الەم ەكونوميكاسىنىڭ داۆوستا وتكەن تاياۋداعى فورۋمى قارجىلىق دامۋدىڭ جاڭا ليبەرياليزم ءتۇرىنىڭ بايانسىزدىعىن مويىندادى.  ەندى سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن  قوسارلانا پايدالانعان جاڭاشا ءبىر قۇرىلىمنىڭ قاجەت ەكەنىن جاريالاپ تا جاتىر.  دۇنيەجۇزىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراپ، ليبەرياليزم ساياسي-ەكونوميكاسى مەن قوعامدىق ساياساتى قۇرىدىمعا كەتتى دەپ مالىمدەيتىندەر دە بارشىلىق. الەمدىك ەكونوميكالىق داۆوس فورۋمىنا باعا بەرگەن ساراپشىلار ەندىگى جاڭا قۇرىلىم  سوتسياليزمدىك ۇيلەستىرۋمەن جۇرەتىن كاپيتاليزم بازاسىنا نەگىزدەلەدى دەگەن پىكىردە.

الەم ەكونوميكاسىنىڭ داۆوستا وتكەن تاياۋداعى فورۋمى قارجىلىق دامۋدىڭ جاڭا ليبەرياليزم ءتۇرىنىڭ بايانسىزدىعىن مويىندادى.  ەندى سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن  قوسارلانا پايدالانعان جاڭاشا ءبىر قۇرىلىمنىڭ قاجەت ەكەنىن جاريالاپ تا جاتىر.  دۇنيەجۇزىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراپ، ليبەرياليزم ساياسي-ەكونوميكاسى مەن قوعامدىق ساياساتى قۇرىدىمعا كەتتى دەپ مالىمدەيتىندەر دە بارشىلىق. الەمدىك ەكونوميكالىق داۆوس فورۋمىنا باعا بەرگەن ساراپشىلار ەندىگى جاڭا قۇرىلىم  سوتسياليزمدىك ۇيلەستىرۋمەن جۇرەتىن كاپيتاليزم بازاسىنا نەگىزدەلەدى دەگەن پىكىردە.

جالپى كەز-كەلگەن تەوريالىق تۇجىرىمدامالاردى شىنايى ومىرمەن ساباقتاستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسى  ۇتىمدى ۇيىمداستىرىلعان ينستيتۋتتار مەن بىلىكتى ماماندارعا كەلىپ تىرەلۋى زاڭدىلىق. ولاي بولسا، ماسەلەنىڭ ءبىز سەكىلدى اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقان ەلدەر ءۇشىن وڭايعا سوقپاسى انىق.  شەنەۋنىكتەرى جاۋاپكەرشىلىك اتاۋلىدان جۇرداي ءبىزدىڭ ەلدە ءتىپتى قيىن. ايتالىق، اكىم نەمەسە مينيستر بولعان بەلگىلى ادامدار قىزمەتتەن كەتە سالا شەتەلدەرگە قونىس اۋدارادى. ءبىرازدان سوڭ وعان ىزدەۋ جاريالانىپ، قىلمىستىق ءىس قوزعالادى. تابيعي بايلىعى مول، اجەپتاۋىر باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتاتىندىعىنا قاراماستان قازاقستاننىڭ حالقى كەدەي. ەل ەكونوميكاسىن كىم كوتەرەدى، الداعى بولاشاقتا قالاي دامىتادى، جۇرت كىمگە سەنىم ارتادى، ول جاعى بەيمالىم.

سوتسياليزم تۇسىنداعى 80-گە جۋىق جىلدا جيعان-تەرگەندەرىن  كوپتەگەن دامۋشى ەلدەر ليبەرياليزمدى تاڭداعان 20 جىلدىڭ ىشىندە قۇرتىپ تىندى. ولاردىڭ ساياسي جۇيەلەرى وليگارحتاردىڭ اشسا الاقانىنا، جۇمسا جۇدىرىعىنا ەنگەن. الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن ەكونوميكالىق الاياقتىق، ۇرلىق-قارلىق بەلەڭ الىپ، قوعامدىق ساياسات تىعىرىققا تىرەلدى دەپ ەسەپتەيتىن ينستيتۋتتار دا الەمدە بارشىلىق. كەشەگى سوتسياليستىك، بۇگىنگى دامۋشى اتالاتىن ەلدەردىڭ اراسىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ، جۇمىسپەن قامتۋ، ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، زەينەتاقى جۇيەسى سەكىلدى وزەكتى پروبلەمالار دىرداي بولىپ تونالىپ، جۇرتتا قالعان ەسكى ءۇيدىڭ كەبىن كيگەنى راس.

سونىمەن قاتار بۇگىندە «جاڭا قازاق»، «وليگارحتار» اتانىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى بۇرىن ىرعاقتى جۇمىس ىستەپ كەلگەن زاۋىتتاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، تەحنيكالارى مەن قۇرال-جابدىقتارىن تالان-تاراجىعا سالىپ، سوۆحوز-كولحوزداردىڭ مال-مۇلكىن قالا بازارلارىندا اقشا-پۇلعا اينالدىرعان «الپاۋىتتار» ەكەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، ليبەرياليزمنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق ماشيناسى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا  ەل تۇرعىندارىنىڭ بار بايلىعىن ءبىلىم-بىلىگىمەن، ار-ۇياتىمەن قوسا جالماپ جاتقان جوق پا؟! قالاي دەسەك تە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ پايدا بولعانى شىندىق. استانا، الماتى سەكىلدى مەگوپوليستەردە بىرەۋلەر كوپ پاتەرلى تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن جالعا الاتىن كليەنت تاپپاي «تويىپ سەكىرسە»، حالىقتىڭ كوپ بولىگى قالا شەتىندەگى ساياجايلار ماڭىنان تاپقان ۇلتاراقتاي جەر تەلىمىن زاڭداستىرا الماي ساندالىپ ءجۇر.

بۇل جەردە ءسوتسياليزمدى دارىپتەۋدىڭ، كاپيتاليزمدى داتتاۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇگىنگى قازاقستان «جان باسىنا شاققاندا جالپى ىشكى ءونىمى 11 مىڭ اقش دوللارىنا تەڭ» دەگەن كورسەتكىشىمەن باي ەلدەر ساناتىنا جاتسا دا، جۇيەسىز ليبەرياليزمنىڭ سالدارىنان ەل تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ ءتونىپ وتىرعانىن، وتانشىلدىق سەزىمنىڭ قۇنسىزدانعانىن، ەكونوميكانىڭ الاياقتارعا جەم بولعانىن، داعدارىس پەن كەدەيشىلىكتىڭ بەلەڭ العانىن، ينفلياتسيا، بانك قارىزى وسىمدەرىنىڭ القىمداپ كەلە جاتقانىن، بۇنىڭ اقىرى كۇيرەۋگە قاراي جەتەلەيتىن فاكتور ەكەندىگىن ايتپاۋ كۇنا.

اقش-تا 1930, 2008 جىلدارى بولعان داعدارىستىڭ سىرىن عالىمدار مەملەكەتتىڭ ەل ەكونوميكاسىنا كوڭىل بولمەي ليبەرالدىق تۇرعىدان قاراۋىنىڭ سالدارى دەپ تانىپ وتىر. ءاربىر دەموكراتيالىق مەملەكەت ءوز حالقىن ەڭ بەرگىسى ىشەر اس، كيەر كيىم، جاتار ورىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. وسى ميسسياسىن تولىق اتقارعان سوڭ عانا ساياسي، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جايىنداعى ساياساتىن بەلگىلەپ، الەم نازارىن اۋداراتىن ءتۇرلى جيىندارىن وتكىزىپ، ارزانقول پوپۋليزمدەرىمەن اينالىسا بەرۋلەرىنە بولادى.

دەموكراتيا تەورياسىندا «حالىقتى الدا، ۇرلىق جاساپ بايىعان سوڭ بيلىك ورىنتاعىن ساتىپ ال، الاياقتىقپەن اينالىسىپ، شەتەل بانكتەرىنە قارجىڭدى جاسىر» دەگەن باپتار جوق. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتىڭ نەگىزى ادىلدىك، ادامگەرشىلىك، تەڭدىك.  ولاي بولسا، «سوڭعى ەكى-اق جىلدىڭ ىشىندە 40-تان اسا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشى، وبلىستىق، قالالىق كولەمدەگى، اكىمدەر مەن اكىم ورىنباسارلارىن قوسقاندا 250-تەن استام جاۋاپتى تۇلعا قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلدى»،-دەگەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسى نەنى بىلدىرەدى؟
اتالعان مالىمدەمەگە سۇيەنسەك،  جەمقورلىق پەن سىبايلاستىق «»باسەكەسى  بويىنشا، الەمدە دەس بەرمەي تۇرمىز دەگەن ءسوز. سونىڭ سالدارىنان ەل تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى كەدەيشىلىكتىڭ زاردابىن تارتۋدا. بانكتەن العان نەسيەلەرى مەن يپوتەكانىڭ ءوسىمىن قايتارا الماعانداردىڭ الدى اسىلىپ، سوڭى كوپ قاباتتى عيماراتتىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ، وزدەرىن ورتەپ ولۋگە دەيىن بارىپ جاتىر. «مۇنايباروندارىنىڭ» تويىمسىزدىعى سالدارىنان جاڭاوزەندە بەيبىت تۇرعىندار وققا ۇشتى.

باي مەن كەدەيدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق تا جەر مەن كوكتەي. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمدەۋىنشە، وليگارحتاردىڭ تابىسى قاتارداعى قىزمەتكەردىڭ كىرىسىنەن 250 ەسە كوپ كورىنەدى. سونىڭ ءبارىن بايلار ادال ەڭبەگىمەن تاۋىپ وتىر دەۋ ورىنسىز شىعار. ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىزدىڭ الەمدە باسەكەلەستىككە ەڭ قابىلەتسىزدەر ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇرعانىمىز ايدان انىق.  قازاقستاندا سىرتقى جالپى قارىز 123,2 ملرد. دوللارعا باعالانۋى وسى سوزىمىزگە دالەل.

قازاق جەرىنىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىعىن توناپ، ەكولوگيالىق اپاتقا قاراي سۇيرەپ كەلەمىز. ەندى اتوم قالدىقتارىن اكەلىپ كومبەكپىز. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» جانە ونىڭ ءتىپتى قاتال ەكەندىگىن كەشىكپەي قاتتى سەزىنە باستايتىن ءتۇرىمىز بار. ماقتانىپ ايتۋعا تۇرارلىق نەمىز قالدى؟ «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋحات قورى بىزگە نە بەرەدى؟ بارىمىزدى تالان-تاراجىعا سالىپ شاشپاسا، ءال-اۋقاتىمىزدى كوتەرەتىندەي ەشتەڭەنى ءازىر كورىپ تۇرعان جوقپىز.

وزگە جۇرتتى قايدام، ايتەۋىر، بىزدەگى ليبەرياليزم تۇرپاتىنداعى ەكونوميكا  جەكە تۇلعالاردىڭ تويىمسىزدىعىنا، اش كوز جەمقورلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن شىعار، ار-ۇيات، مورالدىق قۇندىلىقتار اياققا تاپتالا باستاعانداي. ول از بولعانداي ەل تاۋەلسىزدىگىنە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە دە سالقىنىن تيگىزەتىن ءتۇرى بار. سەبەبى، بىزدە بۇگىندە ءبارى اشىق-شاشىق. «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» دەيتىندەرگە قولايلى جاعداي جاسالىپ قويعان. تابيعي بايلىعىمىزعا، مۇنايىمىزعا قوجالىق ەتىپ وتىرعان شەتەلدىك كومپانيالار ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدىڭ وزىنە پىسقىرمايتىن استامشىل بولىپ بارادى. جەرىمىزدى ءوندىرىس قالدىقتارىمەن ۋلاعاندارىمەن قويماي ازاماتتارىمىزدىڭ «تابان ەت ماڭداي تەرى» جالاقىلارىن بەرمەي قورلايتىن جاعدايعا جەتكەن. ال، وعان ارا ءتۇسىپ، كۇنىن جوقتاۋعا مىندەتتى شەنەۋنىكتەرىمىز ءبىز تولەگەن سالىقپەن بىلگەندەرىن ىستەپ، قالتانىڭ قامىمەن ءجۇر. كوپتىڭ يگىلىگى ءۇشىن، ەلدىڭ گۇلدەنىپ دامۋى جولىندا جان اياماۋعا ءتيىس ەل تىزگىنىن ۇستاعان تۇلعالاردان قايىر بولماعان سوڭ نە شارا.
ەكونوميكالىق ليبەرياليزمنىڭ سالدارىنان افريكانىڭ بىرقاتار مەملەكەتتەرى شەتەل كومەگىنە باسىبايلى كىرىپتار بولىپ، تاۋەلسىزدىكتەرىنەن كوز جازىپ قالعاندارى بىزگە اششى تاريحي ساباق بولۋى كەرەك ەدى. ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازىرگى قارجىلىق داعدارىستىڭ ءوزى  جاڭا ليبەرياليزم دەلىنىپ جۇرگەن ەكونوميكالىق قۇرىلىمنىڭ بايانسىزدىعىن كورسەتكەندەي بولدى.  اقش-تاعى داعدارىستىڭ سالدارىنان كوپتەگەن ورتاشا امەريكاندىقتار كەدەيلەر قاتارىنا سىرعىپ ءتۇسىپ جاتىر. ەندى، ادامزات سوڭعى  30 جىل بويى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ليبەرالدىق تاسىلىمەن قوشتاسۋىنا تۋرا كەلەتىن شىعار. داۆوس فورۋمىنىڭ دىتتەگەنى دە سول سەكىلدى كورىندى.

ەكونوميكا - ءبىلىم مەن بىلىكتىتىككە نەگىزدەلگەندە عانا ەلدىڭ وركەندەۋىن قامتاماسىز ەتە الادى. ءبىزدىڭ اكىم-قارالاردىڭ ايتۋعا قۇمار - «باسەكەگە قابىلەتتىلىك» دەگەن سۇيىكتى سوزدەرى  بار.  ال، «باسەكەگە قابىلەتتىلىك»  تەوريالىق نەگىزدەمەسىنىڭ مىقتىلىعىنا ساي كورىنىس تابۋى كەرەك. ايتپەسە، ءسوز جۇزىندە ايتىپ، ءىس جۇزىندە شيكى زاتقا عانا سۇيەنگەن ەكونوميكامەن الىسقا شابا المايمىز. قازبا بايلىق، مۇناي، مەتالل سەكىلدى تازا شيكى زاتقا عانا نەگىزدەلگەن، وندىرىستىك جاڭا تەحنولوگيا اتاۋلىدان جۇرداي ەكونوميكالىق قۇرىلىم ءبىزدىڭ ادامزات وركەنيەتىنەن كوپتەگەن جىلدارعا ارتتا قالىپ وتىرعاندىعىمىزدىڭ ايعاعى.

جالپى شەنەۋنىكتەرىنىڭ الەۋەتى تومەن، ەكونوميكاسى شيكىزاتقا سۇيەنگەن، الەۋمەتتىك ساياساتى جەتىلدىرىلمەگەن ەلدى ورتا عاسىرداعى فەوداليزممەن عانا سالىستىرۋعا بولادى.  ءوز حالقىن ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ پايىزدىق وسىمدەرىنىڭ تابانىنا سالىپ بەرگەن، اراسىندا ينفلياتسيامەن ءمۇجيتىن، ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتىن، ەكى قولىندا ديپلومى بولعانىمەن  جۇمىسى جوق جاستارى ءورىپ جۇرگەن ەلدى وركەنيەتتىڭ قاي ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى؟!

مۇنداي جاعداي جالعاسا بەرسە، قوعامدا تۇراقسىزدىقتىڭ بەلەڭ الماۋىنا، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ السىرەپ كۇيرەمەسىنە ەش كەپىلدىك جوق. جۇمىس ورىندارىن اشۋ، ەڭبەكاقى تولەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ سەكىلدى الەۋمەتتىك ماڭىزدى سالالاردىڭ اتقاراتىن ءرولىن جوعارىلاتپايىنشا، كەدەيشىلىكپەن كۇرەستى ءىس جۇزىندە قارقىندى ەتۋ قيىن.

دۇنيەجۇزىلىك ەكى بىردەي سوعىستان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنىڭ سەبەبىن زەرتتەگەن ەكونوميستەر ولار گەرمانيادان كوپ دۇنيەنى ۇرلاپ، تاسىپ اكەتتى دەگەندى العا تارتادى.    جالپى، گەرمانيا ەكونوميكاسى ۇجىمدىق قۇرىلىمعا نەگىزدەلەتىندىكتەن كەز-كەلگەن داعدارىسقا توتەپ بەرە الاتىن كورىنەدى. شىنىندا، ەۋروپادا داعدارىس ءورشىپ، الەم ەكونوميكاسى السىرەپ جاتسا دا نەمىستەر ابىرجىپ وتىرعان جوق.  قازىرگى تاڭدا داعدارىستان قاجىعان ادامزاتتىڭ ۇكىلى ءۇمىتى تاعى دا گەرمانيا بولىپ وتىر. تاريحقا زەر سالساق، الەم رۋحانياتىنىڭ ايتۋلى تەوريالارى مەن تۇجىرىمدامالارىن جاساپ، كادەگە جاراتقان اقىلمانداردىڭ دەنى نەمىس ويشىلدارى ەكەنى بەلگىلى.

ولاي بولسا، قازاقستاننىڭ ءتۇرلى دامۋ ستراتەگيالىق باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىراتىن دا، بولاشاعىن جارقىن ەتىپ، گۇلدەنىپ دامۋدىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرەتىن دە ونىڭ شيكىزاتى مەن تابيعي بايلىعى ەمەس، ءوز ءىسىن بىلەتىن ءبىلىمدى دە، بىلىكتى ازاماتتارى، الەۋەتى بيىك ماماندارى ەكەندىگى ەش ءشۇباسىز شىندىق.

«اباي-اقپارات»