الاش يدەياسى – ازاتتىق پەن مەملەكەتتىلىكتىڭ باستاۋى! الاش يدەياسى – ۇلتتىق يدەولوگيا! قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇلى يدەيا – الاش يدەياسى. الاش – ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ تەمىرقازىعى. بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ ءhام مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزى وسى يدەيادا جاتىر.  

وسى ورايدا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنىڭ «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» اتتى تاراۋىندا:

«18-19 عاسىرلاردا قازاق حاندىعى قۇلاعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ ارىندى رۋحى بۇرق ەتىپ سىرتقا شىعۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارىن قاراستىردى. XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەيا­سىن العا تارتقان رۋحاني-زەردەلى يگى جاقسى­لار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. سول كەزدە قازاقتاردا ءوز مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇمىتى تاعى دا ويانا باستادى. الاشوردانىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە باسقالار بولدى.   

الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىلىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى. 1991 جىلى قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت – سول ارىستاردىڭ اسىل ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋى. ءبىز وسى مەملەكەتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك!»، - دەپ تاريحي باعاسىن بەردى.

الاش يدەياسى – قازاق حالقىن بىرىكتىرۋشى، مەملەكەتشىلدىككە باعىتتاۋشى يدەيا رەتىندە ءاردايىم قازاقپەن بىرگە جاسايدى. الاش – ءسوز بەن ءىستى، جوسپار مەن ماقساتتى ۇيىستىرىپ اتقارا بىلگەن، ەلدىڭ بويىنا كۇش-قۋات پەن سەنىم بەرگەن جالپىۇلتتىق يدەيا. قازاق تاريحىنداعى اسا ءىرى تۇلعا، الاش كوشباسشىسى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارى ءوز حالقىنا اسپاننىڭ استى مەن جەردىڭ ۇستىندەگى تۇتاس يگىلىكتەرگە ەنشىسى بار، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن جالعاعان اتاجۇرتتان ميراس بولىپ بۇيىرعان ۇلى دالانىڭ يەسى رەتىندە سەزىنۋگە، وسى يدەيانى ساناعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت قىلدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن رۋحتى ءسوزى كوزى ءتىرى كەزىندە الاش يدەياسىنا قىزمەت ەتتى. ءاليحان بوكەيحان ومىردەن وتكەننەن كەيىن دە، بۇل ءسوز ۇلتتىق ۇستانىم ىسپەتتى قازاققا ماڭگىلىك قىزمەت ەتە بەرمەك. وسى ۇستانىمدى جانە الاش يدەياسىن ۇعىنعاندا ءhام بويىمىزعا دارىتا تولىق قابىلداعاندا عانا ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىز كۇشتى بولماق. ال، ۇلتتىق يدەولوگياسى كۇشتى ەلدىڭ مەملەكەتتىلىگى مىزعىمايتىن، تاۋەلسىزدىگى تەڭسەلمەيتىن جارقىن بولاشاعى بولاتىنى حاق!

بۇل تۇستا، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «ءبىز كەزىندە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنەن تاعىلىم الامىز. ولار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋگە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ازاتتىق  جولىندا قۇربان بولدى.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويى اياسىندا وسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالاردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك. الاش ارىستارىنىڭ اسىل مۇراسىن يگەرۋ جالعاسا بەرۋگە ءتيىس!»، - دەپ ناقتى ايتىپ ءوتتى.

ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەت، الاش الدىنداعى ادالدىعىمىز بەن پەرزەنتتىك پارىزىمىز – الاشتىڭ جولىمەن ءجۇرۋ، الاش اماناتىن سانامىزعا ءسىڭىرۋ، سوعان لايىق ەڭبەك ەتۋ، ۇلىلارعا تاعزىم ەتۋ، وتكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ. الاش ارداقتىلارى قالىپتاستىرعان ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتۋ جولى –تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتەر بەرىك ۇستانىم ەكەنىن استە ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.

بۇگىن الاش كوشباسشىسى، قازاق كوسەمى، كورنەكتى ۇلت قايراتكەرى، اۆتونوميالى تۇڭعىش دەربەس مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىن قالاعان اسا ءىرى تۇلعا، اعارتۋشى-عالىم ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل بولىپ وتىر.

بيىلعى جىل – ازاتتىق جىلى، ءاليحان جىلى، الاش جىلى.

ءاليحان بوكەيحان – ازاتتىق ءۇشىن تۋىپ، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان، ولە-ولگەنشە قازاققا قىزمەت قىلعان ۇلى تۇلعا. ءاليحان مەن ازاتتىق ەگىز ۇعىم!

ءاليحان بوكەيحاننىڭ «بۇكىلالەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» رەتىندە يۋنەسكو مويىنداپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە دۇركىرەگەن 150 جىلدىق مەرەيتويى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق تاريحي مەجەسىمەن قاتار كەلسە، بيىلعى 155 جىلدىعى تاۋەلسىزدىكتىڭ «وردا بۇزار» وتىز جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. بۇل – ءجاي سايكەستىك ەمەس، تاريحتىڭ ءوزى بايلانىستىرىپ وتىرعان ساباقتاستىق، ۇندەستىك.

الاش كوسەمىنىڭ مەرەيتويى البەتتە، ەل باسىنداعى ازاماتتاردىڭ دا نازارىنان تىس قالماق ەمەس. ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعىنا ارنالعان باس كونفەرەنتسياعا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز قۇتتىقتاۋىن جولداپ، جوعارى باعاسىن بەردى:

«اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعىنا ارنالعان القالى جيىننىڭ اشىلۋىمەن قۇتتىقتايمىن!
ءاليحان بوكەيحان – ءتول تاريحىمىزدا وشپەس ءىز قالدىرعان ءبىرتۋار تۇلعا. ول    حح عاسىردىڭ باسىندا «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشىن باستاپ، دەربەس ەل بولۋدىڭ العىشارتتارى مەن نەگىزدەرىن ايقىندادى. حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتتى.

عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالاسىنا تەرەڭ بويلاعان ساڭلاق ساياساتكەر قازاقتىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ، رۋحانياتىمىزدى دامىتۋعا زور ۇلەس قوستى. ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ جاڭا بۋىنىن قالىپتاستىرۋعا ۇيىتقى بولدى. حالقىنا ادال قىزمەت ەتىپ، مول مۇرا قالدىردى.

تاريحي تۇلعانىڭ مەرەيتويى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. مۇنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. شىن مانىندە، بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىز – ءاليحان باستاعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ورىندالعان ارمانى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاعىلىمدى ءومىر جولى ءاردايىم دارىپتەلىپ، جاستار ءۇشىن ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىس.

وسكەلەڭ ۇرپاق الاش ارىستارى ۇستانعان مەملەكەتتىلىك پەن مەملەكەتشىلدىك يدەياسىنا قاشاندا بەرىك بولىپ، ازاتتىق رۋحىن اسقاقتاتا بەرەدى دەپ سەنەمىن. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا تابىس تىلەيمىن!»

قازاق پرەزيدەنتى بۇل سوزىندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىندا ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارى تۇرعانىن، وسكەلەڭ ۇرپاق الاش يدەياسىن ۇستانۋى ءتيىس ەكەنىن ايقىن ايتىپ وتىر.

سونداي-اق، پرەزيدەنت توقاەۆ ءدال بۇگىنگى كۇنگە ارناپ جازعان سوزىندە «بۇگىن – تاريحي تۇلعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل. ول – حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى، الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. حح عاسىر باسىندا ءاليحان باستاعان قازاق زيالىلارى ۇلتتىق مۇددە جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، مەملەكەتشىلدىكتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى», - دەپ ءاليحان بوكەيحانعا ءوزىنىڭ بيىك باعاسى مەن شىنايى قۇرمەتىن كورسەتىپ وتىر.

ءسوز بار، ونىڭ ىسكە اسۋى بار. سوزبەن قۇرمەت كورسەتۋ بار جانە ونى ىسپەن دالەلدەۋ بار...

بۇگىنگى كۇنى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىندا كوشەلەر، مەكتەپتەر، ەسكەرتكىشتەر (سەمەي قالاسىندا تۇڭعىش اشىلعان جەكە دارا ەسكەرتكىش، قارقارالى قالاسىنداعى «الاش ارىستارى» ەسكەرتكىش) بار. قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ شەشىمىمەن، بەس جىلدان بەرى وڭ ناتيجەسىن بەرمەي كەلە جاتقان ماسەلە – قاراعاندىداعى وكتيابر اۋدانىنىڭ اتاۋى ءاليحان بوكەيحان بولىپ اۋىسۋدا. كۇللى الاش ازاماتتارى قۋانىپ، سۇيىنشىلەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە ارنالعان باعدارلاماعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعى دا ەنگىزىلدى. وسىنىڭ بارلىعى قۋانتارلىق جاعداي. ءيا، اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار از ەمەس.

ءاليحان قانداي قۇرمەتكە دە لايىق. ءاليحان بوكەيحان ەسىمى قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە بەرىلىپ جاتسا دا ارتىق ەتپەس.

تاۋەلسىز قازاقستان الاش يدەياسى توڭىرەگىندە ءوز باستامالارىن، ماقسات-مىندەتتەرىن العا قويىپ، جان-جاقتى قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماقسات-ۇستانىمى دەربەس مەملەكەت بولعاندا جۇزەگە اسۋدا. ونىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى – ەلوردانىڭ الماتىدان استاناعا كوشۋى. ءسوزىمنىڭ دالەلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى بولسىن: «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان شوقان، اباي، احمەت، مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ». قاراوتكەل – بۇگىندە ەلوردا ورنالاسقان جەردىڭ ەجەلگى اتاۋى. ءاليحان بوكەيحان بۇل تۇستا، تاۋەلسىز الاش مەملەكەتىن قۇرۋدى جانە ونىڭ استاناسى رەتىندە قاراوتكەل جەرىن بەلگىلەۋدى يدەيا تۇرعىسىندا ايتىپ وتىر. بۇل يدەيا ەل ەگەمەندىگىن العان كەزەڭدە جۇزەگە استى.

شىن مانىندەگى مەملەكەتتىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءىرى قايراتكەر، ەل تاعدىرىنىڭ ەڭ قيىن كەزەڭىندە تىزگىن ۇستاپ، تۋ كوتەرگەن تاريحي تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتۋ، ولاردى ەلدىكتىڭ باستاۋى رەتىندە ءپىر تۇتۋ الەمدىك تاجىريبەدە دە بار جاعداي. امەريكاندىقتار دجوردج ۆاشينگتوندى، ورىس حالقى ءبىرىنشى پەتردى، تۇرىكتەر اتاتۇرىكتى قالاي ەڭ جوعارعى تۇلعاسى رەتىندە قابىلدايدى، ءاليحان بوكەيحان دا قازاقتىڭ ءدال وسىنداي تۇلعاسىنا اينالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

ءاليحان بوكەيحان – ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى ۇلى كۇرەسكەر!

ءاليحان بوكەيحانعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا تاريحي جوعارى باعاسىن بەردى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (يۋنەسكو – بۇۇ-نىڭ ءبىر بولىگى) «بۇكىلالەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» رەتىندە مويىندادى. تۇتاس تۇركى ەلدەرىنىڭ اليحانعا دەگەن قۇرمەتى ايرىقشى ەكەنىن وقىپ-كورىپ ءجۇرمىز.

جوعارىدا اتالعان فاكتورلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە كەلە، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەڭ جوعارعى قۇرمەتتەرگە بەك لايىقتى دەپ ەسەپتەيمىن جانە قاسىم-جومارت توقاەۆ باسقاراتىن قازاق ەلى بيىلعى مەرەيلى جىلدا اتقارۋى ءتيىس بەس مىندەتتى ۇسىنامىن:

1. ماسكەۋ قالاسىنىڭ (رف) «دون» زيراتىنداعى ءاليحان بوكەيحاننىڭ توپىراعىن نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ۇلتتىق پانتەونعا جەرلەۋ جانە باسىنا بەلگى قويۋ.

2. پاۆلودار نەمەسە پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋىن ءاليحان بوكەيحان قالاسى دەپ اۋىستىرۋ.

3. نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە نەمەسە الماتىداعى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋ.

4. نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ورتالىق كورنەكتى اۋماعىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن ورناتۋ.

5. نۇر-سۇلتان قالاسىنان «الاش اللەياسىن» اشۋ.

ەرجان ەڭسەباي 

Abai.kz