارعىماق استىندا

ەكى قولىندا ەگىز وق...

مۇنداعى ايداھار بورىك ەجەلگى مىسىرداعىداي بيلىكتىڭ دە بەلگىسى بولۋى مۇمكىن جانە دە كيەلىك رۋحتى ءپىر تۇتۋ نىشانى دا بولۋى كەرەك.

قازاق جىرىندا ايداھار بەينەسىنىڭ پىرلىك كەيپى ساقتالىپ قالعان، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىر» جىيداسىنا كىرەتىن «پارپاريا»، «وراق-ماماي» جىرلارىندا باتىرلاردىڭ اتا-باباسى ايداھار تۇرىندە دە [2] سۋرەتتەلەدى:

بابا تۇكتى پىرلەرى

ايداھار بولىپ كورىندى...

سايىپ كەلگەندە، مۇنداي رۋحاني-مادەني دايەكتەردى ايداھار پايداسىنا كەلتىرە بەرۋگە بولادى، ءتىپتى، كىسە بەلبەۋدىڭ ءوزى بەلدى وراپ جاتقان ايداھاردىڭ تۇرپاتى ەكەنى ايقىن.

ال، قازاق جىرلارىندا ايتىلاتىن ەمشەكتەردەن ءوسىپ شىعىپ، يىقتان اسىرا قوياتىن قوس جىلاندى الباستى تۋراسىنداعى كورىنىس، ەجەلگى تانىمدى ىعىستىرعان بەرگى يدەولوگيانىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان بەينە بولسا دا، كونە ميفولوگيانىڭ سارقىتى ەكەنى راس. ءتىپتى، وسى جايتتى بەينەلەيتىن تاڭبالىتاستاعى قاشامالىق «ورنەكتىڭ» قازاقتىڭ قازىرعى ويۋىنىڭ ەتنوگەنەزدىك سىيپاتىن بايقاتىپ تۇرعانىن جاسىرۋ قىيىن. شاماسى، ءبىزدىڭ «قوشقارمۇيىز» اتالىپ جۇرگەن ويۋدىڭ ارعى تۇبىندە جىلان كۋلتى سىعىلاپ تۇرسا كەرەك.

ايداھارلىق تاقىرىپتىڭ تۇركىلەر تاريحىندا الاتىن ماڭىزدى ورنىن بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى، فيلوسوف زيرا ناۋرىزباەۆا «يزناچالنىي يسلام - تەنگريانستۆو ۆ ناسلەدي جىراۋ ي ناتسيونالنايا يدەيا» ماقالاسىندا مىنا جايتتاردى اتاپ وتەدى:

· «تۋ (جالاۋ) ەڭ العاش رەت تۇركى-موڭعولدار اراسىندا پايدا بولعان;

· جەلبىرەگەن تۋ ماتاسى (نە ات قۇيرىعى) رۋحتىڭ تۇرعان جەرى بولىپ سانالادى.

ودان ارى «تۋ» ءسوزىنىڭ كازىر ورىس-قازاق بىردەي قولدانىپ جۇرگەن «دۋح» سوزىمەن دە استارلاس ەكەنى، ال ونىڭ العاشقى تۇرپاتى ارنايى تىگىلىپ جەل كەۋلەيتىن، ايداھار تۇرپاتتى بايراق بولعاندىعىن و.س. سوۆەتوۆا مەن ا.ن. مۋحارەۆا [9]كەلتىرگەن

سۋرەتتەردەن كوز جەتكىزەمىز. وسىلاردى قورىتا كەلىپ، س.قوندىباي تۇركىلەردەگى ايداھار تۇرپاتى بايراق كۇيىندە جورىقتا قولدانىلسا، قىتايلاردا ول مەرەكەلىك كارناۆالدىڭ نىشانى كۇيىندە ساقتالعانىن جازادى.

ايداھار اتاۋلارىنىڭ تەگى تۋراسىندا

مۇرات ادجي [4,ءى تاراۋ، «پەرسيدسكيە مەلودي تيۋركسكوگو گيمنا»]: «اجي-داحاكا - ەتو ينوزەمنىي تسار، پرينياۆشي ۆلاست نا سرەدنەم ۆوستوكە. درەۆني ەپوس ريسۋەت ەگو ۆ وبرازە زمەيا، دراكونا (كاك ناگا ۆ يندي). يزۆەستنو، چتو اجي-داحاكا ۆەل نەپريميريمۋيۋ بوربۋ زا ۆەرۋ ۆ بوگا نەبەسنوگو، ودناكو پونيمالي ەگو نە ۆسە. ليۋدي ۆ بولشينستۆە وستاۆاليس وگنەپوكلوننيكامي، ەدينوبوجيە بىلو يم چۋجدو...» دەۋىمەن،  «اجداھا» ءسوزىنىڭ پارسىلىق تەگىن جوققا شىعارادى جانە بۇل تۋراسىندا وسى پايىم پايداسىنا س.قوندىباي دا ءوز دايەگىن كەلتىرەدى.

ال، ۋليتكانىڭ «ۇلۋ» اتالۋىنا كەلسەك، ول باقسىلاردىڭ ايداھار بەينەسىندە كيىنۋىنە بايلانىستى كيىمدەرىنە ءتۇرلى جاندىك قابىرشاقتارى مەن قاۋاشاقتارىن ءىلىپ، جاسانۋىنان باستاۋ العان. سودان كەلىپ، ۇلۋ-باقسىنىڭ كيىمىندەگى ەگجەيلەردى (دەتال) قۇراعان كەيبىر تەڭىز جاندىكتەرى دە «ۇلۋ» اتالىپ كەتسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە اراپ-پارسىلىق يدەولوگيا دەيتۇركىلىك جىلان-ايداھار بەينەسىنە بارىنشا قايشى بولاتىن دا، ونىڭ ناسيحاتىنا تەرىس كوزقاراستا بولعاندىقتان، مۇسىلماندىق جولعا تۇسكەن قازاق ۇلتى ايداھاردىڭ جالماۋىزدىق، جىرتقىشتىق جاعىمسىز قاسيەتتەرىن ايگىلەۋگە قاتىسىپ، سونى قابىلداۋعا دۋشار بولعان. س.قوندىباي قىتايشا ايداھاردىڭ «لۋن» اتالۋىنان بۇرىن، ونىڭ دەيتۇركىلىك «ۇرۇن، ۇران» (وراۋ، ورالۋ سەمانتيكالىق ماعىنالى) نۇسقالارىنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

ەندى ءبىر اتاۋ - «ايداھار» ءسوزى، ادەتتە مۇنى دا ءپارسىتىلدى سوزگە جاتقىزىپ ءجۇرمىز. دەگەنمەن، قوراسان اتانىڭ مىنا ءبىر تۋىنا قاراپ وتىرىپ، سىرىقتىڭ باسىنداعى كوبرانىڭ باسىنا ۇقساس دوبال تۇسى، ونىڭ زيرا ناۋرىزباەۆا اتاعان رۋحتىڭ بەينەسىن بايقاتادى دا، ال باسىنا جايعاسقان اي تاڭبالى نىشان ەجەلگى شۇباتىلعان ايداھاردىڭ ورنىندا قالعان ءىز سەكىلدى. اي ورنىن بەكىتىلگەن اۋىزى ىرسىيعان، جەلگە ءۇرىلىپ، ايداھار تۇرپاتىنا ەنەتىن جورىق بايراعىنىڭ ءبىر ەگجەيى (دەتالى) ەكەنى بايقالادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، اراپ-پارسى يدەولوگياسىنىڭ باستى نىشانىنا اي بەلگىسىنىڭ اينالۋىنىڭ وزىندە دە تۇركىلىك تانىم مەن تاڭبانىڭ ءرولى بار. ەگەر دە ادامزاتتاعى تۋ بىتكەننىڭ تۋىندىسى تۇركىلەر بولسا، وندا ونى تۇرلەندىرۋشىلەر دە سولار بولۋى كەرەك ەدى. ەندەشە، تاريحي جاڭا يدەولوگياعا يكەمدەپ، «ۇلۋىن» سىپىرىپ تاستاپ، ورنىنا اي قوندىرۋ ارقىلى ونى «اي تاعار» دەۋ ارقىلى پارسىلانعان «ايداھار» ءسوزى تۋىنداعان دەپ توپشىلايمىز.

سەرىكبول [2,373-ب]: «ايداھار - ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ ەمەس، دەي-تۇركىلەردىڭ توتەمى;  ايداھار-جىلان بەينەسىنىڭ سكيف ميفتىك شەجىرەسىندە اكتۋالدى  بولۋىن دا، پارفيالىق (ارشاك) اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان داح (داي) تايپالارىنداعى جىلان كۋلتىنىڭ بولۋىن دا ءبىز دەي-تۇركىلىك ورتامەن بايلانىستىرامىز; ەگەر اتالعان جۇرتتاردىڭ تاريحي داۋىردە «يران ءتىلدى» بولىپ ەسەپتەلۋىمەن كەلىسكەننىڭ وزىندە دە، وسى اتالعان جۇرتتاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتىن قۇراعان رۋلاردىڭ (تايپالاردىڭ) و باستا دەي-تۇركى تىلىندە سويلەپ، تەك جاڭا تەرريتوريادا، بوگدە جۇرتتاردى باعىندىرىپ، مەملەكەت قۇرۋ بارىسىندا «يراندانىپ» كەتكەندىگىن دە جوققا شىعارا المايمىز» دەپ سەنىمدى تۇردە مالىمدەسە، ايداھار تۋراسىندا ودان دا باسقا ۇيالمايتىن قازاقى، تۇركىلىك دايەكتەر مەن دالەلدەر جەتىپ ارتىلادى. سول سەبەپتى، بيىلعى 14 ناۋرىزدا ەنگەن جىل - ۇلۋ-ايداھار جىلى دەپ قىسىلماي، مويىندايتىن ءبىر قۇندىلىق دەگەن ابزال.

سەرىك ەرعالي،

تۇركى اكادەمياسىنىڭ

اقپارات جانە باسپا ءبولىمىنىڭ رەداكتورى،

تۇركىتانۋشى

«اباي-اقپارات»