اباي حاكىم «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» ولەڭىندە «اقىلدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك» دەيدى.

ابايعا دەيىن دە، ابايدان كەيىن دە قازاق دۇنيەتانىمىندا قارا قىلدى ءبولۋ ۇعىمى تەك ادىلدىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە عانا تانىس. «قارا قىلدى قاق جارعان» تىركەسىمەن بەلگىلى بۇل ۇعىمدا قارا قىلدىڭ ەكىگە عانا ايىرىلۋى تۋرالى تەڭدىك، ادىلدىك، دالدىك ۇعىمدارىمەن شەشىمنىڭ تارازى باسى تەڭ، ۇكىمى ءادىل، كومەسكى قارا –قۇرىقتىڭ جوقتىعىن سيپاتتايتىن تۇراقتى ءسوز تىركەسى ەدى. ال، ابايلىق تۇيسىك مۇنى اقىلعا قولدانىپ، قاق ءبولۋدىڭ ورنىنا قىرىققا ءبولۋ تانىمىن ەنگىزەدى. نەگە؟

ادىلدىك – قاشان دا ادامزاتقا ورتاق ۇلى قۇندىلىق. اباي ءۇشىن دە ادىلەت ادامي ساپانىڭ اۋەلگى سيپاتى، يمانان الار پايدانىڭ ءبىرى. قازاق دۇنيەتانىمى بۇل تۇراقتى تىركەس ارقىلى بيلىك ايتۋدىڭ قىلدى قاق جارعانداي ازاپتى ءھام اسقان جاۋاپكەرشىلىكتى، وتە دالدىكتى قاجەت ەتەتىن مىندەت ەكەنىن ەسكەرتسە، حاكىم كوشپەلى ومىردەگى ادىلەتتىڭ زارۋلىگىندەي، زامان قاجەتىنەن تۋاتىن تاعى ءبىر قۇندىلىقتىڭ قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ وتىر. ول – ءوز سوزىمەن ايتقاندا ادامنىڭ «عىلىمدى قۇدىرەتكە» اينالۋى.

زامان قاجەتى دەمەكشى، جاڭا كوزقاراستاردىڭ كەزى كەلگەنىن شىنداپ سەزىنگەن اباي («جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول، مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم» دەگەن ءسوزىن ەسكە ورالتىڭىز) عىلىمي تانىمى ارقىلى ادامزات ءۇشىن جاڭا الەمنىڭ ەسىگى اشىلاتىنىن، سول كەزدە نەنىڭ باستى قاجەتتىلىككە اينالاتىنىن ءبىلىپ وتىردى.

ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ دا جاڭا بەلەسكە، تىڭ سەرپىلىسكە يە بولۋى كەرەكتىگىن، سونداي بۇرىلىستى ءسات كەلگەنىن زامان اۋقىمىنا تامىرشى حاكىم  جاقسى بىلگەن. «مەن جاسىمدا، جىگىتتەر، توپتان استىم، مەنمەنسىگەن تالايدىڭ كوڭىلىن باستىم. قاسىما ەرگەن جىگىتكە ولجا سالىپ، ءبىر كۇندە سەگىز قىزدى الىپ قاشتىم» ء(يمانجۇسىپ) ولەڭىندەگى «توپتان اسۋدىڭ» مەنمەنسىگەن كوڭىلدى باسۋ، قاسىنا ەرگەن جىگىتكە قىزدان ولجا سالۋ ەمەس، كەلەر زامانداعى جاڭاشا فورماتسياسى عىلىم-بىلىممەن بولاتىنىن ءدۇپ باسىپ وتىر.

تولەۋ كوبدىكوۆتىڭ ەستەلىگىندە: «شاي ءىشىپ وتىرعاندا مىرزاقان ابايدىڭ جاڭا سالدىرعان كۇمىس ءتىسىنىڭ جايىن سۇرادى. اباي قارتايعان ادامدارعا سەمەيدە وسىنداي ءتىس سالدىرىپ الۋعا بولاتىنىن، بۇل دا ونەر-عىلىمنىڭ كوپ پايداسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن، وتاربا، شويىنجول، سۋدا جۇزەتىن كەمە، نە كەرەمەت عىلىم جايىن ۇزاق اڭگىمە قىلىپ كەتتى»، دەپ ابايدىڭ عىلىمي تانىمىنان سىر سۋىرتپاقتايىن جولداردى جازىپ قالدىرادى.

ال، ابايدىڭ سول ورتاعا ايتقان مىنا سوزىنەن حاكىمنىڭ عىلىمي تانىمنىڭ دەڭگەيىن باعامداۋعا بولادى; «سىزدەر مۇنى تاماشا عىپ تاڭىرقاپ وتىرسىزدار. بۇل ءتىس دەگەن – ۇساق نارسە. ادام بالاسىنىڭ تاباتىن ونەرى، ءبىلىمى ءالى كوپ. قۇداي تاعالانىڭ ادامنان اسىپ جاراتقان ماقۇلىعى جوق. ادام بالاسىنا جانسىزعا جان سالۋعا رۇقسات جوق، ودان باسقانىڭ ءبارىنىڭ دە كىلتى بار. ونەر-ءبىلىمنىڭ كىلتى جاڭا-جاڭا تاۋىپ كەلە جاتىر. ءالى بالىقشا سۋعا ءجۇزىپ جۇرگەنىن دە كورەسىڭدەر، قۇس بولىپ، قانات قاعىپ اسپاندا ۇشىپ جۇرگەندى دە  كورەسىڭدەر. جانە دۇنيە مۇنىمەن تۇرمايدى، وزگەرىسى بولادى. ادام بالاسى وسى كۇنگى بالالاردىڭ مال ءوسىرىپ، «سەنەن مەن ارتىق باي بولامىن» دەپ تالاسقان باسەكە بايلىعىنداي، «ونەرگە سەنەن مەن ارتىلام» دەپ ونەر ارتتىرۋعا تىرىسادى. مال، بايلىق باسەكەسى بولمايدى، ونەر، ءبىلىم باسەكەسى بولادى. وسى كۇنى كوز سالاتىن دا بار، بۇلاردىڭ ءبارى ۇساق ونەر. كەلەشەكتەگى بولاشاقتى ءاربىر تاجىريبەدەن كورىپ، سەزىپ وتىرامىز. بىراق كەيىندەۋ بولادى، ونى ءبىز كورمەيمىز، ءبىزدىڭ بالامىز، بالامىزدىڭ بالاسى كورسە كورەر، - دەدى».

وسى تانىمنىڭ كۋاسى ت. كوبدىكوۆ بۇل اڭگىمەنى تولىق جەتكىزە الماعانىن ايتىپ; «وندا ۇشقالاق، جاس كەزىم عوي، ابايدىڭ ايتقان مىڭ سوزىنەن ءبىر ءسوزىن عانا ۇعامىن» دەيدى.

جوعارىدا ايتقان ابايدىڭ عىلىمي بولجالدارى اينىماي كەلگەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. راسىندا، نەيروتەحنولوگيا، سمارت ينتەرنەت، تسيفرلىق تەحنولوگيا، بالامالى ءوندىرىس، يمپلانتتىق تەحنولوگيا، جاساندى ينتەلەكت زامانىندا اتالمىش ءسوزىدىڭ تىكە ماعىناسىنىڭ ءوزى عىلىم ءۇشىن الىنباس قامال بولۋدان قالدى. بۇگىنگى تاڭداعى نانوماتەريالدار بۇل ءسوزدىڭ اقيقات ەكەنىن اڭعارتادى. ايتالىق، گرافون – قۇرىشتان ەكى ءجۇز ەسە بەرىك، ادام شاشىنان ميلليون ەسە جىڭىشكە قۇرلىستىق نانو-تالشىق. سوعان قاراماستان جىلۋ مەن ەنەرگيانىڭ تاماشا وتكىزگىشى. سوندىقتان دا، گراممەن ەسەپتەگەندە جەر بەتىندەگى ەڭ قىمبات ماتەريال. ونىڭ ءاربىر ميكرومەرتى مىڭ اقش دوللارى تۇرادى ەكەن. گرافوننىڭ ومىرگە كەلۋى نارىقتاعى قۇن كوزقاراسىنىڭ باسقاشا مازمۇنعا يە بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ابايدىڭ دا ادىلدىككە باعىتتالعان تۇراقتى ءسوز تىركەسىن قالىپ ەتە وتىرىپ، نەگىزگى قۇندىلىقتىڭ باسىمدىعىن، ويدىڭ سالماعىن عىلىم مەن ەتيكاعا جىبەرۋى، قالىپتاسقان تانىمداردىڭ ورنىن زاماننىڭ جاڭا تانىمدارى يەلەيتىنىن اڭعارتسا كەرەك.

ال، ەندى اباي نە ءۇشىن قارا قىلدى قاق جاراتىن ادامدى «اقىلدى» دەپ سيپاتتايدى؟

يندۋستريالدىق رەۆوليۋتسيا كەزەڭىندە عىلىمي ەتيكا ماسەلەسى الدىڭعى ورىنعا شىقتى. بۇل ءۇردىس جىل وتكەن سايىن وزەكتى بولماق. بولماسا، ميلتون-كينستا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ قىزمەتىندە جۇرگەن روبوتتار نە تاسىمالداۋعا قىزمەت ەتىپ كەتەتى، داللاستاعى قالالىق كارديولوگيالىق اۋرۋحانادا كومەشى قىزمەتكەر موكسي روبوتىنىڭ باسقا نە ىستەپ كەتەتىنى، ەۋروپادا پاتسيەنت بولمەلەرىن دەزينفەكتسيالايتىن روبوتتاردىڭ قانداي فۋنكتسيالاردى اتقارىپ كەتەتىنى قاداعالانباسا باسقا ماقساتتاعى تاپسىرمالار مەن زياندى زاتتار تاسىمالداۋى بەك مۇمكىن. سول سياقتى، جاۋ دەپ تاپقان نىساندارىنا شابۋىل جاساۋعا قاۋقارلى يزاريلدىڭ حاروپ دروندارى مەن الەمدى تاڭ قالدىرعان تۇركيانىڭ Bayraktar اسكەري دروندارى قاي جەردى بومدىلاپ، كىمدى ولتىرەتىنى بەلگىسىز دۇنيە. راسىندا، عىلىمي ەتيكا ساقتالماسا، نوليدەگى نەمو باقشاسىندا جانە سول سياقتى بولاشاقتا اشىلار بالامالى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەر باقشاسىندا نەلەر وسىرىلەتىنىن دە ەشكىم ايتا المايدى. ال، جاپونيانىڭ كوداي دزي حرامىنداعى بەلگىلى ارەكەتتەرگە قابىلەتتى، اۋديتوريانى زەرتتەپ الدىن-الا جازىلعان ۋاعىزداردى ايتا بىلەتىن ميندار روبوتى دۇرىس باعدارلانباسا، بەلگىلى نورمالاردى ساقتاماسا ادامداردى نەگە شاقىرىپ، قانداي جولعا باستايتىنى بەيمالىم عوي.

قاشاندا گۋمانيزم قاعيداتتارىنا نەگىزدەلمەگەن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستەر ادام ءومىرىن ويرانداۋى بەك مۇمكىن. اسىرەسە، عىلىمدا ايتىلىپ جۇرگەن «ءۇشىنشى تىرشىلىك يەلەرى» دۇرىس نيەتتى ادامدار تاراپىنان تۋرا باعدارلانباسا، تەحنيكالىق يكەمدىلىگى باسقاشا سيپاتقا يە بولسا نە بولۋى مۇمكىن؟ وتباسىلىق روبوتتار ادامداردى ولتىرەتىن جەندەت، قىرعىنداۋشى قۇرال، روتوبتتار سوعىس نەمەسە تەرروريزم، ەكسترەميزم كومەكشىلەرىنە اينالىپ كەتە بارۋى عاجاپ ەمەس قوي. حاكىم وسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن عالىم عانا ەمەس، اقىلدىڭ، ياعني، ەتيكالىق نورمالاردىڭ اسا قاجەت بولاتىنىن ەرتە بىلسە كەرەك. سوندىقتان دا «عىلىمدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك» دەپ وتىرعان جوق. كەيىپكەردىڭ اتىن ءارى عىلىمى بار، ءارى اقىلى كۇشتى «اقىلدى» دەپ قويادى. ال، حاكىم اقىل-ويىنىڭ جەمىسى بولعان شاھكارىم قاجى ءبۇي دەيدى:

شىن زالىمعا بەرمە عىلىم،
ول الار دا وق قىلار.
قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر،
ول عىلىمدى حايلا ەتەر.

... دۇنيەنى تۇزەۋشى،
ءھام بۇزۋشى – ءبىر عالىم.
ءارى زالىم، ءارى عالىم،
ەل تۇبىنە سول جەتەر، - دەيدى.

دەمەك، «اقىلدى» ءسوزى تىركەسكە كەزدەيسوق كىرمەگەن، ماقساتتى تۇردە تاڭداپ الىنعان دەۋگە بولادى. ءسوز باسىندا «سول كەزدە نەنىڭ باستى قاجەتتىلىككە اينالاتىنىن ءبىلىپ وتىردى» دەۋىمىزدىڭ ءبىر استارى وسىندا. شىنىندا، اباي «اقىلدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك» تىركەسى ارقىلى  ءار قازاقتىڭ الدىنا عىلىم تۋرالى ۇلكەن تالاپ قويدى، جول نۇسقادى، ۇلتتىڭ بولاشاعى نەمەن بايلانىستى ەكەنىن مەڭزەدى. الداعى ۋاقىتتا عىلىمسىز ۇلت تا، مەملەكەت تە دەگدار بولمايتىنىن ءدۇپ باسىپ ايتتى. ورتا عاسىرداعى باعداتتىڭ تاريحي ستاتۋسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا سيليكون القابىنا كوشۋى بۇل تانىمنىڭ شىندىعىن دالەلدەپ وتىر. الايدا، ءسوز تانىمنان كەنجەلەگەن ءبىز بۇل تىركەستىڭ ءمانىن تۇسىنبەي، اباي نۇسقاعان نىساناعا جەتە الماعاندىقتان ۇلت رەتىندە دە، مەملەكەت رەتىندە دە «تۇتىنۋشى» دەڭگەيىندە وتىرمىز.

عىلىم مەن اقىلدىڭ كۇشىن مۇنشالىق نانىمدى سيپاتتاۋ ءۇشىن اباي قازاق دۇنيەتانىمىندا بار «قارا قىلدى قاق جارۋ» تىركەسىنەن تۇلعالىق جانە مازمۇندىق قالىپ الادى. ياعني، ءبىزدىڭ اتا تانىم مەن كلاسسيكالىق ويلاۋ فورماسى نەگىزىندە دە الەمدىك دەڭگەيدە تۇششىمدى وي ايتۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ بەرەدى.

ورازبەك ساپارحان 

Abai.kz