الەم حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ دامۋ جولىندا، ءتۇپ يەنى تانىپ-ءبىلۋ تالپىنىسىندا ارقيلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستار كورىنىس بەرىپ جاتتى. اسىرەسە، بۇل كۇردەلى ماسەلەدە كلاسسيكالىق سوپىلىق پوەزيا اۆتورلارى باسىم ءتۇسىپ جاتقانى شىندىق ەدى. قاراحانيدتەر بيلىگى تۇسىندا ء(ىح-ءحىى عاسىر) سوپىلىق پوەزيانىڭ فيلوسوفيالىق ليريكا جانرىندا دۇنيەنىڭ سىرىن تانىپ-ءبىلۋ تاقىرىبىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيىپ، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم دەڭگەيىندەگى وي-تولعانىستار تۇعىرى قول جەتپەستەي بيىككە كوتەرىلدى.
تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ بۇل كەزەڭدە فيلوسوفيالىق، گۋمانيستىك مۇرات-ماقساتتى ۇستانۋى جونىندە الەم ادەبيەتىنىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلۋى ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» داستانى مەن ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەت» تۋىندىلارىنان كورىندى.
تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى تاريحىندا قازاق پوەزياسى ءحۇ-ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق حاندىعى تۇسىنداعى وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىگى بار اۋىزشا تۇردە جىرلاناتىن پوەزيا قالپىنا ءتۇستى. ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق پوەزياسىندا قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى پوەزيا تىلىندە جىرلانىپ، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى تولعاۋ، ولەڭ جىرلارىندا ءبىرشاما كورىنىس بەرىپ وتىردى.

الەم حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ دامۋ جولىندا، ءتۇپ يەنى تانىپ-ءبىلۋ تالپىنىسىندا ارقيلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستار كورىنىس بەرىپ جاتتى. اسىرەسە، بۇل كۇردەلى ماسەلەدە كلاسسيكالىق سوپىلىق پوەزيا اۆتورلارى باسىم ءتۇسىپ جاتقانى شىندىق ەدى. قاراحانيدتەر بيلىگى تۇسىندا ء(ىح-ءحىى عاسىر) سوپىلىق پوەزيانىڭ فيلوسوفيالىق ليريكا جانرىندا دۇنيەنىڭ سىرىن تانىپ-ءبىلۋ تاقىرىبىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيىپ، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم دەڭگەيىندەگى وي-تولعانىستار تۇعىرى قول جەتپەستەي بيىككە كوتەرىلدى.
تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ بۇل كەزەڭدە فيلوسوفيالىق، گۋمانيستىك مۇرات-ماقساتتى ۇستانۋى جونىندە الەم ادەبيەتىنىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلۋى ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» داستانى مەن ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەت» تۋىندىلارىنان كورىندى.
تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى تاريحىندا قازاق پوەزياسى ءحۇ-ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق حاندىعى تۇسىنداعى وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىگى بار اۋىزشا تۇردە جىرلاناتىن پوەزيا قالپىنا ءتۇستى. ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق پوەزياسىندا قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى پوەزيا تىلىندە جىرلانىپ، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى تولعاۋ، ولەڭ جىرلارىندا ءبىرشاما كورىنىس بەرىپ وتىردى.
ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ءومىر شىندىعى فيلوسوفيالىق ليريكا جانرىنداعى اباي مەن شاكارىم شىعارمالارىندا تاقىرىبى جاعىنان ايرىقشا دارالانىپ، نازار اۋدارعانى ءتۇپ يەنى تەولوگيالىق جانە عىلىمي تۇرعىدان تانىپ-بىلۋگە شەشۋشى تۇردە ءمان بەرە جىرلانۋىندا جاتىر. فيلوسوفيالىق ليريكاداعى بۇل رۋحاني سونى ۇمتىلىس تامىرسىز، توركىنى بەيماعلۇم دەرەكسىز قۇبىلىس ەمەس ەدى. بۇل وي تولعانىستار ورتا عاسىرداعى تۇران جەرىندەگى تۇرىك حالىقتارى پوەزياسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ءتۇپ يەنى تانىل ءبىلۋ جولىنداعى ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك»، ءياساۋيدىڭ «دەۆوني حيكمەتى» مەن ماحمۇت قاشقاريدىڭ «دەۆوني ات-تۇرىك» تۋىندىلارىنان ءنار تارىپ جاتقان ەدى. اباي مەن شاكارىم سولار سالعان اتا ءداستۇردى ءوز زامانى تالابىنا قاراي جاڭعىرتىپ دامىتۋشى ويشىل اقىندار بولدى.
اباي باستاعان فيلوسوفيالىق ليريكادا ءتۇپ يەنى تانىپ-ءبىلۋ جولىندا جانتانۋ ىلىمىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋى بايقالادى. قازىرگى ادەبيەتتە پسيحولوگيا ءپانىن جانتانۋ عىلىمى دەپ اتاپ ءجۇرۋى شىندىققا جاناسا بەرمەيدى. ويتكەنى، لوگيكا ويلاۋدىڭ زاڭدارى تۋرالى عىلىم بولسا، پسيحولوگيا نەرۆ جۇيەسىنە بايلانىستى ادامداعى پسيحيكالىق قۇبىلىستاردىڭ زاڭدىلىعىن زەرتتەپ جۇيەلەيتىن عىلىم سالاسى عانا. سوندىقتان ول عىلىمدى عارىشتان كەلەتىن جانعا بايلانىسى رۋحاني قۇبىلىستان تىس بولۋى سەبەپتى دە، ونى جانتانۋ ىلىمىنە جاتقىزا المايمىز. جانتانۋ ءىلىمى سالاسىندا اباي داستۇرىنە سۇيەنە وتىرىپ، شاكارىم بۇل كۇردەلى دە تەرەڭ ماسەلەگە ءبىرجولاتا ءمان بەرە قاراۋى سەبەپتى، ۇزاق جىلدار بويى سارىلا ىزدەنۋ جولىنا ءتۇستى.
اباي شىعارمالارىندا فيلوسوفيالىق ليريكاعا بەت بۇرۋ 1889 جىلداردان باستالدى دا، ءتۇپ يەنى تانۋ مەن جانتانۋ ىلىمىنە تەرەڭدەپ، جان-جاقتى وي-تولعانىستارىنا باتۋ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى. جانتانۋ ىلىمىنە ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ اراسىنان شاكارىم عانا جەكە-دارا اباي داستۇرىنە اينالعان فيلوسوفيالىق ليريكانى دامىتۋ، جاڭارتۋ جولىنا ءبىرجولاتا بەت بۇردى.
شاكارىم 1898 جىلدان باستاپ ءتۇپ يەنى تانىپ-بىلۋمەن ول جولداعى پايدا بولعان جانتانۋ ىلىمىنە تەرەڭ بويلاۋ باعىتىنا ءبىرجولاتا بەت بۇرىپ، قورىتقان وي بايلامدارىن:
قىرىقتان سوڭعى يمانىم،
وتىز جىلداي جيعانىم، –
دەپ، وتىز جىلدىق ىزدەنۋ جولىنداعى قول جەتكەن وي جەلىسىنىڭ نەگىزىن «ءۇش انىق» دەپ اتالاتىن فيلوسوفيالىق قولجازباسىندا جەلىلى جۇيەگە ءتۇسىرىپ، بايانداپ بەردى.
ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق پوەزياسىندا اباي مەن شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسىندا ءتۇپ يەنى تانىتۋدان تۋعان جانتانۋ ءىلىمى حاقىنداعى فيلوسوفيالىق وي-تولعانىستارىنىڭ تانىمدىق دەڭگەيىنە سول كەزەڭدەگى باتىس پەن شىعىس پوەزياسى جەتە الماعانى شىندىق.
ابايدىڭ ءتۇپ يە مەن جانتانۋ ىلىمىنە وي جۇگىرتىپ ىزدەنۋى 1889 جىل مەن 1902 جىل ارالىعىنداعى ءبىر مۇشەلگە جۋىق ۋاقىت العانىن كورەمىز. ءبىر مۇشەل ىشىندە وسى تاقىرىپقا 13 ولەڭى مەن 6 قاراسوزىن ارنادى. ابايدىڭ وسى وي-تانىمدارىنان ءنار الىپ، ويشىلدىق ءداستۇرىن جالعاستىرىپ دامىتقان شاكىرتى شاكارىم دە تۇپيەنى تانىپ-ءبىلۋ مەن جانتانۋ ىلىمىنە وزىندىك قايتالانباس وي-پىكىرلەرى مەن قورىتىندى وي-تانىمدارىن ۇسىنا وتىرىپ:
كەيىنگى جاندار قابىلدار
ايتىلعان ءتۇزۋ جولىمدى، –
دەپ، كەلەشەك زامان جاستارىنا ءوز رۋحاني مۇراسىن امانات ەتەدى. ارينە، شاكارىمنىڭ ءتۇزۋ جولى – بۇگىنگى ءبىزدىڭ ارمان قۋعان تاۋەلسىزدىك زامانداعى رۋحاني جولىمىزبەن ۇندەستىك تابۋىمەن بىرگە زامان تالابىنا دا ساي كەلىپ تۇر. ويتكەنى قازىرگى ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا عىلىم ادامگەرشىلىك پەن ءدىني باستاۋلاردان جەلى تارتىپ، ءدىن عىلىميلانعان كەزدە ءوز ءمانىمىزدى ياعني جانىمىزدى شاكارىم مەڭزەگەن جولمەن عانا تاني الماقپىز.

<!--pagebreak-->
ءى
ءتۇپ يەنى تانىپ، بىلۋگە ۇمتىلعان ويشىل اقىن اباي وي دارياسىنا قادام باسقاندا:
اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،
قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن، – دەپ،
حاقليققا ماقۇلىق اقىلى جەتە المايتىندىقتان، «اقىلعا سىيماس ول اللا» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن ەدى.
«اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن اتاقتى ولەڭىندە ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋدىڭ ءتۇپ قازىعى جۇرەكتە دەگەن تانىمدى ۇستانادى. ءتۇپ يە جايىنداعى فيلوسوفيالىق دەڭگەيدەگى وي تانىمىنىڭ نەگىزى سوپىلىق پوەزيا كلاسسيكتەرىنىڭ ۇستانعان تانىمدىق جولى بولاتىن-دى. اباي ءوزى دە پوەزياسىندا جۇرەكتىڭ كۋلتىن كوتەرىپ جىرلاپ ءوتۋى جاي قۇبىلىس ەمەس، كۇردەلى دۇنيەتانىمعا جەتەلەيتىن سەنىمدى باعدار بولاتىن. مىنە، وسى ءتۇپ يەنى تانىپ بىلۋدەگى اباي ارەكەتى مەن تۋىندىلارىنداعى وي-تانىمدارىن ءداستۇر رەتىندە جالعاستىرعان شاكارىم تازا اقىلعا سۇيەنە وتىرىپ، وزىنشە تانىپ، جاڭعىرتا ءتۇستى.
شاكارىم سوپىلىق پوەزيانىڭ سيمۆولدىق بەينەلەرمەن پەردەلەنگەن بەلگىلەرىن ءوز پوەزياسىندا كوركەمدىك ءتاسىل تۇرعىسىنان پايدالانادى. مىسالى:
مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى، –
دەپ، سوپىلىق پوەزيا كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرىنشى ءسۇيۋ ۇعىمىنداعى اللاعا عاشىقتىقتى سۇلۋ جارعا دەگەن ماحابباتتىق سەزىمىنىڭ ورنىنا شاكارىم «حاقيقاتتىڭ شىن نۇرىنا» بالاي سۋرەتتەۋىنەن ءتۇپ يەنى ىزدەپ وتىرعانى ايقىن كورىنىپ تۇرادى.
تۇپيەنى ىزدەۋگە قوزعاۋ سالعان، ءومىردى جەتە تانىپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق پەن تالپىنۋدان تۋعان:
1. نەدەن بارمىن؟
2. نە قىلعان ءجون؟
3. جوعالا ما جان ولگەن سوڭ؟
دەگەن ءۇش سۇراققا شاكارىم ايرىقشا ءمان بەرە قاراعان.
وسى اسا كۇردەلى ءۇش سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ جولىنداعى شاكارىم ىزدەنىستەرىنىڭ باستاۋ كوزى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى «اقىن اعا» تاراۋىندا ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىندەگى اقىن-شاكىرتتەرى دارمەن، كوكباي، شۇبار (شاكارىم), اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي ت.ب. اراسىنداعى حاقيقات جايلى تالاس-پىكىرلەردە جاتىر. وسى پىكىر تالاسىنا سوزگە تورەلىك ايتاتىن اباي تولعانىستارىندا بەرىلەتىن «…حاقيقاتتىڭ شەشۋى: جاراتۋشى كىم؟ عالام دەگەنىمىز نە؟ جان نە نارسە جانە ادامنىڭ حاقيقاتتى بىلۋدەگى دەرەگى نە؟» دەگەن كۇردەلى سۇراقتارعا بەرگەن جاۋاپ سوزىندە زور تانىمدىق ويلار توركىنى جاتىر. زامان قىسىمىن كوپ كورگەن كەمەنگەر جازۋشى م.اۋەزوۆ اتالى وي تانىمىن ياعني اباي مەن شاكىرىمنىڭ جانتانۋ ىلىمىنەن ءىز تاستاپ كەتۋدى ماقسات تۇتقانى اڭعارىلىپ تۇر.
ءتۇپ يە (حاقيقات) پەن عالامدى تانىپ بىلۋدەگى شاكارىم كوزقاراسىندا قوس قاباتتى قاتپارلى تانىم جىگى جاتقانى دا اڭعارىلادى.
شاكارىم تانىمىنداعى تومەنگى قابات – كۇن جۇيەسىنە بايلانىستى تۋىنداعان. شاكارىم كۇن – اتا، جەر – انا دەپ قاراپ، جەر پلانەتاسىنداعى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ، دامۋ جولىن ياعني، «نەدەن بارمىن؟» دەگەن فيلوسوفيالىق سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلاتىنى «تىرشىلىك، جان تۋرالى» ولەڭىندەگى وي-تولعانىستارىندا تەرەڭنەن تالداي وتىرىپ بەرىلگەن.
ابايدىڭ:
كۇن – كۇيەۋ، جەر – قالىڭدىق ساعىنىشتى،
قۇمارى ەكەۋىنىڭ سونداي كۇشتى
دەگەنى، شاكارىمدە «كۇن – اتا، جەر – انا» ۇعىمىندا دامىتىلىپ جالعاستىرىلعان. كوك اسپاننان كۇننىڭ جازعىتۇرى ءتونۋى، جەر انانىڭ توتىقۇستاي تۇرلەنىپ تولىسۋى – ءبارى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ شىعۋ كوزىن مەڭزەيدى. بۇل قۇبىلىستىڭ ناتيجەسى شاكارىمدە بىلايشا سۋرەتتەلەدى:
جارىقتان ءبىزدى بۋ قىلعان،
قۇبىلتىپ بۋدى سۋ قىلعان،
سۋىنان توپىراق قاتىرىپ،
توپىراقتان جاسىل تۋعىزعان.
يە كىم سوندا دەنەگە؟..
سول جاننان تالاي جان وسكەن،
جانىنا قاراي ءتان وسكەن.
وسىمدىك جانى ناشار بوپ،
ولاردان جاندىك جانە وسكەن،
جاندىكتەن ادام تارالعان، –
دەگەن تىڭ تانىم جەلى تارتادى. كۇن نۇرىنىڭ اسەرىمەن جەر انا بويىندا پايدا بولعان: 1) وسىمدىك; 2) جاندىك. 3) جاندىكتەن ادام جارالادى، ياعني نەدەن بارمىن دەگەن سۇراققا شاكارىم ارعى جاعى كۇن نۇرىنان پايدا بولعان جەر انا بويىنداعى: 1) وسىمدىك (وسىمدىك جانى); 2) حايۋانات (حايۋانات جانى); 3) ادامزات (ادام جانى) الەمىنىڭ تابيعي جولمەن پايدا بولۋ پروتسەسىن كوز الدىمىزعا الىپ كەلەدى. بۇلاردى كۇن جۇيەسىندەگى جەر پلانەتاسىندا جارالعان تابيعي قۇبىلىس رەتىندە تانىپ-بىلەدى.
شاكارىم دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىنداعى جوعارعى قاباتىندا ءسوز بولاتىن ماسەلە تۇپيە مەن سوعان بالاما رەتىندە قولدانىلاتىن جان ءسوزى جايىندا وي تولعايتىنى بار:
جارالىس باسى – قوزعالىس،
قوزعاۋعا كەرەك قولقابىس.
جان دە مەيلى ءبىر ءمان دە،
سول قۋاتپەن بول تانىس،
الەمدى سول ءمان جاراتقان، –
دەپ ءتۇپ يە ءسوزىنىڭ ءسينونيمى نەمەسە بالاما ۇعىمى رەتىندە «جان» ءسوزى مەن «ءمان» ءسوزىن تەڭ دارەجەدەگى ماعىناسى جاعىنان ءبىر ۇعىم رەتىندە قولدانادى. بۇكىل الەم نەمەسە سول الەمنىڭ ىشىندەگى جاندى-جانسىز نارسەلەردىڭ ءبارىن دە جاراتۋشى قۋات يەسى – ءتۇپ يە (ارابشا – اللا، پارسىشا – قۇداي، قازاقشا ء–تاڭىرى نەمەسە جاراتۋشى). ال «جارالىس باسى – قوزعالىس» بولسا، سول قوزعالىستى «قوزعاعان قۋات – جان دەيمىز» دەپ، باستى سەبەپكەر كۇش رەتىندە جاندى ەرەكشە دارالاپ، اتاپ وتەتىنى بار. اقىن «قوزعاعان قۋات – جان دەيمىز» دەپ، «جارالىس باسى – قوزعالىستا» قوزعاۋشى قۋات كۇشى جان بولىپ سانالاتىنىن الدىمىزعا جايىپ سالادى.
اقىن ويىن قورىتا كەلگەندە، قوزعاۋشى كۇش – جان، ءمان، جاننىڭ ەگەسى رەتىندەگى باس قوزعالىس حاقىندا ايتىلعان وي-پىكىرلەردىڭ جەمىسى ءبىر ارناعا قۇيىلادى دا، ول - ءتۇپ يە دەگەن وي-بايلامى شىعادى. ياعني، بۇل ۇعىمدى اقىن سوزىمەن ايتار بولساق، «ەڭ تۇپكى جاراتۋشى – ءمىنسىز يە» دەگەن وزەكتى دە جەلىلى تانىمعا تىرەلەمىز.
ءىى
شاكارىم ءوز ۇستازى ابايدىڭ تولىق ادام ىلىمىنە تەرەڭ ءمان بەرە وتىرىپ، شىعارمالارىندا ۇجدان ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالىپ وتەدى. ول ءحى عاسىردا جازىلعان ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىگ» داستانىمەن جەتە تانىسىپ، ونداعى جاۋانمارتىلىك ىلىمىنە نازار اۋدارعان، ءياساۋيدىڭ كەمەل ادام تۋرالى حال ءىلىمىن دە بىلگەن. ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىنىڭ ارعى ءتۇپ توركىنى وسى اتالىپ وتكەن شىعارمالاردان جەلى تارتىپ، ءوز زامانى شىندىعىنا وراي قازاق ادەبيەتى تاريحىندا تىڭ تاقىرىپ بولىپ ەنگەن تولىق ادام ءىلىمىن قالىپتاستىردى. وسى ىلىمنەن يدەيالىق باعىت-باعدار العان شاكارىم ادامدى رۋحاني تازالىق جولىنا تۇسىرەتىن:
ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى ەشقاشان ءادىل جەڭبەس
دەگەن قورىتىندى ويعا كەلدى. ويتكەنى ءبىلىمدى جۇرت، وركەنيەتتى ەل دەگەن ەۆروپانىڭ ءوزى (ار تۇزەيتىن عىلىمى جوق بولعاندىقتان) حايۋاندىقتان شىعا الماي وتىرعانىن اتاپ وتەدى، سونىمەن قاتار:
حح عاسىردىڭ ادامىنان
انىق، تازا ءبىر ەلدى كورمەي ءوتتىم، –
دەپ، اۋىر دا وتكىر سىن ايتادى.
فيلوسوفيالىق ليريكالارى مەن «ءۇش انىق» تراكتاتىندا شاكارىم ۇجدان ماسەلەسىنە توتەنشە ءمان بەرە قارايتىنى بار. ىنساپ، ادىلەت، مەيىرىم ۇشەۋى ۇجدان ۇعىمىن قۇرايدى. ويتكەنى «ۇجدان – جاننىڭ تىلەگى. نەگە دەسەڭىز، جان – ءتىپتى جوعالمايتىن، بۇزىلمايتىن نارسە، بارعان سايىن جوعارىلاي بەرەدى. ماسەلەن، تازا دەنە، تازا تولىق مىنەز، وي، ىستەر كەرەك قىلادى. سونىڭ قاتتى ءبىر كەرەگى – سوۆەست – ۇجدان. ونى وسى ءومىر ءۇشىن كەرەك قىلمايدى، سوڭعى ءومىر ءۇشىن دە كەرەك قىلادى» ء(ۇش انىق. 30 ب.). ياعني، ۇجدان ەكى ءومىر ءۇشىن دە قاجەت ەكەن. ولەرىن بىلگەن ەكى ادامنىڭ بىرەۋى جاننىڭ جوعالمايتىنىن، بۇدان دا تازا بولىپ جوعارىلايتىنىنا سەنسە، ۇلكەن ۇمىتكە قول ارتىپ، قۋانىش سەزىمىنە بولەنەدى. ال، ولگەن سوڭ جان جوعالادى دەگەن وكىنىشتە بولىپ، ۇمىتسىزدىك دارياسىنىڭ بارساكەلمەس قايىعىنا مىنەدى. وسىنداي نانىمداعى پەندەلەرگە قاراپ شاكارىم:
جوق، شىراعىم، جانىمىز جوعالمايدى،
ەكى ءومىردىڭ ازىعى – وسى ۇجدان
شىن نانۋ – اقىلىمەن قابىلداۋى،
قالادى زۇلىمدىقتان سويتكەندە ادام، ––
دەپ ۇجداننىڭ ادام ءۇشىن ەكى ومىردە دە رۋحاني ازىعى: ىنساپ، ادىلەت، مەيىرىم سياقتى اقىل ادامي قاسيەتتى ءاربىر سانالى ادام جاستايىنان بويىنا ۇيالاتۋ جولىندا بولۋىن ەسكەرتەدى. ويتكەنى «ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن» دەپ، ۇجدان ۇعىمىنا زور ءمان بەرە قاراعاندىقتان:
شىن تازا جان تازالىقپەن
تاڭىرىسىنە بارادى ول.
مەيىرىم، ىنساپ، ادىلەتتەن
اعىزام دەپ نۇر بۇلاق! ––
دەپ، ءوزى قويعان ەكىنشى سۇراعىنا جاۋاپ بەرەدى.
شاكارىمنىڭ ەكىنشى سۇراعىنىڭ ياعني «نە قىلعان ءجون؟» دەگەن ماسەلەگە بەرەتىن جاۋابى – ادامنىڭ ۋاقىتشا ءومىر جولىندا قۇلشىنىپ ارەكەت ەتەتىن ماقساتى ار عىلىمى جولىندا تاباندى تۇردە ەڭبەكتەنۋىن ايتادى. سوندىقتان ءۇجداندى پەندەنىڭ مۇرات-ماقساتى قايدا جاتقانىن، ارمان-ماقساتىنىڭ تەمىرقازىقتاي اداستىرماس باعىتىن ۇلكەن سەنىممەن باعىت-باعدار بەرە ءجون سىلتەيتىنىن كورەمىز.
«ار عىلىمى وقىلسا»، – دەپ ارمانداعان ويلى اقىننىڭ كەلەر ۇرپاققا نۇسقاعان ادامشىلىق جولى – ءار ادامنىڭ جان تىلەگىنە اينالعان ۇجداندى (ادىلەت، ىنساپ، مەيىرىم) تۇلا بويىنا ۇيالاتۋ بولعاندىقتان: «…ۇجدان، سوۆەست، جان ەكى ومىرگە بىردەي كەرەك تايانىش ەكەنىنە نانا الماعان كىسىنىڭ جۇرەگىن ەشبىر عىلىم، ونەر، ەشبىر جول، زاڭ تازارتا المايدى. ەگەر ءبىر ادام جاننىڭ ولگەن سوڭعى ءومىرى مەن ۇجدان سونىڭ ازىعى ەكەنىنە ابدەن نانسا، ونىڭ جۇرەگىن ەش نارسە قارايتا المايدى. ادام اتاۋلىنى ءبىر باۋىرداي قىلىپ، ەكى ومىردە دە جاقسىلىقپەن ءومىر سۇرگىزەتىن جالعىز جول – وسى مۇسىلمان جولى سياقتى» ء(ۇش انىق، 34 بەت), – دەپ وسى جولدى بۇكىل ءومىر بويعى ىزدەنىسىنەن تۋعان اسا زور ءمان-ماعىناعا تولى وي-قورىتىندىسىن ۇسىنادى. بۇل – بىزدەر ءۇشىن رۋحاني شامشىراق!
ءىىى
شاكارىم قويعان ءۇشىنشى سۇراق – «جوعالا ما جان ولگەن سوڭ؟»
جانتانۋ ءىلىمى اباي مەن شاكارىم مۇراسىنداعى فيلوسوفيالىق ليريكالارى مەن قارا سوزدەرىندە جەلى تارتادى. جانتانۋ ءىلىمى جايىندا ءجۇسىپ بالاساعۇن مەن ياساۋي شىعارمالارىندا تەولوگيالىق تۇرعىدان تەرەڭىرەك قاراستىرىلسا، ءحۇ-ءحۇىىى عاسىرداعى قازاقتىڭ اۋىزشا جىرلانعان پوەزياسىندا دا تىكەلەي بولماسا دا، جاناما تۇردە وي-پىكىرلەر ايتىلىپ تابيعي جالعاستىق تاۋىپ كەلگەن. ال ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىر باسىندا جانتانۋ ءىلىمى اباي مەن شاكارىم مۇراسىنىڭ وزەكتى جەلىسىنىڭ عىلىمي رۋحاني كىلتىنە اينالىپ، ءوز زامانىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە كوتەرىلدى. ابايداعى:
اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى – ەكى.
«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
«مەنىكى» ولسە ءولسىن، وعان بەكى، –
دەپ، «مەن» ياعني، جان ولمەيدى، ال ءتان ولەدى دەگەن بايلام جاسايدى. جان تۋرالى اباي تانىمى ەكى ءتۇرلى. ءبىرىنشىسى – 27-ءشى قارا سوزدە جان ولمەيدى دەگەن تانىم. ەكىنشىسى –بەس سەزىم مەن جاننىڭ جيبيلي قۋاتى ارقىلى جيناقتالعان ىشتەگى وي قازىناسى ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى ارقىلى سىرتقا شىعىپ، ول وي قازىنانىڭ يەسى ء(تانى) ولسە دە، ونىڭ رۋحاني وي قازىناسى رەتىندە اقىندىق ونەردىڭ قۋاتىمەن سىرتقا شىعۋى، ياعني، ماڭگىلىك رۋحاني ازىق كوزى بولىپ قالۋى. وسى سەبەپتى دە اباي:
«ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»، –
دەپ، رۋحاني وي قازىناسىنا اينالعان جاننىڭ نە سەبەپتى ولمەيتىنىنە ءمان بەرە قاراعان. ال، شاكارىم بولسا، وسى يدەيانى جاڭا قىرىنان كورسەتۋگە ۇمتىلا وتىرىپ:
عيبرات قىلار ارتىنا ءىز قالدىرساڭ –
شىن باقىت، وسىنى ۇق،
ماڭگىلىك ولمەيسىڭ، –
دەپ وزىندىك وي-بايلامىن جاساپ وتىر،
ادام جانى قايدان كەلدى؟ – دەگەن ماسەلەگە اباي دا، شاكارىم دە ەرەكشە ءمان بەرە قاراعان. اباي 27- قارا سوزىندە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە وي جۇگىرتەدى: «ءجا، سەن بۇل اقىلعا قايدان يە بولدىڭ؟ ارينە، قايدان كەلسە دە، جان دەگەن نارسە كەلدى دە، سونان سوڭ يە بولدىڭ»، – دەپ اقىل مەن جاننىڭ ارا قاتىسى جايلى پىكىر كوتەرەدى. وسى ويدىڭ جەلىسىن شاكارىم ناقتىلاي دامىتىپ، جان ۇعىمىنا تەرەڭدەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ تىنىمسىز ىزدەنۋدەن تۋعان جاڭاشا وي-تانىمىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندا جان كۇننىڭ نۇرىنان كەلگەن دەگەن وزىندىك جاڭاشا تانىمىن ۇسىنادى:
«جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان،
ءتانىمىز توپىراق پەنەن سۋدان.
كۇن – اتام، انىق جەر – انام…
كەتەدى جانىم كۇنگە تامان،
جازىقسىز بولسا، بارادى امان،
قيانات ءىستى قىلماعان،––
دەپ جاننىڭ كوپ قىرلى سىرىن اشا وتىرىپ، جاننىڭ ماڭگى ولمەيتىنى جايلى وي-تانىمىن بار بولمىسىمەن الدىمىزعا جايىپ سالادى.
جانتانۋ ءىلىمىنىڭ وسى كۇردەلى رۋحاني تابيعاتى تۋرالى مۇسىلمان الەمىندەگى تۇڭعىش پىكىر قۇراننان باستالادى. بۇل ماسەلەنىڭ سىرى تەرەڭدە جاتقانىن، جاي ادامي تانىممەن الىنبايتىنىن اللا تاعالا مۇحاممەد پايعامبارعا قاراتا ايتىلاتىن سوزىندە (17 سۇرە، 85 ايات):
«ولار سەنەن جان تۋرالى سۇرايدى. جان دۇنيەسىن ءتاڭىرىم عانا بىلەدى. سەندەرگە بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ شەگى از عانا دە»، – دەپ ارنايى ماعلۇمات تاستاۋىندا ءتۇبى تەرەڭ قۇپيا سىرلار الەمى قاباتتاسىپ جاتقانىن بايقايمىز.
شاكارىم كۇننىڭ نۇرىنان كەلگەن ادام جانى ونىڭ ءتان ولگەن سوڭ، قياناتقا جول بەرمەي، ىزگىلىك جولىندا بولسا، كەلگەن جەرى كۇنگە قاراي، ياعني ماڭگىلىك تۇراعىنا قاراي قايتادى دەگەن سونى دا تىڭ تانىمعا كەلەدى.
كۇننىڭ ءوزى جارىق نۇردان، ياعني ءتۇپ يەدەن – ماننەن جارالعانى سەبەپتى «جارىق نۇردان جارالعان كۇن جوعالماس» دەپ، ءوز دۇنيەتانىمىنىڭ تومەنگى قاباتىنان ورلەپ، جوعارى قاباتتاعى جانعا، مانگە ياعني ءتۇپ يەنىڭ وزىنە قاراي تارتادى. ويتكەنى «جارالىس باسى – قوزعالىس» بولسا، «قوزعاعان قۋات – جان دەيمىز» دەپ، ءتۇپ يەنى جانعا بالاۋى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءتۇپ يەنىڭ ياعني جاننىڭ نۇرى كۇنگە بەرىلسە، ادام جانى كۇننىڭ نۇرىنان جارالادى. ياعني ادام جانىنىڭ ءتۇپ توركىنى كۇن نۇرىنان ارى ءوتىپ، تۇپيەنىڭ (جاننىڭ) ءوز نۇرىنان كەلگەن بولىپ شىعادى. ادامنىڭ ءتۇپ توركىنى تۇپيەمەن تىكەلەي عارىشتىق بايلانىستا بولۋى سەبەپتى، بۇل قۇبىلىستى ويشىل اقىن:
«جوعارى عارىشتان زاتىڭ
انىق شىن بۇل ماعان كوڭىل»
دەگەن وي بايلامىنا كەلىپ وتىر. شاكارىمنىڭ بۇل بايلامعا كەلۋىنىڭ نەگىزى ءتۇپ يەنىڭ نۇرىندا جاتۋى سەبەپتى:
نۇرىنا كۇن نۇرى جەتپەس،
جەتەكشىم – سەبەپ، تىم كۇشتى ول، ––
دەپ وي-تولعاۋىندا بۇكىل الەمنىڭ قوزعالىسىنا باس سەبەپشى بولعان كۇش ءتۇپ يە نۇرىنا، ءتىپتى، كۇننىڭ نۇرى دا جەتە المايدى. ويتكەنى ونى شارتتى تۇردە ايتقاندا ول تومەنگى قاباتتاعى، ياعني كۇن جۇيەسى شەڭبەرىندەگى قۇبىلىسقا جاتادى ەكەن. ونىڭ ءوزى ءتۇپ يەنىڭ نۇرىنان جارالىپ، جەر بەتىندەگى وسىمدىك، جان-جانۋار مەن ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ءتاننىڭ توپىراق پەن سۋدان جارالىپ، پايدا بولۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولىپ وتىر.
جاننىڭ قايدان كەلگەندىگى جونىندە تەولوگيا مەن بۇگىنگى عىلىمدا ءار ءتۇرلى تالاس پىكىرلەر بار. ءبىرى جان جولدان قوسىلدى دەسە، ءبىرى جان ومىردەگى وزىندىك دامۋدان (سامورازۆيتيە) جاندى تابيعي قۇبىلىس رەتىندە پايدا بولعان شىڭدىق دەپ قارايدى. ال شاكارىم بولسا، وسى پىكىرلەردى سىنعا الا وتىرىپ:
«جان جولدان قوسىلدى دەپ ءدىن دە، ءپان دە
اقىلدى بايلاپ قويعان سوعان مۇلدە، ––
دەيدى.
بىراق ادام ءوز جانىن تانىمادى،
بىلەدى ءبىر وزىنەن باسقانى ادام، ––
دەپ ادامنىڭ جانى عارىشتان، باس قوزعاۋشى كۇشتە جاتقانىن مەڭزەيدى. ادام بالاسىنىڭ ءوز جانىن تانىپ بىلمەۋىنە فيلوسوف عالىم كونتتىڭ (1797-1857) جاننىڭ عارىشتىق تابيعاتىنان كوز جازىپ قالۋى سەبەپتى:
ويمەنەن تاپقان بۇلدىر دەپ،
دەنە مەن پانگە بايلاعان
باياعى كونتتىڭ ءسوزى ەدى، ––
دەپ باتىس فيلوسوفىنىڭ پىكىر تانىمىن قاتتى سىنعا الاتىنى بار. ويتكەنى كونت(1797-1857) سىرتقى بەس سەزىم ارقىلى تانىلاتىن نارسەنى عانا شىندىق دەپ بىلگەندىكتەن، جان سىرىن تانىپ بىلۋدەن سىرت قالدى. وسى سەبەپتى كونت جاننىڭ عارىشتان كەلۋ جايىن تەرىستەسە، شاكارىم جاننىڭ ءتۇپ يەدەن كەلگەندىگىن «باس قوزعالىس عوي – جاننىڭ اتاسى» (1.266 ب.) دەپ جاننىڭ كەلەتىن ءتۇپ توركىنى قايدا جاتقانىن ءدال مەڭزەپ كورسەتىپ وتىر.
شاكارىم جانتانۋ ىلىمىنە تەرەڭ بويلاپ، اباي سالعان سارا جولمەن ادامنىڭ ءوز جانىن تانىپ ءبىلۋى قاجەت ەكەنىن ۇعىنادى. وسى سەبەپتى 30 جىل بويى ىزدەنىپ، ادامنىڭ جان سىرىن تانىپ بىلۋگە تۇرتكى بولعان ادام قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ جانى ولە مە، نەمەسە ماڭگى جاساۋى مۇمكىن بە دەگەن سۇراقتىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەدى، ءومىر بويى ىزدەنەدى.
شىندى بىلمەك بولساڭ سەن،
الدىمەنەن جاندى ءبىل، – (1.240 ب.)
دەپ حاقيقاتتى ياعني ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن جاننىڭ سىرىن تانىپ ءبىلۋدى شەشۋشى ورىنعا قويۋىندا تەرەڭ ءمان جاتىر. ويتكەنى الەمدىك قوزعالىس جارالىس باسى بولسا، شاكارىم ول قۋاتتى «جان، ءمان» دەگەن ەكى سوزبەن قوسارلاپ بەرۋىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. دۇنيەنى جاراتقان ۇلى قۋات - جان مەن ءمان بولۋى سەبەپتى، وسى قۋاتپەن تانىس بولۋدى شەشۋشى ورىنعا قويۋىندا دا ايرىقشا ءمان-ماعىنا جاتىر ەمەس پە؟
اباي 43 - قارا سوزىندە جان قۋاتى دەگەن بەك كوپ قۋات (كۋا), ونىڭ تۇرلەرى دە كوپ دەپ ەسكەرتەدى دە، سول كوپ جان قۋاتتارىنىڭ اراسىنان ءۇش قۋاتقا ارنايى توقتالىپ، تالداي وتىرىپ تانىتاتىنى بار. وسى تانىمدى ارى قاراي جالعاستىرعان شاكارىم «شىعادى جاننان كوپ قۋات»، – (1.286 ب.) دەپ وي تۇيەدى. جان قۋاتى عانا تاندەردى جاراتادى، وسى سەبەپتى جان – قوجا، ءتان – قۇلى بولعاندىقتان وعان بيلىك ەتەدى. ويتكەنى «جان ءوسىرىپ تۇر ءتاننىڭ بارشاسىن» (1.265 ب.) ياعني دۇنيەدەگى ەسەپسىز دەنەلەردىڭ جارالىپ ءومىر ءسۇرۋى جاننىڭ ارقاسىندا بولادى ەكەن. شاكارىمنىڭ:
باس قوزعالىس قوي جاننىڭ اتاسى
ول جاراتادى تۇرلەپ (1.266 ب.), –
دەپ، حالىق اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن «18 مىڭ عالامنىڭ جاراتۋشىسى جاپپار حاق» دەۋىمەن دە ۇيلەسىم تاۋىپ تۇر.
قوزعاعان قۋات – جان دەيمىز
جان ءوستى جاننان سان دەيمىز.
سول جاندار اسەر بەرگەن سوڭ،
جارالدى سانسىز ءتان دەيمىز.
جانىنا قاراي ءتان بولار ،–
دەپ جوعارىدا ايتىلعان ويىن وسى ولەڭ جولدارى ارقىلى ايعاقتاي تۇسەدى.
ءىۇ
جاننىڭ ولمەۋ، جوعالماۋ سەبەبىن ىزدەگەن شاكارىم وزگەلەر ايتا الماعان سونى پىكىر جەلىسىن تارتاتىنى بار.
حاقيقات جان نۇرىنا قانسا بىرەۋ،
ونىڭ جانى ولمەيدى بالتالاسا (1.309), –
دەپ وي تولعاۋىنا قاراعاندا، جاننىڭ ولمەۋىندە ەكى ءتۇرلى سەبەپ جاتقان ءتارىزدى: ءبىرىنشىسى – سوپىلىق پوەزياداعى «اشىق-ماشۇع» ۇعىمىنداعى پەردەلەپ بەينەلەپ بەرىلەتىن سوپىلىق ولەڭ تابيعاتىنا كوڭىل بولگەن شاكارىم:
«مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى»، –
دەپ جازۋىندا ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ استارلى ماعىناسى جاتىر. «حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى» دەپ وتىرعانى – ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ ارقىلى شىندىققا كوز جەتكىزۋ.
ەكىنشىدەن، شاكارىمنىڭ «عىلىمدا نە بار بولسا، ءبارى جاندا» (1.125) دەپ جاتۋىنا سەبەبى دە بار سياقتى. دەنە ء(تان) مىڭ قۇبىلىپ وزگەرسە دە، ونىڭ ەسكى جانى وزگەرمەيدى. دەنە كيگەن كيىم سياقتى ەسكىرىپ توزىپ قالا بەرەدى، بىراق جان (ەسكى جان) وزگەرمەيدى، ولمەيدى. وسى سەبەپتى شاكارىم «جان مەنىڭ ايتقانىمداي باستا بار بولسا، تۇرعان دەنەسى ورىن بولۋعا جاراماعان سوڭ، دەنەدەن شىققاندا ءبىرجولا جوعالىپ كەتپەيدى، قۇر عانا وزگەرەتىن بولسا، بۇرىننان بار جاننىڭ جوعالۋىنا تۇك دالەل جوق» («ءۇش انىق»، الماتى، 1991, 29 بەت), – دەپ وي بايلامىن جاسايدى. جان ءار تۇرگە تۇسەدى، مىسالى، ينستينكتى – سەزىمدى جان، سوزنانيە – اڭعارارلىق جان، مىسل – ويلايتىن جان، ۋم – اقىلدى جان. سەزىمدى جان (ينستينكت) – وسىمدىكتەر جانىنا ءتان قۇبىلىس. اڭعارارلىق جان (سوزنانيە) – جانۋارلار الەمىنە ءتان قۇبىلىس. مىسل (ۋم) – تولىق، تەرەڭ اقىل ادامزاتقا عانا ءتان قۇبىلىس بولىپ سانالادى. ادامنىڭ حايۋاناتتان ارتىقشىلىعى دا وسىندا، اقىلىندا، الدى-ارتىن بولجاي الۋ قابىلەتىندە جاتسا كەرەك. ويتكەنى:
ءتان – تەرەزە، وي – قوجاسى،
ويلاپ انىق بايقاساڭ،
بار عىلىمنىڭ ءتۇپ اتاسى
تازا اقىلمەن ويلانۋ، –
دەپ ادامعا ءتان وي مەن اقىلعا، ونىڭ دامىعان ءتۇرى تازا اقىلعا ءمان بەرەدى دە، «تولىق تەرەڭ اقىل ادامنان شىعادى» («ءۇش انىق»، 29 بەت) دەگەن بايلامعا كەلۋى جاي نارسە ەمەس، ۇزاق جىلدار بويى ىزدەنىستىڭ جەمىسى.

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«ءۇش قيان» گازەتى، №28 (388) 10 شىلدە، 2008 جىل