جاقىندا  پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ: «قۋعىن سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن اقتاۋ» جايلى ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوڭعى كۇندەرى وسى ماسەلە جايلى «Abai.kz» پورتالىندا ءبىراز ماقالالار جاريالاندى.

سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ: «ازاتتىق جولىنداعى اقتاڭداقتار: اشارشىلىق زارداپتارىنا تاريحي كوزقاراس» تاقىرىبىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەلدە اشارشىلىق كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ ورتاق تراگەدياسى ەكەنىن ايتىپ، بۇل ماسەلەنى اسا ساياساتتاندىرماۋدى ۇسىنىپتى.

دەپۋتات مۇرات باقتيارۇلى: «20-30  جىلدارداعى اشارشىلىق گەنوتسيد ەمەس»، دەپ مالىمدەپتى.

21 اقپاندا ومىرزاق اقجىگىت: «قاتتى قاتەلەسىپسىز، دەپۋتات مىرزا»، دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. اۆتور: «ەڭ وكىنىشتىسى - وسى زۇلماتتى كەڭەس ۇكىمەتى قولداعان جانە ۇيىمداستىرعان گەنوتسيد ەكەنىن ءالى مويىنداتا العان جوقپىز. حالقىمىزدىڭ سانى قازىر 40-50 ميلليونعا جەتەتىن ەدى. ۇلتىمىزدىڭ 70 پايىزى اشارشىلىق قۇربانى بولدى»، دەپ جازىپتى.

وكىنىشكە وراي، اشارشىلىق تاقىرىبى بويىنشا جاريالانعان ماقالالاردىڭ ءبىرازىندا تەرەڭ تالداۋ جوق. كەيبىر ۇلتتاردى جويۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ ارنايى ۇيىمداستىرعان شاراسى دەپ، كەڭەستىك جۇيەنى كىنالاۋ باسىم. ماسەلەن ۋكراينانىڭ ۇلتشىلدارى: «وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارىنداعى اشارشىلىق سالدارىنان 3 ميلليوننان اسا تۇرعىن وپات بولدى. دەمەك ومىرگە كەلە الماعان ۇرپاقتاردى قوسا ەسەپتەگەندە ۇلت سانى 8 ملن ادامعا كەمىدى. كسرو-نىڭ  مۇراگەرى رەسەي فەدەراتسياسى 10 ميلليارد دوللار ايىپ تولەۋ كەرەك»، دەپ تالاپ قويۋدا.

وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىق جايلى جالاڭ ءسوز بەن ۇرانعا بەرىلمەي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن دۇرىس. وسى ورايدا، قارت جازۋشى، قوعام قايراتكەرى عابباس قابىشۇلىنىڭ 19 اقپاندا: «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان: «اشارشىلىقتىڭ سالدارى از ەمەس»، دەگەن   ماقالاسىنان شاعىن ءۇزىندى كەلتىرگەندى ءجون كوردىم. اۆتور: «كسرو كەزىندە  ءبىراز قيامەتتەر بولدى، سونىڭ ءبىرى 1921 جىلى باستالىپ، 1933 جىلى اياقتالعان اشارشىلىق ەدى. ناۋبەت 1921 جىلى رەسەيدەن باستالىپ ونىڭ 34 پروۆينتسياسىن قامتىپ، 5 ملنعا جۋىق ادام كوز جۇمدى»، دەيدى. يوسيف ءستاليننىڭ تاپسىرىسى بويىنشا اشارشىلىق جايلاعان رەسەي اۋداندارىن ارالاعان جازۋشى ميحايل شولوحوۆ  جەرگىلىكتى قاسكۇنەم بەلسەندىلەر قولحوزداندىرۋعا قارسى جاساعان ايۋاندىقتا شەك بولماعانىن جازادى. ونىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلارى لەنيننىڭ ساياساتىنا قارسى توپ، سول كەزدە  بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان يا.سۆەردلوۆ (ۇلتى ەۆرەي، شىن اتى مەن تەگى: ەشۋا سولومون موۆچوۆيچ) جانە ل.تروتسكي  (ۇلتى ەۆرەي، تەگى برونشتەين) بولعان ەكەن. ولار حالىقتى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قويۋ ءۇشىن ءوز ادامدارى ارقىلى نەشە ءتۇرلى قۋلىق سۇمدىققا بارعان. كۋلاكتاردى بيلىككە باعىنباۋعا، بايلىقتارىن بەرمەۋگە استىرتىن شاقىرعان  اۆتور 1920-1921 جىلدارى قۇرعاقشىلىق سالدارىنان ەگىن شىقپاي،   ۋكراينادا 3 ملن 300 مىڭ ادام اشارشىلىق قۇربانى بولعانىن جازىپتى.

وتكەن جىلدان بەرى ۇلتىمىزدىڭ سانى، اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىنا نازار اۋدارىپ، اقپارات جۇيەسىندە جاريالانعان ءبىراز دەرەكتەرمەن تانىسىپ شىقتىم. قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ بيلىگى تۇسىندا حالىق سانى 700 مىڭنان اسپاعان، قاسىمحاننىڭ كەزىندە ءبىر ميلليونعا تاقاپتى، دەمەك 300 جىلدا 1,5 ەسە عانا كوبەيگەن كورىنەدى. تابيعي ءوسىم تومەندىگىنىڭ باستى سەبەپتەرى جۇت جىلدارىندا قايتالاناتىن اشارشىلىق پەن ىندەتتەردەن كوشپەندى حالىقتىڭ قىرىلۋى جانە جوڭعارلار  شاپقىنشىلىعى بولعان كورىنەدى. سوڭعى ءبىر عاسىردا ۇلتىمىز ءۇش رەت اشارشىلىققا ۇشىراپتى. بەلگىلى اعارتۋشى جانە تاريحشى، الاش پارتياسىنىڭ قايراتكەرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 1897 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 3,5 ملن بولعان كورىنەدى. 1916-1918 جج تابيعي اپات سالدارىنان بولعان اشارشىلىقپەن قاتار، سۇزەك، تىرىسقاق، وبا جانە ت.ب. ىندەتتەردەن 1,5-2 ميلليونعا جۋىق ادام وپات بولىپتى. ارينە ازامات سوعىسىنىڭ سالدارى دا بولعان. 1926 جىلى قازاق اكسر-دا 6 ملن 128 مىڭ  تۇرعىن تىركەلسە، ۇلتىمىزدىڭ سانى 3 ملن 627 مىڭ، 1930 جىلى سايكەستىرە العاندا 5 ملن 837 مىڭ جانە  4,5 ملن بولىپتى. 1921-1922 جىلدارى جاز ايلارىنداعى قۇرعاقشىلىق پەن قىستىڭ ۇسكىرىك ايازىنان مالدىڭ 80 پايىزعا جۋىعى قىرىلىپ، ءبىر ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىز اشارشىلىقتان كوز جۇمعان كورىنەدى. 1921 جىلى 1 جەلتوقساندا پاناسىز قالعان اش جالاڭاش بالالار سانى 128 مىڭ بولسا، 1922 جىلى 1 ناۋرىزدا 408 مىڭعا جەتكەن.

كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن بالالاردى وقىتۋ جانە حالىققا دارىگەرلىك  كومەك كورسەتۋ ءۇشىن حالىقتى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ قاجەت بولادى. 1926 جىلى 70 پايىزدان استام قانداستارىمىز كوشىپ قونىپ جۇرگەن ەكەن، تەك تورتەن بىرىنە جۋىعى عانا تۇراقتى قونىستانعان. تۇرعىلىقتى حالىق مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇجىمداستىرۋدى كەيىنگى قالدىرماق بولادى. بىراق 1924-1933 جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ پارتيا باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان ف.ي.گولوششەكين (ۇلتى ەۆرەي، اتى ءجونى شايا يتسيكوۆيچ) رەسپۋبليكادا «كىشى قازان توڭكەرىسىن جاساۋ قاجەت»، دەپ ىسكە  كىرىسەدى. 1928 جىلى 826 مىڭ قوجالىقتاردىڭ 11268 كامپەسكەلەنەدى، سول جىلى 6 ملن 509 مىڭ ءىرى-قارا مال مەن جىلقى، 18 ملن قوي، 1930 جىلى جالپى العاندا 29 ملن 549 مىڭ مال بولسا، 1931 جىلى 8 ملن 612 مىڭ، 1935 جىلى   مال سانى ون ەسەگە جۋىق كەمىپ، 3,5 ميلليونى قالادى. 706 مىڭ شارۋاقوجالىقتاردىڭ 5 پايىزى نەمەسە 42 مىڭى اۋحاتتىلار بولعان ەكەن.  كورشىلەس جاتقان قىتاي مەن موڭعولياعا باس ساۋعالاپ قاشقاندار ءبىر ميللوينان اسا جىلقى مەن قويلاردى ايداپ وتكەنى جايلى دەرەكتەر بار. قولحوزداندىرۋعا قارسى كەيبىر بايلار مالىمىز كەدەي كەپشىككە تيمەسىن دەپ ادەيى قىرعان. قاراڭعى حالىقتى: «كولحوز دۇرىس، بىراق مالدارىڭمەن قوسا، قاتىن قىزدارىڭ دا ورتاق بولادى»، دەپ الداعان. كامپەسكەلەۋ جانە جاپپاي  ۇجىمداستىرۋ جىلدارى اتباسار، ىرعىز، ەرتىس، شۋ، بالقاش، سارقان، جەتىسۋ جانە ت.ب. ايماقتاردا مىڭداعان ادامدار كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان. سوزاق اۋدانىندا بولعان كوتەرىلىستى يبادۋللا دەگەن يراندىق ازامات، اعىلشىن مەملەكەتىنىڭ تىڭشىسى ۇيىمداستىرعان.

رەسەي عالىمى، پروفەسسور ا.يا.الەكسسەنكونىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 1926 جىلى قازاقتار 3 ملن 968 مىڭ، وزبەكتەر 3 ملن 955 مىڭ بولسا، 1937 جىلى 2 ملن 862 مىڭ جانە 4 ملن 350 مىڭ. دەمەك ءبىزدىڭ ۇلتىمىز 28%-عا ازايسا، كورشىمىز 15% -عا كوبەيگەن. اۆتور 1930 جىلى قازاقستاندا حالىق سانى 1ملن 860 مىڭعا نەمەسە 47,9%-عا كەمىگەنىن جازادى. سيريۋستىڭ مالىمەتىنە سايكەس،  1931 جىلى ۇلتىمىزدىڭ سانى 4 ملن 236 مىڭ بولسا، 1937 جىلى 2 ملن 862 مىڭ. 1930-1933 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتان حالىق سانى 1,8 ملن-عا قىسقارعان، ونىڭ ىشىندە شەتەلدەرگە اۋعانى شامامەن 600-700 مىڭ. س.ا.نەيشدادتتىڭ 1957 جىلى الماتىدا شىققان: «سوتسياليستيچەسكيە پرەوبرازوۆانيا ەكونوميكي كازاحستانا» دەگەن ەڭبەگىندە: قىتايعا جانە باسقا كورشى مەملەكەتتەرگە 1 ملن 30 مىڭ قازاق كوشىپ كەتكەنىن، ولاردىڭ 617 مىڭى قايتا ورالماعانىن كورسەتەدى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قايدار الداجۇمانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 1930-1933 جىلدار ارالىعىندا ۇلتىمىزدىڭ سانى 2 ملن 531 مىڭ ادامعا ازايعان، ولاردىڭ ىشىندە اشارشىلىقتان وپات بولعاندارمەن قاتار، الىس جانە جاقىن شەتەلدەرگە اۋعاندار بار. 1931-1932 جج قىتاي، يران مەن اۋعانستانعا شامامەن 1 ملن 130 مىڭعا جۋىق قانداستارىمىز قونىس اۋدارعان، ولاردىڭ 454 مىڭى ەلىمىزگە قايتا ورالعان. قىتاي دەرەككوزدەرىندەگى مالىمەتكە قاراعاندا، شىڭجاڭ ولكەسىندە 1936-1937 جج تۇرىپ جاتقان 4 ملن 360 مىڭ حالىقتىڭ  930 مىڭى قازاقتار بولعان. 1953-1954 جج ولاردىڭ 417 مىڭعا جۋىعى قازاقستانعا كوشكەن. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ مالىمەتىنە سايكەس، 1953 جىلى 400 مىڭنان اسا قانداستارىمىز التاي ولكەسىنەن    وتانىنا ورالعان.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىت اياعاننىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 1929-1933 جىلدارى قازاق اكسر-دە 22933 ادام قىلمىستىق جازاعا تارتىلعان. ولاردىڭ ىشىندە، م. دۋلاتوۆ، م. جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، ءى. جانسۇگىروۆ، ت. رىسقۇلوۆ سياقتى بەلگىلى تۇلعالار مەن الاش قايراتكەرلەرى بار، 3386 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ا.يا.الەكسسەنكو سول جىلدارى كسرو بويىنشا 700 مىڭنان اسا ادام رەپرەسسياعا ۇشىراعانىن، ولاردىڭ 158 مىڭعا جۋىعى ساياسي كوزقاراستارى ءۇشىن جازاعا تارتىلعانىن جازىپتى. ۆيكيپەديادا تروتسكيدىڭ سەرىكتەسى ف.ي.گولوششەكين تەررور ۇيىمداستىرۋعا قاتىسى بار جانە قازاقستاندا ۇجىمداستىرۋ كەزىندە اسىرا سىلتەپ، ورەسكەل قاتەلەر جىبەرىپ،  اشارشىلىق جاساعانى ءۇشىن 1940 جىلى سوتقا تارتىلىپ، 1941 جىلى قاراشادا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى جازىلىپتى. ول سامارا قالاسىنىڭ ماڭىندا جەرلەنىپتى. 1961 جىلى اقتالىپ، بەيىتىنىڭ باسىنا ستاليندىك  رەپرەسسيا قۇربانى دەگەن بەلگى قويىلعان كورىنەدى.

ەندى ۇلتىمىزدىڭ سانى بويىنشا سوڭعى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، 1939 جىلى   كسرو-دا وزبەكتەر سانى 4 ملن 845 مىڭ ادام بولسا، 1989 جىلى 16 ملن 698 مىڭ. قازاقتار سايكەستىرە العاندا 3 ملن 100 مىڭ جانە 8 ملن 136 مىڭ،        دەمەك ەلۋ جىلدا كورشىمىزدىڭ ءوسىمى ءتورت ەسەگە جۋىق، بىزدىكى 2,3 ەسە عانا.    2020 جىلى وزبەكستاندا حالىق سانى 32 ملن-عا جاقىنداسا، بىزدە18 ملن 896  مىڭ، ونىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قانداستارىمىز. بۇل ارادا قازاقستان حالقىنىڭ ەكى ميلليونعا جۋىق ءوسىمىن قىتاي مەن موڭعوليا، وزبەكستاننان جانە ت.ب. كورشى ەلدەردەن ورالعان قانداستارىمىز قامتاماسىز ەتكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. ولاردىڭ وتباسى ەكى ءۇش بالامەن شەكتەلمەيدى، كوبىنەسە كوپ بالالى.

جەر تىرمالاعان كورشىمىز وزبەكتەر ءبىزدىڭ ۇلت سياقتى اشارشىلىقتان قىرىلعان جوق. جەرى كوبىنەسە تاۋ تاستى، جابايى اڭدار مەن قۇستارعا باي نەگىزگى كاسىبى مال باعۋ، قىرعىزدار دا ناۋباتتەن امان قالعان، اشارشىلىق جىلدارى ءبىراز وتانداستارىمىز وسى ەلدە پانا تاپتى. وسىعان وراي، عابباس قابىشۇلىنىڭ «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان ماقالاسىنان شاعىن ءۇزىندى كەلتىرگەندى ءجون كوردىم. 1947 جىلى 7 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە اكەسىنىڭ ءبىر تۋىسىمەن اڭگىمەسى ەسىندە قالىپتى. اكەسى: اشارشىلىقتان بۇل اۋىلداعى  73 ءتۇتىننىڭ 32 ءتىرى قالعانىنا شۇكىرشىلىك دەدىك. قايىڭدىدا 41 جاننىڭ ونى عانا امان قالدى. سول جىلدارى ءبىر وتىرىستا كوميسسيا توراعاسى: «ءاي جولداستار ءۇش اۋىلدىڭ دا ورمانى اڭ مەن قۇستارعا تولى ەمەس پە؟ سولاي بولا تۇرا حالىقتىڭ اشتان ولگەنى قالاي؟»، دەپ سۇراپتى.

قورىتا كەلە ايتارىم، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى اسىعىس جۇرگىزىلگەن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ سالدارىنان بولعان اشارشىلىق سالدارىنان ءبىراز قانداستارىمىز قىرىلدى. ۇلتىمىزدىڭ كەلەشىگىن ويلاپ    سولاقاي ساياساتقا قارسى شىققان الاش قايراتكەرلەرى مەن بەلگىلى تۇلعالار «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ، ۇزاق مەرزىمگە تۇرمەگە توعىتىلدى، ءبىرازى  اتىلدى. وسىنىڭ بارىنە كرەملدە وتىرعان ءبىر-ەكى ادام مەن تۇتاس ورىس حالقى كىنالى دەپ ويلاۋ دۇرىس ەمەس. ءوزىمىزدىڭ ارامىزدان شىققان «شاش ال دەسە باس الۋعا دايىن» شولاق بەلسەندىلەر مەن اتقامىنەرلەر از بولعان جوق. ءبىراز الاش ارداگەرلەرىنىڭ تۇبىنە ارىزقويلار مەن جالاقورلار جەتتى. ولار بۇگىنگى تاڭدا   گولوششەكين سياقتى جازىقسىز رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار قاتارىندا بولۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى ۇلتىمىز جالقاۋلىقتى، جاتىپىشەرلىكتى، كورەالماۋشىلىقتى قويىپ، تازا ەڭبەك ەتىپ، سونىڭ جەمىسىن كورۋى كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا قوعامدا بەلەڭ العان جەمقورلىق پەن پاراقورلىق ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا كولەڭكە تۇسىرۋدە. ول جايلى ارنايى ماقالا دايىنداپ جاتىرمىن. جاقىن ارادا «Abai.kz» پورتالىنا جىبەرمەكپىن.

مۇرات قويشىباەۆ

Abai.kz