مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ويان، قازاق!
كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ارام بوپ،
قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى.
(م.دۋلاتوۆ، «ويان، قازاق»)
ادامزات تاريحىندا قيلى-قيامەت وقيعالارمەن، ءدۇبىرلى دامۋ ۇردىسىمەن ەرەكشە ورىن العان حح عاسىردىڭ باسى قاشاننان ەڭبەگى ەش، تۇزى سور قازاق حالقى ءۇشىن دە سىندارلى كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. وسىنداي تالما تۇستا، شەشۋشى ساتتە ۇلت ءۇشىن قىزمەت كورسەتۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كورسەتكەن التىن ايدارلى ارىستارىمىزدىڭ قاتارىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسىمى بۇل كۇندە زور ىلتيپاتپەن اتالادى.
سونداي اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران كەزەڭدە حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ، اۋزى التى قارىس پاتشا وكىمەتىنە قارسى باس كوتەرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس دەپ باعالاعان ءجون. باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز، قاراڭعىدا بۇيىعىپ جاتقان ەلدى وياتىپ، جاڭاشا ومىرگە، ەركىندىككە، ەلدىككە تارتۋ، البەتتە، وڭاي بولا قويعان جوق. سونىڭ ءۇشىن دە ا.بايتۇرسىنوۆ ۇيىقتاپ جاتقان ەلدى وياتار ما ەكەن دەپ «ماساسىن» ۇشىردى. م.دۋلاتوۆ «ويان، قازاق!» دەپ ۇران سالدى. س.تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق كوگىنە، ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام» دەپ جالىن اتتى. ءا.بوكەيحانوۆ ورىس گازەتتەرىنە قازاق جەرىن قالاي بولسا سولاي تارتىپ الىپ جاتقان، قازاقتاردى شوقىندىرۋدى كوزدەگەن پاتشا ساياساتىنا قارسى ماقالالار جازدى.
كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ارام بوپ،
قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى.
(م.دۋلاتوۆ، «ويان، قازاق»)
ادامزات تاريحىندا قيلى-قيامەت وقيعالارمەن، ءدۇبىرلى دامۋ ۇردىسىمەن ەرەكشە ورىن العان حح عاسىردىڭ باسى قاشاننان ەڭبەگى ەش، تۇزى سور قازاق حالقى ءۇشىن دە سىندارلى كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. وسىنداي تالما تۇستا، شەشۋشى ساتتە ۇلت ءۇشىن قىزمەت كورسەتۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كورسەتكەن التىن ايدارلى ارىستارىمىزدىڭ قاتارىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسىمى بۇل كۇندە زور ىلتيپاتپەن اتالادى.
سونداي اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران كەزەڭدە حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ، اۋزى التى قارىس پاتشا وكىمەتىنە قارسى باس كوتەرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس دەپ باعالاعان ءجون. باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز، قاراڭعىدا بۇيىعىپ جاتقان ەلدى وياتىپ، جاڭاشا ومىرگە، ەركىندىككە، ەلدىككە تارتۋ، البەتتە، وڭاي بولا قويعان جوق. سونىڭ ءۇشىن دە ا.بايتۇرسىنوۆ ۇيىقتاپ جاتقان ەلدى وياتار ما ەكەن دەپ «ماساسىن» ۇشىردى. م.دۋلاتوۆ «ويان، قازاق!» دەپ ۇران سالدى. س.تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق كوگىنە، ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام» دەپ جالىن اتتى. ءا.بوكەيحانوۆ ورىس گازەتتەرىنە قازاق جەرىن قالاي بولسا سولاي تارتىپ الىپ جاتقان، قازاقتاردى شوقىندىرۋدى كوزدەگەن پاتشا ساياساتىنا قارسى ماقالالار جازدى.
ارينە، مۇنداي بەلسەندىلىك، باتىلدىق وزبىر دا وكتەم پاتشا وكىمەتى نازارىنا بىردەن ىلىگىپ، قاتتى قىسىم كوردى. كوپتەگەن ارىس ازاماتتار جاۋاپقا تارتىلىپ، تۇرمەگە جابىلدى. ەلگە «ىرىتكى سالۋلارىنا» قاتاڭ تىيىم سالىندى.
وسىنداي زورلىق-زومبىلىقتاردىڭ كەڭىنەن ورىن العانىن سول كەزدەرى قازاق دالاسىن باسقارۋ ورتالىقتارى بولعان ومبى، ورىنبور، سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان قۇجات-قاعازدار ايعاقتايدى. حح عاسىردىڭ ونىنشى جىلدارىندا جارىق كورىپ، قازاق دالاسىنا جاۋماي جاسىن تۇسكەندەي اسەر ەتكەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» ولەڭىنە قاتىستى قوزعالعان وندىرىستىك ءىس قۇجاتتارىن ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان ۇشىراستىردىق.
جالپى، جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتىك مۇراعات ۇيلەرىندە ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى ماتەريالدار قوردالانعان. وعان وتكەن جىلدىڭ جاز ايلارىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراجايىندا بولعانىمىزدا كوزىمىز ءتىپتى قانىعا ءتۇستى. سول زەرتتەۋ، ىزدەنۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن، حالقىمىزدىڭ تۇعىرلى تۇلعالارى ج.اقباەۆ، ر.مارسەكوۆ، ج.سەيدالين، ت.ب. جايىنداعى مۇراعات ماتەريالدارىنا سۇيەنىپ جازىلعان ماقالالار شوعىرى وقىرمان ولجاسىنا اينالىپ ۇلگەردى («جاقىپ اقباەۆ: سانكت-پەتەربۋرگ بەتتەرى»، «ۇلت جاناشىرى رايىمبەك مارسەكوۆ جايىندا»، ت.ب.). كوزى قاراقتى قاۋىم وكىلدەرىنەن لايىقتى باعاسىن الۋدا. ال باقىتجان قاراتاەۆ، بارلىبەك سىرتتانوۆ، ايدارحان تۇرلىباەۆ تۋرالى ماتەريالدار زەرتتەلۋ، ناقتىلانۋ، باسقا قوسىمشا قۇجاتتارمەن، دەرەك-دايەكتەرمەن ناقتىلانۋ ۇستىندە. بۇل ەڭبەكتەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى دە سوندا - بۇلتارتپاس دەرەك-دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازىلۋىندا بولىپ وتىر.
ءبىز بۇگىن جوعارىدا اتالعان "ويان، قازاق" ولەڭىنە قاتىستى قۇجاتتار توڭىرەگىندە ءسوز وربىتپەكپىز. ول ءۇشىن م.دۋلاتوۆ ومىرىنە قىسقاشا شولۋ جاساي كەتكەن ورىندى بولماق.
م.دۋلاتوۆ 1985 جىلى 25 قاراشادا بۇرىنعى تورعاي وبلىسى تورعاي ۋەزىنە قاراستى سارىقوپا بولىسىندا، قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانكەلدين اۋدانى، "قىزبەل" كولحوزىنىڭ جەرىندە تۋعان.
اكەسى دۋلات ەسكىشە وقىعان، ءوز داۋلەتى وزىنە جەتەرلىكتەي شاعىن شارۋاشىلىعى بار، كوزى اشىق ادام بولسا كەرەك. بالالارىنىڭ ۇلكەنى اسقاردى اۋەلى مۇسىلمانشا، سونسوڭ ورىسشا وقىتىپ، زاڭ قىزمەتىنە بەيىمدەپ ۇلگەرگەن دۋلات كىشى بالاسى مىرجاقىپتى دا سول ۇردىسپەن ال دەگەندە اۋىل مولداسىنا بەرەدى.
بىراق جاقاڭنىڭ (مىرجاقىپتى كەيىن ەل وسىلاي اتاپ كەتكەن. - ن.و.) ءوز ايتۋىنشا، ەكى جىل ازاپ شەككەننەن باسقا ەشتەڭە الا الماعاننان كەيىن، اكەسى ونى مولدادان شىعارىپ الىپ، اۋىلدىق مەكتەپتە ورىسشا وقىتاتىن مۇقان توقتابايۇلى دەگەن مۇعالىمنىن تاربيەسىنە بەرەدى. ءسويتىپ، جاقاڭنىڭ ونەر-ءبىلىم جولىنداعى ۇزاق جىلدار بويعى جەمىستى ىزدەنىستەرى باستاۋ الادى.
بۇل رەتتە ايتا كەتۋ كەرەك، جاڭاعى مۇقان مۇعالىم دە، ودان كەيىنگى احمەت (بايتۇرسىنوۆ), اسقار، مىرجاقىپتار دا حالىقتىڭ شىن جاناشىرى بولىپ تۋىپ، ونىڭ نۇرلى بولاشاعىن ويلاپ، جانكەشتىلىكپەن اتقارعان الىپ قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ماڭگىلىك ماڭىزى بار ءىس تىندىرعان، تورعاي توپىراعىنا سارقىلماس ءبىلىم ءنارىن سەۋىپ كەتكەن ىبىراي اتامىزدىڭ، ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى ەدى.
ەكى جاسىندا شەشەدەن، ون ەكى جاسىندا اكەدەن جەتىم قالعان جاس وسكىن مىرجاقىپ اسقار اعاسىنىڭ قامقورلىعىندا، تاربيەسىندە بولادى. ول 1902 جىلى جوعارىدا اتالعان تورعاي قالاسىنداعى ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىن ويداعىداي ءبىتىرىپ شىعادى. سودان التى-جەتى جىلداي اۋىل مەكتەپتەرىندە بالا وقىتادى، اعارتۋشىلىق ىسىمەن اينالىسادى.
كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، قابىلەتى كەمەل ازاماتتىڭ كەيىنگى ومىرىندە كەڭىنەن ءورىس العان بەلسەندى، الەۋمەتتىك، ساياسي شىعارماشىلىق قىزمەتى، مىنە، وسى كەزدەردەن باستالادى.
بۇل كەزەڭ XX عاسىردىڭ باسى. تالايدان بەرى ءوز ىرقى ءوز قولىنان شىعىپ، تەلىمگە ءتۇسىپ كەتكەن قازاق حالقىنىڭ توماعا-تۇيىق قالىپتان ويانىپ، باس كوتەرە باستاعان شاعى. الەۋمەتتىك-ساياسي جاعىنان العاندا، بۇل كەزەڭ پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىندا وتارشىلىقتى كۇشەيتىپ، شارۋاشىلىق جاعدايى ونسىز دا وڭالا الماي جۇرگەن پاناسىز ەلگە ەزگىسىن اسىرا تۇسكەن جىلدار ەدى.
ءمۇنداي جاعداي سول كەزدەرى كوزدەرى اشىلىپ، سانا-سەزىمدەرى ويانىپ، حالقىنىڭ قامىن ويلاي باستاعان قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى، وزىق ويلى ازاماتتارىنا قوزعاۋ سالدى. ولار ادامزاتتىڭ تاريحي كوشىنەن قالتارىس قالىپ، تىمىرسىق جاتقان ەلدىڭ تىعىرىقتان شىعار جولىن ىزدەستىرىپ شارق ۇردى. باستاپقىدا تازا اعارتۋشىلىق سارىندا تۋىنداپ، سونان سوڭ بارىپ ساياسي سيپات العان بۇل قوزعالىس پاتشالىق بيلىكتىڭ ساياسي داعدارىسقا ۇشىراۋى، ەلدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا، اسىرەسە تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا ۇلت-ازاتتىق، ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق تۇرعىداعى سانا-سەزىمنىڭ ويانا باستاۋى جاعدايىندا انىق الەۋمەتتىك قۇبىلىس دارەجەسىندە بوي كورسەتتى.
مىنە، وسىنداي تاريحي احۋالدا، جاس ۇرپاققا ءبىلىم بەرىپ جۇرگەن مىرجاقىپ سياقتى كوڭىلى سەرگەك، كوكىرەگى اشىق جاس مۇعالىمنىڭ حالىقتىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن تىس قالا الماعانى زاڭدىلىق ەدى. وسى ورايدا جاسى جيىرماعا تولماعان بالاڭ جىگىت تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە بولىپ، كوڭىلگە تۇيگەنىن دە، كۇن سايىن كورە ءجۇرىپ، وزگەگە ايتقىسى كەلگەن جان ءسوزىن دە جۇرت جۇرەگىنە قونىمدى ولەڭ شۋماقتارىمەن جەتكىزە الاتىن، اللانىڭ بەرگەن سىيىنداي اردا ونەر - اقىندىق دارىنىمەن دە تانىلا باستاعان-دى. قىسقاسى، ورەلى وي مەن ءورشىل تالاپ ءون بويىنان ءساتتى ساباقتاستىق تاپقان جاس جىگىت ۇلكەن ومىردەن رۋحاني ءورىس ىزدەدى، ۇلى ماقساتتار مەن اسىل مۇراتتار جولىندا قۇلاش سەرمەيتىن كەڭىستىككە قاراي اسىقتى.
ول كەزدە مىرجاقىپ وسىناۋ تىڭ سونار، سونى سوقپاقتا ءىز سالىپ كەتكەن احمەت (بايتۇرسىنوۆ) اعاسىنىڭ اتىن ەمىس-ەمىس ەستىپ جۇرەتىن. م.دۋلاتوۆ 1904 جىلى الىس ساپارعا اتتانىپ، سول كەزدە ارقاداعى قازاق زيالىلارىنىڭ باس قوساتىن ءبىر ورتالىعى - ومبى قالاسىنا تارتادى. ا.بايتۇرسىنوۆ بۇل كەزدە بۇكىل قىر ەلىنە الەۋمەتتىك-ساياسي قوزعالىستىڭ بەدەلدى باسشىسى رەتىندە تانىلىپ قالعان بولاتىن. سودان بىلايعى بۇكىل ومىرلەرىن ءبىر ماقسات-مۇددەگە ارناپ، اقتىق دەمدەرى بىتكەنشە جۇپ جازباي وتكەن ەكى ەسىل ەردىڭ العاش رەت جۇزدەسىپ، ارمان-وي بىرىكتىرگەن جەرى وسى ومبى قالاسى بولادى.
سودان مىرجاقىپ احمەت اعاسىنا ەرىپ، ومبىدان قارقارالىعا بەتتەيدى.وسىندا اۋەلى استىرتىن جۇمىستان باستاۋ الىپ، كەيىن جاريا سيپات العان رەۆوليۋتسيالىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسادى.
م.دۋلاتوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى جونىندەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ قورىتىندىسىندا: «1905 جىلعى وقيعالار تۇسىندا ول قارقارالىدا شەرۋگە قاتىسقاندار قاتارىندا بولدى» دەگەن مالىمەتتەر بار.
وسىنداي قىزۋ قيمىلمەن كوزگە تۇسكەن جيىرماداعى جاس جىگىت وسى ساپارىندا قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ ورالداعى سەزىنە قاتىسادى دا،سونىڭ دەلەگاتتارىمەن بىرگە 1906 جىلى سانكت-پەتەربۋرگكە بارادى.
كۇنى كەشەگى اۋىل مۇعالىمىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، وي ءورىسىنىڭ كەڭەيىپ، ىشكى سەنىمدەرىنىڭ بەكي تۇسۋىنە بۇل ساپاردىڭ ايرىقشا ماڭىزدى بولعانى، ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ساياسي كۇرەسكەرلىكتىڭ العاشقى ساباقتارىن ومبى مەن قارقارالى، ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆ مەكتەبىنەن العان م.دۋلاتوۆ استاناعا بارعاندا ونى ودان ءارى دامىتىپ، جەتىلدىرە تۇسەدى.
1907 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان «سەركە» گازەتىندە مىرجاقىپتىڭ «جاستارعا» دەگەن ولەڭى باسىلادى. ال وسى گازەتتىڭ قاتتالىپ، بىراق جارىق كورە الماي قالعان ەكىنشى سانىندا م.دۋلاتوۆ قالامىنان تۋعان «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» اتتى باس ماقالا بولادى.
وسىدان ەكى جىل كەيىن جارىق كورگەن «ويان، قازاق» اتتى ولەڭدەر جيناعى تاركىلەنىپ، پاتشالىق اكىمشىلىك تاراپىنان قۋعىنعا ۇشىراعان كەزدە، جاندارم قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاققان نەگىزگى كىناسى دە وسى - سول سانكت-پەتەربۋرگتە تۇتقىندالعان گازەت ماقالاسىنىڭ يدەياسىن ءارى قاراي ۋاعىزداعانى بولادى.
م.دۋلاتوۆ سانكت-پەتەربۋرگ ساپارىنان تورعايعا بەلسەندى قايراتكەر، ساياسي كۇرەسكەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە شابىتتى اقىن دا بولىپ ورالادى. ايرىقشا قارقىنمەن، جىلدام جازىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە وي تولعاعان تەبىرەنىستەرى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە تولىققاندى جيناق بولىپ تۇزىلەدى. اقىن ونى ۋفا قالاسىنداعى «شارق» باسپاسىنان «ويان، قازاق!» دەگەن اتپەن 1909 جىلى باستىرىپ شىعارادى.
قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ءدال سول، 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە كاكىتاي باستىرىپ شىعارعان اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعى، كرىلوۆ شىعارمالارىنان اۋدارىلىپ باسىلعان ابايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسالىمەن» قاتار، «ويان، قازاقتىڭ» دا ماڭىزى ەرەكشە بولدى. سوندىقتان الدىڭعى ەكەۋى سياقتى «ويان، قازاق» تا قولدان قولعا، اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، شامالى ۋاقىت ىشىندە اقىننىڭ اتاق-داڭقىن التى الاشقا ايگىلى ەتتى.
بىراق بۇل كىتاپ جاس اۆتورعا وسىنداي ابىروي-بەدەلمەن بىرگە، پاتشا اكىمشىلىگى تاراپىنان قۋعىن-سۇرگىندى دە الا كەلدى. باسى تەرگەۋگە ءتۇسىپ، «ويان، قازاق» جاپپاي تاركىلەندى. جاندارمەريانىڭ احاڭ مەن جاحاڭ، ءاليحان اعا بوكەيحانوۆ جايىنداعى جازعاندارى 1917 جىلى «قازاق» گازەتىڭدە جاريالانعان. وندا ورىنبور جاندارم مەكەمەسىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك كاشينتسەۆ 1916-جىلى ورىنبور گۋبەرناتورىنا بىلاي دەپ جازعان ەكەن:
"ورال گۋبەرناتورىنىڭ تەلەگرامماسى بويىنشا "قازاق" گازەتىن شىگارۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عاليحان بوكەيحانوۆ ۇشەۋىنىڭ وكىمەتكە قارسى ىستەرىنە قاتىستى ماعلۇمات بەرەمىن: احمەت بايتۇرسىنوۆ 1909 جىلى قارقارالىدا وكىمەتكە قارسى ءىس ىستەگەنى ءۇشىن اباقتىگا جابىلگان، ءمينيستردىڭ جارلىگى بويىنشا ەكى جىلگا جەر اۋدارىلعان. ورال گۋبەرناتورىنىڭ تەلەگرامماسىندا بايتۇرسىنوۆ 25 جارلىعىنا قارسى قازاقتى قۇتىرتتى دەيدى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1911 جىلى ماۋسىم ىشىندە "ويان، قازاق" اتتى كىتابىن تاراتقانى ءۇشىن سەمەيدە اباقتىعا جابىلىپ، 103 ءھام 129 ستاتيالار بويىنشا ايىپتالىپ، وكرۋجنوي سوتتىڭ ۇكىمى بويىنشا 19 اي قاماۋدا وتىردى. ورال گۋبەرناتورىنىڭ تەلەگرامماسى بويىنشا دۋلاتوۆتىڭ ۇيىنە جانە رەداكتسيادا ءتىنتۋ بولدى، بىراق ەشتەڭە تابىلمادى.
عاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1911, 1912 جىلدارى س.ر. پارتياسىنا قاتىناسىپ جۇرگەنى سەزىلدى. ورال گۋبەرناتورىنىڭ تەلەگرامماسى بويىنشا سامارا جاندارم مەكەمەسىنە ءبىلدىردىم، ولاردىڭ سىرتىنان باقىلاپ ءجۇرمىز دەگەن حابار الدىم».
گۋبەرناتوردىڭ اتىنا بەرىلگەن جانە ءبىر مالىمدەمەدە بىلاي دەپ جازىلعان: «قازاق» گازەتىن شىعارۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ وزدەرىنىڭ اگەنتتەرى ءھام شكولداعى شاكىرتتەرى ارقىلى قازاق حالقىن ۇكىمەتكە قارسى تۇرۋعا قۇتىرتىپ جاتىر. تۇرىك پەن نەمىس ورىستى جەڭىپ تۇر، قامسىز قالماڭدار، كەز كەلدى، قيمىلداپ قالىڭدار دەپ جەل بەرەدى. بايتۇرسىنوۆ اباقتىگا ءتۇستى دەگەندە قۋانىپ ەدىك. بىراق سامارادان ءبىرىنشى مەملەكەت دۋماسى مۇشەسى عاليحان بوكەيحانوۆ كەلىپ بايتۇرسىنوۆتى شىعارىپ الىپتى. تومەنشىلىك جۇزىنەن وتىنەمىز، احمەت بايتۇرسىنوۆتى جانە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى ومبىدان ايداپ جىبەرسەڭىز ەكەن».
بۇعان قاراعاندا بۇل ادامداردىڭ اياق باسقانىن ءۇش گۋبەرناتوردىڭ بىردەي باقىلاپ وتىرعانى بايقالادى. ال ەندى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى مۇراعات قۇجاتتارىن سويلەتىپ كورەيىك:
سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ پروكۋرورىنا
مالىمدەمە
قىلمىستىق ۋلوجەنيەنىڭ 129-بابىندا كوزدەلگەن قىلمىس بويىنشا ايىپتالىپ وتىرعان قازاق مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ىسىنە قاتىستى مىنا ءمان-جايلاردى ءمالىم ەتەمىن.
وسى جىلعى 6 ماۋسىمدا ومبى جاندارم باسقارماسىنىڭ كومەكشىسى، روتميستر لەۆانسكي مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى تارتىبىمەن سەمەي قالاسىندا تۇراتىن قىرعىز مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزدى. وندا دۋلاتوۆقا تيەسىلى شاماداننىڭ ىشىنەن ءتۇرلى بروشيۋرا، گازەتتەرمەن قاتار، «ويان، قازاق» اتپەن شىققان 9 جيناق تابىلدى.
«ويان، قازاق» جيناعى مازمۇنى بويىنشا قازاق جاستارىن قولدانىستاعى مەملەكەتتىك قوعامدىق قۇرىلىمدى قۇلاتۋعا شاقىرادى، بۇل رەتتە ول قازاقتاردىڭ حاندىق كەزىندەگى ەركىن ءومىرى مەن قازىرگى ۋاقىتتى سالىستىرا باعالايدى، ورىس وكىمەتى قازاقتاردى ءوز جەرىنەن ىعىستىرىپ، ولاردى قونىس اۋدارۋشىلارعا جانە سايىن دالادا جۇرگەن پوپ-ميسسيونەرلەرگە الىپ بەرىپ جاتىر دەيدى.
قىلمىستىق ۋلوجەنيەنىڭ 129-بابى، 1-6. 2-تارماعى بويىنشا ايىپكەر رەتىندە جاۋاپقا تارتىلعان تورگاي وبلىسىنىڭ قازاعى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىن كىنالى دەپ سانامايدى جانە ودان الىنعان بروشيۋرالار وزىنىكى ەكەنىن، ول شىعارمالاردى باسۋعا پەتەربۋرگ تسەنزۋراسى رۇقسات ەتكەنىن الدىعا تارتا وتىرىپ، ول قازاقتار اراسىندا تاراتۋ ءۇشىن باسىلعانىن مويىندايدى.
دۋلاتوۆتىڭ سوت تەرگەۋىنەن جالتارۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ونى سەمەي تۇرمەسىندە قاماۋدا ۇستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم.
بۇل مالىمدەمەنىڭ كوشىرمەسى وسىمەن قاتار ادىلەت ءمينيسترى مىرزاعا دا جونەلتىلدى.
سوت پروكۋرورى ءۇءشىن پۋكلياكوۆ.
№72. 30 ماۋسىم 1911 جىل، سەمەي قالاسى ".
***
سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ پروكۋرورىنا
مالىمدەمە
وسى جىلعى 30 ماۋسىمداگى №72 مالىمدەمەگە قوسىمشا، جوعارى مارتەبەلى سىزگە، تورعاي وبلىسىنىڭ قازاعى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ىسىنە قاتىستى ايىپتاۋ اكتىسىن ەنگىزگەنىمدى ءمالىم ەتەمىن. ول 1911 جىلى قازاق حالقىنىڭ اراسىندا تاراتۋ ماقساتىندا «ويان، قازاق» اتتى جيناق شىعارعانى ءۇشىن ايىپتالادى:
1) «جۇمباق» اتتى ماقالادا جوعارى مارتەبەلى يمپەراتوردى اشىقتان اشىق سىيلامايتىندىعىن بىلدىرەدى، سوڭعى جىلدارعى ورىس ساياسي وقيعالارىن كەرى تۇسىندىرەدى، مونارح مانسابىنا نۇقسان كەلتىرەدى;
2) «قازاق دالاسى» اتتى ماقالادا تۇرعىنداردى ەۋروپالىق رەسەيدەن كەلىپ جاتقان قونىس اۋدارۋشىلارعا قارسى تۇرۋعا ۋاعىزدايدى، ياعني حالىقتى قىلمىستىق ۋلوجەنيەنىڭ 129-بابىنىڭ 2-6. 103-ت. كوزدەلگەن قىلمىستارعا تارتادى.
سوت پروكۋرورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى پۋكلياكوۆ.
№88. 20 قىركۇيەك 1911 ج. سەمەي قالاسى.
***
سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ پروكۋرورىنا
مالىمدەمە
وسى جىلعى 20 قىركۇيەكتەگى №88 مالىمدەمەگە قوسىمشا ءمالىم ەتەمىن:
1) قىلمىستىق ۋلوجەنيەنىڭ 129-بابى، 2-6. 103-ت. بويىنشا ايىپتالعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءىسى تىڭداۋعا وسى جىلعى 22 جەلتوقسانعا بەكىتىلدى;
2) ماعان قازان وكرۋگتىك سوتىنىڭ پروكۋرورى قاراشانىڭ 11-دەگى № 9479 مالىمدەمەسىمەن حابارلاعانداي، ءباسپاسوز ءىسى جونىندەگى قازان قالالىق ۋاقىتشا كوميتەتى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق» جيناعىنا تىيىم سالىنىپ، تاركىلەۋگە جاتقىزىلدى. سونداي-اق بۇل جونىندە جانە قىلمىستىق ۋلوجەنيەنىڭ 128 جانە 129 باپتارى بويىنشا دۋلاتوۆقا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ تۋرالى اتالعان كوميتەت وسى جىلعى قاراشانىڭ 7-دە ساراتوۆ سوت پالاتاسىنىڭ پروكۋرورىنا حابارلاندى.
سوت پروكۋرورى (قولى).
№1107. 29 قاراشا 1911 ج. سەمەي قالاسى".
مىنە، وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءبىزدىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ءجۇمىستارىمىزدىڭ بارىسى كورسەتكەندەي، بۇل قۇجاتتار بۇرىن- سوڭدى جارىق كورمەگەن. سوندىقتان دا، ولاردىڭ ءبىر پاراسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
ءدال وسى «ويان، قازاققا» قاتىستى كورگەن قىسىمى، قۋدالاۋلار جونىندە م.دۋلاتوۆ اعانىڭ ءوزى كەيىننەن، 1917جىلدارى بىلايشا وي تولعايدى:
«وقۋشىلارعا ماعلۇم، «ويان، قازاق!» اتتى ولەڭ كىتابىمدى ەسكى وكىمەت شام كورىپ، «قازاق ويانىپ كەتەدى» دەپ قورقىپ، 1911 جىلى مەنى سوتقا بەردى، سول سەبەپتى جىل جارىمنان ارتىق اباقتىدا جاتىپ شىقتىم. «ويان، قازاق!» قازاق اراسىنا تاراماسىن دەپ، ۇكىمەت ۇكىم سالدى. سونان كەيىن قولعا تۇسپەگەن 1000 دانا شامالى «ويان، قازاق!» جىلدان بەرى جاسىرىنىپ جاتىر ەدى. ەندى، قۇدايعا شۇكىر، ازاتتىق تاڭى اتتى، ەسكى ۇكىمەت مۇردەم كەتتى، شاعىمشى «باۋىرلارىمىزدىڭ» دا كوزى جوعالدى», - دەپ جازدى.
ءبىز الاشتىڭ ارىس قايراتكەرىنىڭ تار جول، تايعاق كەشۋلى عۇمىرىنىڭ ءبىر عانا ۇزىگىنە قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىن سويلەتە وتىرىپ، ءسوز بولعان «ويان، قازاق!» جيناعىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن كوركەمدىك شەبەرلىكگەرى جونىندە پىكىر بىلدىرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتتىق. ول، بىرىنشىدەن، ادەبيەتتانۋشى مامانداردىڭ جۇمىسى بولسا، ەكىنشىدەن، سول تۇرعىدا كەزىندە كەڭ كولەمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، قالىڭ بۇقاراعا جەتكىلىكتى دارەجەدە تۇسىنىك بەرىلدى دەپ بىلەمىز.
سوندىقتان دا ءبىز تەك تاريحي-جادتىق تۇرعىدا عانا وي وربىتتىك. ءسوز سوڭىندا، حالقىنىڭ تالايلى تاعدىرى ءۇشىن ءوز ومىرلەرىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەل ەتىپ، تاس جۇتقان ارىس ازاماتتارىمىزدىڭ رۋحى الدىندا تاعى ءبىر تاعزىم ەتەمىز.
«ويان، قازاق!» - بۇل ءسوزدىڭ قۇدىرەتى دە قاسيەتى دە سول - وسى وتتى ولەڭنىڭ جارىق كورگەنىنە عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، سول قانىش تامشىلاعان وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىرعاندىعى - بۇگىندە قازاق بايتاعىن ىندەتتەي جايلاعان بويكۇيەزدىك، سامارقاۋلىق، جالقاۋلىق، ەرىنشەكتىك - قىسقاسى ۇلتىمىزدى ۇلىق ىستەردەن كەرى تارتىپ وتىرعان بارشا كەساپاتتاردى تاپ باسىپ ايتا بىلگەن، سودان ارىلۋعا ۇندەيدى، نامىسقا شاقىرادى. سوندىقتاندا، تاعى دا «ويان، قازاق!»
نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«اباي-اقپارات»
