«ءوزىمىزدىڭ ءتىل بايلىعىمىزدا جوق سوزدەر تەرىلىپ، جينالىپ ءسوز ازاماتتىعىنا قابىلدانىپ، زاڭدى جۇيەگە سالىنۋى كەرەك»
                            ب.مومىشۇلى

قازىر  ەلىمىزدە الىپبيگە قاتىستى تالقىلاۋدى توقتاتىپ، جەتىلدىرىلگەن دەپ ۇسىنىلعان وسى ءتورتىنشى نۇسقانى قابىلداۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر  ايتىلا باستادى. ءتىل ساياساتىنا جاۋاپتى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ورگاندار تاراپىنان دا جوبانى تالقىلاۋعا قاتىستى بەلسەندىلىك  بايقالىپ تۇرعان جوق. ءالىپبي تۋرالى اڭگىمەدەن شارشادىق دەپ وتىرعان اعايىن دا بار. جالپى ءبىز ءوز تاريحىمىزدان ءوزىمىز ساباق الاتىن ورەلى قوعام دەڭگەيىنە جەتە قويماعاندىمىزعا وسىنىڭ ءوزى مىسال بولاتىن سياقتى. 

بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ۇسىنىلىپ، جوعارى دەڭگەيدە بەكىتىلگەن  ءالىپبي نۇسقالارىنىڭ قولدانۋعا جارامسىزدىعى، ولقىلىقتارى نەگە كەيىن انىقتالدى؟ ءالىپبي نۇسقالارى نەگە جەتىلمەگەن بولىپ شىقتى؟ كىم جاۋاپتى؟ ال مىنا ۇسىنىلعان كەزەكتى جوباعا قاتىستى جان-جاقتى عىلىمي ساراپتاما مەن اشىق تالقىلاۋلار بولدى ما؟ قالاي ءوتتى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس.

كەشە عانا ۇلتتىق ارنادا ءالىپبي ماسەلەسىنە قاتىستى «اشىق الاڭدا» (16 اقپان، 2021 ج) وتكەن اڭگىمە دە ءبىر جاقتى،  جەتىلدىرىلگەن ءالىپبيدى جاقتاۋ، ناسيحاتتاۋ باعىتىندا بولدى. وسى جەتىلدىرىلگەن الىپبيگە قاتىستى سىن پىكىرلەرىن ايتىپ جۇرگەن ءتىلشى-عالىمداردىڭ حابارعا شاقىرىلماۋى سەبەبىنەن دە  ۇلت تاعدىرى مەن بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىستى  ماسەلەگە قاتىستى ەل كۇتكەن اشىق تالقىلاۋ بولعان جوق. 

بۇرىن ۇسىنىلعان، بەكىتىلگەن  ءالىپبيدىڭ ولقىلىقتارىن ايتقان عالىمدار مەن ءتىل ماماندارى پىكىرىنە قۇلاق اسپاي،  بەكىتىلگەن ءالىپبي قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ بەلگىسى دەپ ۇرانداتىپ، ناۋقاندى شارالاردى باستاپ تا كەتكەن جاۋاپتى  ورگاندار بۇگىندە مەملەكەت باسشىسى  ەسكەرتكەننەن كەيىن عانا سول ءالىپبيدىڭ جەتىلمەگەندىگىن مويىنداپ وتىرعانى راس جانە سول كەشەگى جەتىلمەگەن جوبالاردى ۇسىنعاندار دا،  بۇگىن  ۇيرەنشىكتى تاسىلمەن كەزەكتى ءالىپبي جوباسىنا جەتىلدىرىلگەن دەپ ات قويىپ، ءسال وزگەرىستەرىمەن  قايتا ۇسىنىپ وتىرعاندار دا - سول ءبىر جاۋاپتى ورگان، سول ءبىر ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى مۇشەلەرى. وسىنىڭ ءوزى-اق بۇل شاراعا جاۋاپتى مەكەمەلەردە جازۋ رەفورماسىنا قاتىستى انىق تا ايقىن عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمدامانىڭ بولماعاندىعىن كورسەتىپ تۇر. 

عالىم سوزىنە قۇلاق تۇرسەك، جەتىلدىرىلگەن الىپبيدەگى «ءبىر دىبىس- ءبىر ءارىپ» قاعيداتىنىڭ ساقتالماعاندىعى مەن دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋى، ارىپتەردىڭ الىپبيدە ورنالاسۋىنداعى ولقىلىقتار تۋرالى قازاق ءتىلى فونەتيكاسىنىڭ كوشباسشى عالىمى ءا.جۇنىسبەك جەتكىزە ايتتى، كورسەتە دالەلدەدى دەپ ويلايمىز (28.01.2021 ج). بەلگىلى عالىمدار ە.قاجىبەك پەن ا.سالقىنباي دا جەتىلدىرىلگەن ءالىپبيدىڭ كەمشىن تۇستارىن ءدال كورسەتىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى.

عالىمدار پىكىرىن قولداي وتىرىپ، جازۋ رەفورماسىنىڭ باستى ماسەلەسىنە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىلىمىزدە قولدانىلىپ كەلگەن  ءالىپبي مەن ەملە جۇيەمىزدەگى ءتىل بۇزار جات تىلدىك ەرەجەلەرگە ارنايى توقتالساق. ويتكەنى وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنان تۋعان ءتىلدىڭ تىنىسى تارىلا باستاعانىنا الاڭداعان زيالى قاۋىم جازۋ رەفورماسى باستالاردا ماسەلەنى ناقتى قويعان ەدى.  «ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان ارىلۋىمىز كەرەك. ماسەلە، ءتىلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن الۋدا تۇر» ( ع.ەسىم،  №16, «انا ءتىلى»، 2018).     «جاڭا ءالىپبي ءتىل بوداندىعىن جالعاستىرا بەرە مە?» (ب.نۇرجەكەەۆ، «انا ءتىلى»، 18.10.2018 ج).  ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن جاڭا ءالىپبي مەن ەملە ارقىلى ءتىل تاۋەلسىزدىگىنە قاراي تاۋەكەل قادام جاسايمىز دەگەن ءۇمىت بولعان. بىراق ءبىز تاعى جارتىلاي قادام جاسادىق. 

ەڭ الدىمەن، تەك ءتول دىبىس تاڭبالارىنان قۇرالعان ۇلتتىق ءالىپبي جاساۋعا تاعى دا ءبىزدىڭ تاۋەكەلىمىز جەتپەي، جارتىكەش قادام جاساعانىمىزعا مىنا جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي دالەل. قازاق ءالىپبيى اتىمەن عانا ەمەس، زاتىمەن دە ۇلتتىق ءالىپبي بولۋى كەرەك قوي. جات تىلدىك ءبىر توپ ارىپتەر (v -ۆ، f - ف، i - ي، h - ح، h)  ورىن العان ءالىپبيدى  ۇلتتىق دەپ اتاۋعا بولا ما؟  «قازاق ءسوزىنىڭ ايتىلىم ۇلگىسى مەن جازۋىن شاتاستىرىپ جۇرگەن دە سول كىرمە ارىپتەر» ء(ا.جۇنىسبەك، «انا ءتىلى»، №33,2002) بولسا،  جات تىلدىك ارىپتەردى نەگە قيماي وتىرمىز؟  

ءالىپبي اۆتورلارى «بۇل ارىپتەرمەن جازىلاتىن مىڭداعان سوزدەر بار، سوندىقتان بۇل ارىپتەردى بىردەن اۋىستىرۋعا بولمايدى» دەگەن ءۋاج ايتۋدا. قازاق تىلىندە قولدانىستا جۇرگەن تەك «ۆ» ءارپى جازىلعان جات سوزدەردىڭ ءوزى ءۇش مىڭنان اسادى ەكەن. بۇل جات ارىپتەرمەن جازىلاتىن سوزدەردىڭ كوپ بولۋىنىڭ ءوزى ءتىل قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر  جانە ول جات سوزدەردىڭ لەگى كوبەيمەسە، ازايمايتىنى دا انىق. سوندا بۇل ارىپتەردەن قاشان قۇتىلامىز؟ بۇل - قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتىنە ءالى دە سەنبەي وتىرعاندىعىنا مىسال.

جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي اۆتورلارىنىڭ ءبىرى «لاتىنعا كوشكەننەن كەيىن ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا ورىس سوزدەرى قازاقتىڭ شاپانىنا ورانىپ شىعا كەلەدى» دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەكەن. كۇشتى دە ادەمى پىكىر. بىراق كۇشتى سوزدەردىڭ كۇشتى دالەلى، نەگىزى بولۋ كەرەك قوي. جات، كىرمە ارىپتەرمەن بىرگە   كىرمە سوزدەر دە، سول سوزدەرمەن بىرگە جات تىلدىك ايتىلىم، جازىلىم نورمالار دا كەلەتىنى انىق قوي. ول جات سوزدەر قازاق شاپانىن قالاي كيمەك؟

وسى جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي نەگىزىندە 2020 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ۇسىنىلعان جاڭا ەملە جوباسىنا قاراساق، شەت تىلدىك سوزدەر جازىلىمىنا تۇتاس 22  پاراگراف ارنالعان جوبا بويىنشا جۇزدەگەن، مىڭداعان بوگدە سوزدەر بۇرىنعىسىنشا ورىس ورفوگرافياسىمەن جازىلا بەرەتىنى كورىنىپ تۇر، ءارىپ ءتۇرى وزگەرگەنمەن جازىلىم نورماسى وزگەرىسسىز قالعان. ەملە جوباسىنان مىسالدار:  «banknot-بانكنوت، moderator-مودەراتور،  onlain - ونلاين، oflain-وفلاين skrinşot-سكرينشوت (§97). ال وزگەرتىلەدى، قازاق ءتىلى زاڭىنا باعىنادى دەگەن مىنا توپ سوزدەردىڭ جازىلىمى  تازا قازاقشا ما الدە شالا قازاقشا ما ەكەنىن ءوزىڭىز شامالاپ قاراڭىز: مanövr-ءمانوۆر (§76), kvars - كۆارس،( §77), praporşik - پراپورشىك (§78), elevator - ەلەۆاتور (§79),  glükoz-گلۇكوز (§80), völfram-ءۆولفرام(§96),  قازاق شاپانىن جامىلىپ تۇرعان سول بۇرىنعى «tauar-تاۋار، poşta-پوشتا، poiyz-پويىز» (§75) مىسالدارى ءبىر پاراگرافتا (§75) عانا بەرىلگەن ەكەن. وسىنداي جارتىكەش ءالىپبي، قوسامجار ەملەمەن ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا  قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ جۇيەسىندە وزگە ءتىلدىڭ ەرەجە، نورمالارى قالا بەرەتىنى انىق. بۇنداي جاعدايدا ءتىلىمىز تولىق تاۋەلسىز دەپ قالاي ايتا الامىز؟ جاڭا ءالىپبي سوندا ءتىل بوداندىعىن جالعاستىرىپ تۇرعانى ما؟ وزگە تىلدىك نورمادان تولىق ارىلماساق، سولاي ايتپاعاندا قالاي ايتامىز.

سوزدەردى تولىق قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن جازۋعا، ايتۋعا نە كەدەرگى؟     «شەتتىلدىك سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىمەن جازۋدى قازىرگى قوعام قابىلدامايدى»، «قوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ءالىپبي مەن ەملە جاساۋ وڭاي ەمەس» دەگەن ۋاجدەردىڭ دە نەگىزى جوق.  قازىرگى قازاق قوعامنىڭ ءبىر بولىگىنە عانا «ينتەرناتسيونالدىقتىڭ قازانىندا كوپ قايناپ كەتكەندىكتەن»  (د.يسابەكوۆ) جازۋداعى بۇل وزگەرىستەر كوزگە قوراش كورىنۋى مۇمكىن. ەشتەڭە ەمەس. ءوز ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى وزىنە ەرسى كورىنىپ تۇرعان بۇل قاۋىم سانادا سىلكىنىس بولعانشا «ۆاگون، پروفەسسور» دەپ ايتا بەرسىن.  ۋاقىت وتەدى، ۇرپاق اۋىسادى. ەڭ باستىسى، وزىنىكىن قور، وزگەنىكىن زور سانايتىن بوداندىق سانادان ادا كەلەشەك ۇرپاق قازاق ءتىلىنىڭ اتا زاڭدىلىعىن ساقتاپ «باگون، پىراپەسىر» دەپ جازاتىن دا، سويلەيتىن دە بولادى. جازۋ رەفورماسى دا، ەڭ الدىمەن، سولار ءۇشىن، ەل ەرتەڭى ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن قولعا الىنعانى انىق قوي.

سوسىن بۇل ارادا مەن ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. نەگە ءبىز بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ءالىپبي مەن ەملە جاساۋىمىز كەرەك؟  ءالىپبي رەفورماسى قوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن قولعا الىنعان جوق بولار. باستى ۇستانىم – ءتىل ماڭگىلىگىنىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلاتىن ءتىل تابيعاتى، بولمىسى  ەكەنى  انىق قوي. بىزگە ۇلتتىق مۇددەگە ننەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەيانى تەرەڭدەتىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانى جۇرگىزە وتىرىپ، سول ەسكى مەنتاليتەتتەن ارىلا الماي وتىرعان قوعام بولىگىنىڭ ساناسىن وزگەرتۋ كەرەك پە، الدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنا زيان كەلتىرىپ، بولاشاعىن بۇلىڭعىر ەتۋ كەرەك پە؟

تىلگە تۇسكەن «جارانىڭ» جازىلۋى قيىن. سوندىقتان دا بىزگە بۇگىندە جات (كىرمە) دىبىس پەن تاڭبالاردىڭ، جات سوزدەردىڭ تىلىمىزدە  قولدانىلۋى  ماسەلەسىنە بايلانىستى تۇپكىلىكتى  بايلام مەن شەشىمگە  كەلۋ  ماڭىزدى. حح عاسىر باسىندا  قازاقتىڭ ۇلتتىق جازۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعان ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ، ءالىپبي، ەملەگە بايلانىستى قاعيداتتارى – بۇل باعىتتاعى ءبىزدىڭ باستى ۇستانىمىز بولىپ، ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامى دا بارلىق وزگە تىلدەردەگى سياقتى  ءتول دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردەن عانا قۇرالۋى كەرەك. «بارلىق سىرتتان الىنعان «ەسىكتەن كىرىپ،  ءتور مەنىكى» دەگەن سوزدەر» «ءسوز ازاماتتىعىنا قابىلدانىپ» (ب.مومىشۇلى) قازاق ءتىلى زاڭىمەن جازىلۋى ءتيىس. بۇل ارادا جارتىلاي شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق جازۋىنىڭ ۇلتتىق سيپاتى كۇشتى بولۋى كەرەك. بۇل ماسەلەلەردى شەشپەيىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق ءتىل رەتىندەگى كەلەشەگىن قامتاماسىز ەتۋ دە مۇمكىن ەمەس     

قازاق جازۋى تاريحىنداعى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋ ءالىپبيى ۇلتتىق جازۋ بولعانى بەلگىلى. جەتىلدىرىلگەن دەپ ات قويىلعان جارتىكەش الىپبيمەن سالىستىرعاندا ۇلتتىق ءالىپبي ۇعىمىنا تولىق ساي كەلەتىن، ءتول دىبىستاردىڭ 28 تاڭباسىنان قۇرالعان ءا.جۇنىسبەكتىڭ ۇلتتىق ءالىپبي جوباسىنىڭ بولاشاعى بار دەپ ويلايمىز.   جاقىندا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، عالىم، اقىن، ەل اعاسى و.سۇلەيمەنوۆ تە وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.  «بىزگە 28 تاڭبادان ارتىق الۋعا بولمايدى، ويتكەنى قازاق تىلىندە ودان ارتىق دىبىس جوق» (Abai.kz. 28.10.20).  ەڭ باستىسى،  ۇلتتىق ءالىپبي جوباسى «ءتىلىمىزدىڭ تاعدىر-تالايىنا زاۋال بولىپ تونگەن وسى كەسىردەن» ء(ا.كەكىلباي), جات تىلدىك ىقپالدان ارىلۋ جولىن، ءتىلدى جاڭارتۋ، جاڭعىرتۋ جولىن كورسەتىپ تۇر.  «ۇلتتىق ۇلگىدەگى ءتول الىپبيگە سىرتتان دىبىس كىرە المايدى» ء(ا.جۇنىسبەك، «انا ءتىلى، №24, 2018).

مەملەكەت باسشىسى «بۇل  ماسەلەدە  اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن مۇقيات تەكسەرۋ، جان-جاقتى تالداۋ جانە پىسىقتاۋ قاجەت»  دەگەندى بوسقا ايتىپ وتىرعان جوق. ۇلت تاعدىرىنا، ءتىل بولاشاعىنا  قاتىستى  جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار ۇلتتىق جازۋ، ونىڭ ەملەسى تۋرالى ماسەلەدە بىزگە ەندى قاتەلەسۋگە بولمايدى. ۇلتتىق ءالىپبي جوق جەردە تولىق ماعىناسىنداعى ۇلتتىق ءتىل دە جوق.    باستى رۋحاني قازىنامىز - ۇلتتىق تىلىمىزگە تولىق يە بولامىز دەسەك، بۇل باعىتتا بىزگە جارتىلاي قادام، شالا شەشىم ەمەس، ءتىل تىنىسىن اشاتىن تاۋەكەلشىل قادام، ناقتى شەشىم قاجەت.    سوندىقتان دا، ەڭ الدىمەن، ۇلت پەن ۇلت ءتىلى  بولاشاعى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتى تۇسىنە دە تۇيسىنە وتىرىپ، شەشىم قابىلداعان دۇرىس دەپ ويلايمىز.

بولات جەكسەنعاليەۆ 

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيليالىنىڭ توراعاسى، بقيتۋ دوتسەنتى

Abai.kz