قوس قۇرلىقتى جالعاپ جاتقان جايىق وزەنىنىڭ اتىراۋ وبلىسى ءۇشىن الەۋمەتتىك تە، ەكونوميكالىق تا ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ 70 پايىزى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن اۋىزسۋىن وسى وزەننەن الادى. ءارى جاعاعا جاقىن ورنالاسقان ەل ءۇشىن جايىق - كۇنكورىس كوزى. بۇرىنعىداي «بالىعى تايداي تۋلاپ، باقاسى قويداي شۋلاماسا» دا، ايتەۋىر، جان امالداۋلارىنا جەتىپ-ارتىلادى. وتكەن جىلدىڭ كوكتەمىندەگى وزەننەن بالىق اۋلاۋعا تىيىم سالعان ءموراتوريدىڭ اتىراۋلىقتاردىڭ كوڭىل كۇيىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەنى دە سوندىقتان. شىنى كەرەك، قىسى-جازى وزەن قويناۋىنان بالىق اۋلاپ، سونىمەن كۇنەلتىپ وتىرعان وتباسىلار دا از ەمەس. الگىندەي موراتوري اسىرەسە سولاردىڭ قولايىنا كەلە قويمادى. وتباسىنداعى جالعىز تابىس كوزىنەن ايىرىلعان ەل امالسىزدان زاڭسىز بالىق اۋلاۋعا باردى. ءارى جەرگىلىكتى بيۋدجەت تە باعالى بالىقتان كەلەتىن پايدانىڭ پايىزىنان قاعىلدى. وسى رەتتە وبلىس اكىمى بەرگەي رىسقاليەۆ قۇزىرلى ورىندار الدىنا بالىق اۋلاۋدىڭ ناقتى ۋاقىتى مەن ورىندارىن بەلگىلەۋ جونىندە ماسەلە قويعان-دى. ايتپەسە كسرو كەزىندە قارا ۋىلدىرىقتىڭ 40 پايىزىن، بەكىرە بالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن بەرگەن وزەننىڭ قازىرگى احۋالى ادام اياعانداي.

بالىقتىڭ ازايۋىنا وزەننىڭ تايىزداۋى سەبەپ

قوس قۇرلىقتى جالعاپ جاتقان جايىق وزەنىنىڭ اتىراۋ وبلىسى ءۇشىن الەۋمەتتىك تە، ەكونوميكالىق تا ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ 70 پايىزى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن اۋىزسۋىن وسى وزەننەن الادى. ءارى جاعاعا جاقىن ورنالاسقان ەل ءۇشىن جايىق - كۇنكورىس كوزى. بۇرىنعىداي «بالىعى تايداي تۋلاپ، باقاسى قويداي شۋلاماسا» دا، ايتەۋىر، جان امالداۋلارىنا جەتىپ-ارتىلادى. وتكەن جىلدىڭ كوكتەمىندەگى وزەننەن بالىق اۋلاۋعا تىيىم سالعان ءموراتوريدىڭ اتىراۋلىقتاردىڭ كوڭىل كۇيىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەنى دە سوندىقتان. شىنى كەرەك، قىسى-جازى وزەن قويناۋىنان بالىق اۋلاپ، سونىمەن كۇنەلتىپ وتىرعان وتباسىلار دا از ەمەس. الگىندەي موراتوري اسىرەسە سولاردىڭ قولايىنا كەلە قويمادى. وتباسىنداعى جالعىز تابىس كوزىنەن ايىرىلعان ەل امالسىزدان زاڭسىز بالىق اۋلاۋعا باردى. ءارى جەرگىلىكتى بيۋدجەت تە باعالى بالىقتان كەلەتىن پايدانىڭ پايىزىنان قاعىلدى. وسى رەتتە وبلىس اكىمى بەرگەي رىسقاليەۆ قۇزىرلى ورىندار الدىنا بالىق اۋلاۋدىڭ ناقتى ۋاقىتى مەن ورىندارىن بەلگىلەۋ جونىندە ماسەلە قويعان-دى. ايتپەسە كسرو كەزىندە قارا ۋىلدىرىقتىڭ 40 پايىزىن، بەكىرە بالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن بەرگەن وزەننىڭ قازىرگى احۋالى ادام اياعانداي.

بالىقتىڭ ازايۋىنا وزەننىڭ تايىزداۋى سەبەپ

بۇرىنىراقتا كاسپيگە قۇياتىن وزەندەردىڭ ىشىندە جايىقتا عانا بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىق شاشاتىن ورىندارى كوپ بولىپ ەدى. قازىر ول دا ازايدى. سۋقويماسىنىڭ ءتۇبى لايلاندى، جاعالاۋ بەلدەۋى دە وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. سونىڭ كەسى-رىنەن وزەندەگى باعالى بالىقتار 30 ەسەگە ازايىپ كەتتى. بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ يحتيولوگ مامانى ەلەنا بوكوۆا دا مۇنى راستايدى. «بەكىرە با-لىقتىڭ ازايىپ كەتۋىنە براكونەرلىكتىڭ كەلتىرىپ جاتقان زيانى كوپ، - دەيدى ول. - سونىمەن قاتار وزەن سۋىنىڭ لايلانۋى دا - باستى سەبەپتىڭ ءبىرى. بىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بالىق سا-نىنىڭ كۇرت كەمىپ كەتۋىنە وزەن سۋىنىڭ ازدىعى اسەر ەتىپ وتىر. جايىقتىڭ تايىزداپ كەتكەنىنىڭ كەسىرىنەن بەكىرە تۇقىمداس بالىقتار ەركىن كوبەيە الماۋدا».

ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى كۇپتى قىلاتىنى - باعالى بەكىرە بالىقتىڭ جىل ساناپ ازايىپ بارا جاتقانى عانا ەمەس، جايىقتىڭ جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتۋ قاۋپى بارى. جايىقتا سۋ اعىسى كولەمىنىڭ سوڭعى جىلدارى تومەندەپ كەتكەنى وسىلاي دەۋىمىزگە سەبەپ بولىپ وتىر. جايىقتىڭ اعىسى ءوز باستاۋىن رەسەي ەلىنىڭ ورىنبور وبلىسىنا قاراستى ەرىك سۋقويماسىنان الادى. بۇل جەردە ءبىر اتاپ وتەر جايت - جاۋىن-شاشىن ءتۇسىمىنىڭ ازدىعىنان كەيىنگى كەزدەرى ەرىكتىڭ ءوزى قاجەتتى سۋ قورىنا جارىماي وتىر. ال سۋ كولەمىنىڭ ەلۋ پايىزدان استامى باشقۇرتستاننىڭ يەلىگىنە جاتاتىن ساقمار وزەنىنەن كەلىپ تۇسەدى. الايدا باشقۇرت ەلىن جايىقتىڭ پروبلەماسى تولعاندىرمايتىنعا ۇقسايدى. 2006 جىلى ساقماردا سۋقويماسىن سالىپ العان باشقۇرتستان وسىنداي بىرنەشە جاساندى سۋقويمالارىن سالۋدى جوسپارلاعان ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاراپىنان بولعان ۇسىنىستار مەن كەلىسسوزدەر ازىرگە ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق.

سۋدى تازارتۋ ءۇشىن كوپ اقشا قاجەت

ازىرگە كوپ تالقىعا ءتۇسىپ، جايىقتى امان ساقتاپ قالۋداعى ماڭىزدى شارا رەتىندە تانىلىپ جۇرگەنى - وزەن ءتۇبىن تەرەڭدەتىپ قازۋ جانە تازارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. جايىقتىڭ ءتۇبىن تەرەڭدەتۋ بويىنشا كۇردەلى جۇمىستار 40 جىلدان بەرى جۇرگىزىلمەگەن. بۇل تۋرالى ۆيتسە-پرەمەر سەرىك احمەتوۆتىڭ اتىراۋعا كەلگەن ساپارىندا دا جان-جاقتى ايتىلىپ ەدى. تەرەڭدەتۋ جۇمىستارىنا جىل سايىن قازىنادان 300 ملن تەڭگە ءبولىنىپ كەلە جاتقانىمەن، بۇل قارجى اتىراۋ قالاسىنداعى جايىقتىڭ بولىگىنەن كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى اۋماقتى تولىق قامتۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولىپ تۇر. وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك ايداربەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، وزەندى تەرەڭدەتۋ جۇمىستارى سوڭعى جىلدارى جۇرگىزىلمەگەن، سونىڭ سالدارىنان سۋ تايىزداپ كەتكەن. وزەننىڭ تەڭىزگە قوسىلار تۇسىنداعى تەرەڭدىگى 1 مەترگە ازەر جەتەدى، كەيبىر جەرلەرىندە ودان دا از. كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترلى-گىنىڭ قورىنداعى ۇزىندىعى 56 كم-ءدى قۇرايتىن جەر جايىق-كاسپي كەمە جۇرەتىن ارناسى بولىپ تابىلادى. ارنانىڭ ابدەن لاستانىپ، تايىزداپ كەتكەنىنىڭ سالدارىنان تشو، ادجيپ سەكىلدى نەگىزگى جەر پايدالانۋشىلار قاجەتتى جابدىقتارىن سۋ بەتىمەن جەتكىزە الماي وتىر. تەرەڭدىگى 35 كم-ءدى قۇرايتىن يايتس ارناسىن دا تەرەڭدەتۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. مۇندا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن عانا جۇرگىزىلگەن. 2008 جىلدارى جاسالعان جۇمىستار ەشقانداي ناتيجە بەرە المادى. جايىق-كاسپي ارناسى ارقىلى كەمە ءجۇرىسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ، جۇك اينالىمىن جاقسارتۋ ءۇشىن اتىراۋلىقتار ۆيتسە-پرەمەردەن جىل سايىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارىنا جوق دەگەندە 1,5 ملرد تەڭگە قارالۋىن سۇراعان بولاتىن. «قاي ماسەلە دە اقشانىڭ كۇشىمەن شەشىلەدى» دەگەننىڭ بۇل دا ءبىر مىسالى بولسا كەرەك.

ر.S.

«كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە تەڭىز ماڭىنداعى دامبى اۋىلىندا جايىق-كاسپي ارناسى دەپ اتالاتىن ارنايى مەكەمە جۇمىس جاسادى. وسى مەكەمە جىل سايىن سۋدى تازارتىپ، كەمەلەردىڭ ءجۇرۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. ودان سوڭ بۇل قىزمەتتى ورىنداۋ بالىق سالاسىنا جۇكتەلدى. ءار كوكتەمدە ارنا تازالانىپ وتىردى. بىراق كەيىن بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارى دالادا قالدى. مىنە، ەندى وزەن جىل ساناپ تايىزدانىپ، لاستانىپ، كوز الدىمىزدا قۇرىپ بارادى. سونداي-اق ەرىك سۋقويماسىنان سۋ جىبەرۋ كولەمىن كوبەيتىپ، وزەن ءتۇبىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارى قۇنتتالىپ جۇرگىزىلمەسە، ەندى ءبىر ون جىلدان كەيىن جايىق جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن»، - دەيدى جايىق-كاسپي وبلىسارالىق بالىق ينسپەكتسياسىنىڭ مامانى بوستان سۇلەيمەنوۆ. ول كۇنگە جەتكىزبەسىن دەپ تىلەگەنىمىزبەن، ادامزاتتىڭ كوز الدىندا قۇرىپ كەتكەن تابيعاتتىڭ عاجاپ سىيى - ارال تەڭىزى مەن مۇنايلى مەكەننىڭ وزىندەگى ەمبى، ويىل وزەندەرىنىڭ قۇرعاپ قالعان تاباندارى كوز الدىڭا كەلىپ، دەنەڭ تۇرشىگەدى...

باقىتگۇل باباش، اتىراۋ

«الاش ايناسى» گازەتى