قىتايدا جەرگىلىكتى قازاقتارمەن اڭگىمەلەسە قالعاندا، ولاردان قازاق تىلىندەگى كەيبىر وزگەشەلىكتەردى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى تەلەديدار، راديو حابار جۇرگىزۋشىلەرى، قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە باسقاشا ماقاممەن سويلەيتىندەي كورىنەدى. پروفەسسور، جازۋشى، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇرىنعى پرورەكتورى، «ۇلەس» سىيلىعى (قحر) مەن «دوستىق» وردەنىنىڭ (قر) يەگەرى سۇلتان جانبولات الەم قازاقتارىنىڭ تىلىندە ديالەكتىلەر پايدا بولا باستاعانىن جانە بۇل ۇلتتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ەكەنىن ايتادى.

قازاق دياسپوراسىندا «شالا مولدالار» ديالەكت جاساپ ءجۇر

- قىتايعا بارعاندا جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ كەيبىر سوزدەرىن تۇسىنبەي قالامىز. ءتىپتى ءبىر ءسوزدىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلۋىنا بايلانىستى ءازىل-قالجىڭ دا كوپ. بۇل قالىپتى قۇبىلىس پا، الدە مادەني الشاقتىقتان حابار بەرە مە؟

- عاسىرعا جۋىق ەكى ەلدە، ەكى جۇيەدە، ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى ۇلت بيلەگەن مەملەكەتتە، ەكى ءتۇرلى يدەولوگيادا جۇرگەن ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ ەكى بولىگىندە مادەني دەڭگەيدەگى پارىقتىڭ بولۋى تاڭىرقارلىق ەمەس. دەگەنمەن جاڭا زامانعى تىلدەگى جاڭا پارىق ادامدى قاتتى الاڭداتادى. ءاسىلى قازاق تىلىندە ديالەكت اۋىر دەۋگە كەلمەيدى. قاي جەردە تۇرسا دا، قازاق ءبىر-ءبىرىن بۇرىن جاقسى ۇعىناتىن. بىراق قازىر قازاق تىلىندە ديالەكت پايدا بولىپ قانا قويماي، ۇلعايىپ بارادى جانە ول وزگە ۇلت ازاماتتارىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قولايسىزدىق اكەلۋدە. وسىدان بارىپ ءوزىڭ سەزگەن ماسەلەلەر بوي كوتەرۋدە.

قىتايدا جەرگىلىكتى قازاقتارمەن اڭگىمەلەسە قالعاندا، ولاردان قازاق تىلىندەگى كەيبىر وزگەشەلىكتەردى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى تەلەديدار، راديو حابار جۇرگىزۋشىلەرى، قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە باسقاشا ماقاممەن سويلەيتىندەي كورىنەدى. پروفەسسور، جازۋشى، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇرىنعى پرورەكتورى، «ۇلەس» سىيلىعى (قحر) مەن «دوستىق» وردەنىنىڭ (قر) يەگەرى سۇلتان جانبولات الەم قازاقتارىنىڭ تىلىندە ديالەكتىلەر پايدا بولا باستاعانىن جانە بۇل ۇلتتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ەكەنىن ايتادى.

قازاق دياسپوراسىندا «شالا مولدالار» ديالەكت جاساپ ءجۇر

- قىتايعا بارعاندا جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ كەيبىر سوزدەرىن تۇسىنبەي قالامىز. ءتىپتى ءبىر ءسوزدىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلۋىنا بايلانىستى ءازىل-قالجىڭ دا كوپ. بۇل قالىپتى قۇبىلىس پا، الدە مادەني الشاقتىقتان حابار بەرە مە؟

- عاسىرعا جۋىق ەكى ەلدە، ەكى جۇيەدە، ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى ۇلت بيلەگەن مەملەكەتتە، ەكى ءتۇرلى يدەولوگيادا جۇرگەن ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ ەكى بولىگىندە مادەني دەڭگەيدەگى پارىقتىڭ بولۋى تاڭىرقارلىق ەمەس. دەگەنمەن جاڭا زامانعى تىلدەگى جاڭا پارىق ادامدى قاتتى الاڭداتادى. ءاسىلى قازاق تىلىندە ديالەكت اۋىر دەۋگە كەلمەيدى. قاي جەردە تۇرسا دا، قازاق ءبىر-ءبىرىن بۇرىن جاقسى ۇعىناتىن. بىراق قازىر قازاق تىلىندە ديالەكت پايدا بولىپ قانا قويماي، ۇلعايىپ بارادى جانە ول وزگە ۇلت ازاماتتارىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قولايسىزدىق اكەلۋدە. وسىدان بارىپ ءوزىڭ سەزگەن ماسەلەلەر بوي كوتەرۋدە.

قازاقستان مەن قازاق دياسپورالارى اراسىندا اتاۋ، تەرميندەگى الشاقتىق ۇلعايۋدا. مىسالى، قازاقستاندا ءبىر عاسىر بويى «دارىگەر» ءسوزى قولدانىلىپ كەلدى جانە ول قىتاي قازاقتارىنا دا ابدەن ءسىڭدى. ال سوڭعى جىلداردان بەرى قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبىر توبى «شيپاگەر» دەگەن اتاۋعا قىزىعا قالدى. ولار «500 جىل بۇرىنعى وتەيبويداقتىڭ «شيپاگەرلىك بايان» دەگەن كىتابىندا «شيپاگەر» دەگەن ءسوز قولدانىلىپتى. مىنە، بۇل ناعىز قازاق ءسوزى» دەگەنگە نەگىزدەلدى. بۇل اتاۋدى شۇار تىلكوم ارقىلى بەكىتتىرىپ تە جىبەردى. «شيپاگەرلىك بايان» تۋرالى ايتپاي-اق قويالىق. ال مەن بۇل ءسوزدى جاتىرقاپ تۇرعان جوقپىن. ەكەۋى دە پارسى تىلىنەن كەلگەن، قازاققا تانىس جانە ماعىناسى ءبىر اتاۋلار. قازاقتىڭ ءتول ءسوزى ەمەس. ەندىگىدە، مىنا جاقتاعىلار - «شيپاگەر»، سىزدەر «دارىگەر» دەي بەرەسىزدەر. بىراق بۇل ءبىر اۋىز سوزدەن كورىنگەن بەتالىس «دامي» تۇسسە، ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەكى ەلدىڭ قازاقتارى ءبىر وبەكتتى ءار قيلى اتاپ، ءسوز قولدانىستارىندا ايىرماشىلىق تۋىلادى، ول كوبەيسە، ديالەكت پايدا بولىپ قانا قويماي، ۇلعايادى. مۇنداي مىسال تولىپ جاتىر. مەنىڭشە، بۇل - دياسپوراداعى «شالا مولدالاردىڭ» قولدان ديالەكت جاساۋى.

قازاقستان جاق تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاقشا اتاۋ-تەرميندەردى جەتىلدىرۋگە قاتتى كىرىسىپ كەتتى. الايدا بۇل جۇمىسقا دياسپوراداعى تىلگەرلەردى ەلەپ-ەسكەرىپ شاقىرعان جوق، ارالاستىرعان جوق. ناتيجەسىندە دياسپوراداعىلار قازاقستاندا اتاۋ-تەرميننىڭ جاي-كۇيىنەن حابارسىز قالا بەردى. قازىر مۇندا قازاقستان تەلەحابارى كورىلمەيدى، راديوسى ەستىلمەيدى، باسىلىمدارى كەلمەيدى. ينتەرنەتپەن اينالىساتىنداردىڭ دەنى كيريللشە جازۋدى تانىمايدى. دەمەك، دياسپوراداعى قازاقتار ءوز ۇكىمەتى بەكىتكەن اتاۋلارمەن نەمەسە بۇرىننان داعدىلانعان تەرميندەرىمەن (مىسالى، «ينفورماتسيا» سىقىلدىلاردى قولدانىپ) كەتىپ بارادى. ارينە، بۇل دا - ديالەكتتى ۇلعايتۋ. سونىمەن، تالاي سوزدەر ەكى جاقتاعى قازاقتارعا ءوزارا بەيتانىس اتاۋ بولىپ، قاتارى بارعان سايىن مولايۋدا.

- ينفورماتسيا ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى ء(ىnformatىo - ءتۇسىندىرۋ، جەتكىزۋ) لاتىن تىلىنەن شىققان ەكەن. جاڭا سوزدەر پايدا بولعاننان قانداي زيان كورىپ وتىرسىز؟!

- زياننىڭ كوكەسى ديالەكتىنى كوبەيتۋ ەمەس پە؟! قىتايداعى قازاقتارعا شۇار تىلكومى «ينفورماتسيانى» بەكىتىپ بەردى. مۇنداعىلار «حابار»، «اقپار» دەگەندەردى ورىستىڭ «يزۆەستيا»، قىتايدىڭ «شياۋشي» دەگەنىنىڭ بالاماسى قىپ قولدانادى.

قازىر جاستار زامان ىقىلىمىنا ساي ءبىلىم قۋدا، وزگەلەرمەن جارىسىپ، باسەكەگە ءتۇسۋى ءۇشىن دامىعانداردىڭ ءتىلىن (اعىلشىن ءتىلى ءتارىزدى باسىم تىلدەردى) بىلۋگە ءماجبۇر بولۋدا. ەندى ولار، ناق وسى ءسوزدى «ينفورماتسيا» نەمەسە «ينفورمەيشن» ء(ىnformatىon) دەپ وقىسا دا، بۇل اتاۋ وزدەرىنە تانىس سەزىلەدى. بولاشاقتا جاستار ءوزى يگەرۋگە ءماجبۇر وزگە تىلدەن الىس تۇرعان جانە قولدان جاسالعان قازاقى اتاۋدى اۋىر جۇك سەكىلدى سەزىنە باستايدى. زامان سولاي بەت العاندا، ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ءداستۇري دە باستى لەكسيكاسىن قاراشىعىمىزداي قورعاپ، عىلىم مەن تەحنيكاداعى وزگە تىلدىك اتاۋلارعا كەڭىرەك بولعانىمىز ءجون ەدى. ءتىلىمىزدىڭ يەسى - جاس ۇرپاق. تەرميندەگى قيىن كورىنەتىن فاكتورلاردىڭ كوبەيۋى ولارعا، سوندىقتان ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىنا پايداسىز.

سوزدەردىڭ جاقىندىعى ۇلتتىق جاقىندىققا اكەلەدى

- وسى جەردە تاعى ءبىر ماسەلە تۋىندايدى: ءبىر تەرميندى اۋدارعاندا ودان بىرنەشە اتاۋ قاتار تارايدى. ينفورماتسيانى، ءوزىڭىز ايتقانداي، بىرەۋ - اقپار دەسە، ەكىنشىسى - اقپارات، ءۇشىنشىسى - حابار دەيدى. ءبىر جولى بانككە بارسام، «وفورملەنيە» ءسوزىن ۇكىمەتتىڭ ءبىر قاۋلىسىن ۇلگى ەتىپ، «رەسىمدەۋ» دەپ اۋدارىپتى. باسقا جەردە «راسىمدەۋ» دەپ قولدانىلادى. جاڭادان شىققان سوزدەردىڭ قايسىسى دۇرىس ەكەنىن كىم ايتادى؟

- دەمەك، قازاقستاننىڭ وزىندە ديالەكت پايدا بولۋدا. جاڭادان جاسالعان سوزدەردىڭ دۇرىستىعىن ۋاقىت ايتادى، حالىق ايتادى. بىراق ونى اسىعىس بەكىتىپ جىبەرسە، بىلىعۋ تۋىلادى. ۇلت ءتىلى مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بوگەت شىعادى. ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندەگى وسىنداي جاعداي - ونىڭ انا تىلىنە وتە زور زيان. بۇل تىلدە بىرلىك جوق ەكەنىن بايقاتادى. ال اتاۋ، تەرميندە بىرلىك بولماسا، اينالىپ كەلگەندە، ءتىلدىڭ مارتەبەسى جوعارىلاي المايدى، قايتا ءتىلىمىزدى كەمسىتەتىن جاۋلارىمىزدىڭ قولىنا قۇرال ۇستاتادى. ەندى قايتۋ كەرەك؟! قازاقتىڭ ءتىلى كەلمەيتىن ءتىل جوق، اتاۋ ءتىپتى جوق. ءتىلىمىز كەلمەيدى، جاساماساق بولمايدى دەگەن كۇندە دە، ونى توقسان تولعاپ، كەڭ كولەمدە اقىلداسا شەشكەن دۇرىس. ويتكەنى ول - بىرەر توپتىڭ ءتىلى ەمەس، حالىقتىڭ ءتىلى. ءبىر ەلدەگى قازاق ەمەس، الەمدەگى ءيسى قازاقتىڭ ورتاق ءتىلى. سوندىقتان جاسايتىن اتاۋدى الدىن الا جاريالاپ، پىكىر الىنىپ، حالىقتىڭ تالقىسىنا سالعان ءجون. قازاقستان باق-تارىندا جاريالانعان مۇنداي جوبا اۋقىمىندا وزبەكستان، قىتاي قازاقتارىنىڭ دا پىكىرى ەسكەرىلۋى كەرەك. ەڭ سوڭىندا كوميسسيا تەرميندەردى وسىنداي جان-جاقتى زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بەكىتۋى ءتيىس. قازىرگىدەي ءار ەلدەگى قازاقتار وزدەرىنشە شەشىم قابىلداي بەرسە، تىلدىك بەيبەرەكەتتىك پايدا بولادى. شىنىن ايتايىن، بۇگىندە قىتايدا قازاقستاننىڭ ءتىل كوميتەتىنىڭ تەرميندەرىن كورىپ، وقىپ، ەسكەرىپ، پايدالانىپ جاتقان ەشكىم جوق. بولسا، تەك ءبىز سىقىلدى ازداعان زيالى قاۋىم عانا.

- وندا نە ىستەيمىز؟ تەرمين قاي تىلدە شىقسا، سونى الىپ، قازاق ءتىلىن بايىتپاي، قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟!

- الدىمەن اتاۋ-تەرمين ماسەلەسىندە تاكتيكالىق جانە ستراتەگيالىق جوعارى دەڭگەيدەگى باعدارلاما مەن ۇستانىم، ساياسات پەن جوسپار بولۋى قاجەت ەدى. مۇنسىز جۇرگىزىلگەن پراكتيكالىق ۇمتىلىستاردىڭ ۇلتقا پايدالى بولا كەتۋى قيىن. قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەت ءتىلى مارتەبەسىنە شىنداپ كوتەرىلە الماۋىندا كوپ سەبەپ بار. سونىڭ تەك بىرەۋى تەرمينولوگياعا بايلانىستى. مىسالى، اتاۋ-تەرميندەردى قازاقيلاستىرۋدان (سىزشە ايتقاندا، «بايىتۋدان») بۇرىن، قازاق ءتىلىن قازسسر كەزىندەگى باق تىلىمەن-اق (ول ورىسشا وقىعان قازاقتار تۇگىلى، وزگە ۇلتتارعا دا وڭايىراق ەمەس پە؟) مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە شىعارۋعا بار كۇشتى سالۋ كەرەك ەدى. سودان كەيىن كەيبىر ورىنسىز كىرمە سوزدەرى بىرتىندەپ شىعارىپ، ونى قازاقيلاندىرۋ ەكىنشى ساتىداعى مىندەتكە قويىلسا، جاقسى ەدى. بىراق قازاق ءتىلىن قازاقيلاستىرۋ ونى مەملەكەت تىلىنە كوتەرۋدىڭ (ونسىز دا بوگەتى جەتەرلىك ۇلى ءىستىڭ) الدىنا ءوتىپ الدى دا، بۇل ءتىلدى يگەرۋ، وزگە تۇگىلى، ورىسشا وقىعان قازاقتارعا دا اۋىر تيەر كۇي قالىپتاستى. بۇل، ارينە، مەملەكەت ءتىلىنىڭ ءوز مارتەبەسىنە كوتەرىلۋىنە پايدالى ەمەس.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا، (كەي شوۆينيستەردىڭ قازاق ءتىلىن كەمسىتۋىنە نامىستانۋدان با، الدە بىرەر قازاقى اتاۋ جاساپ كورىنىپ قالۋ نيەتىنەن بە، الدە الەمدەگى ۇلتتار مەن تىلدەردىڭ نەگە جويىلىپ بارا جاتقانىن اڭعارماۋدان با، ايتەۋىر), كەي باۋىرلارىم «قازاق تەرمينولوگياسىن جوندەيمىز، جەتىلدىرەمىز» دەگەن جەلەۋمەن، جاڭا، قازاقى اتاۋلاردى ناۋقانشىلىقپەن (زاۋىتتان وندىرگەندەي) شىعارا باستادى. بۇل ناۋقان تىلىمىزگە ابدەن ءسىڭىستى بولعان، ەداۋىر دامىعان ەلدەرمەن ورتاق كەيبىر حالىقارالىق تەرميندەردى دە ىعىستىردى.

بۇل جاڭا اتاۋلاردىڭ جالپىلاسۋى شامالى دا باياۋ. ال زالالى - ديالەكت جاساۋ مەن ءتىل مارتەبەسىن بوگەۋ بولۋ. مىسالى، قازىر، ورىستىڭ اراسىنداعى قازاق تۇگىلى، قىتايداعى قالىڭ قازاقتىڭ وزدەرى دە «ۇستانىم» (پرينتسيپ), «ءساۋىر» (اپرەل), «دارۋمەن» (ۆيتامين), «قىزاناق» (پوميدور), «پايىز» (پروتسەنت), ءتىپتى «جانۇيا» (سەميا) سىقىلدىلاردى (كەيىن قازاقى ءسوز دەپ بىلگەنىمەن، جاتىرقاماعانىمەن) وزگە ۇلتتىڭ قاي ءسوزىنىڭ بالاماسى ەكەنىن، ءتىپتى كەيبىرەۋىنىڭ نەنى ايتىپ تۇرعانىن بىلە الماي قالىپ ءجۇر. قاڭتاردان جەلتوقسانعا دەيىنگى ەسكىشە اي اتتارىن مۇنداعىلاردىڭ ءىشىنارا ۇلكەندەرى عانا بىلەدى. بىراق قاراپايىم قازاق ءوزارا سويلەسكەندە، ءبىرىنشى اي، ەكىنشى اي... نەمەسە يانۆار، فەۆرال... دەپ كەتە بەرەدى. قازىردىڭ وزىندە دە سونداي. سول سياقتى عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ كەي تەرميندەرىن اسىعىس قازاقشالاپ اۋرە بولماۋ كەرەك ەدى. «اقپار» مەن «حابار» دەگەن ەكى ءسوز قازاق تىلىنە شەتتەن (ارابتان) ەنگەن. «ينفورماتسيا» سەكىلدى ءتول ءسوزىمىز ەمەس. قازىر ينفورماتيكا دەگەن عىلىم بار. ونى دا اۋدارىپ قازاقيلاستىرامىز با؟ مۇنداي ورىنسىز قازاقيلاندىرۋدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ.

ال قازاقشا قولدان جاسالعان تەرميندەر كوبەيۋىنىڭ ارتى نەگە سوقتىرۋى مۇمكىن؟ بۇل قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن تارىلتىپ، ومىرشەڭدىگىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرۋى ىقتيمال. سوزدەردى «قۇيىپ شىعارا بەرۋ» (مۇنداعىلار ونى «رەداكتورلار ءتىلى» دەسەدى) ۇرپاققا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى قيىنداتىپ، انا ءتىلىن ولاردان الىستاتۋعا يتەرەدى. مىنا زامان - ءار ۇلتتىڭ ءوز تىلىندەگى، وزگەگە ۇقسامايتىن لەكسيكالىق بايلىعىمەن ماقتاناتىن، كەشەگى زامان ەمەس. بۇل زامان - ءار ۇلتتىڭ ءوز تىلىندەگى ومىرشەڭدىكپەن - جازۋى مەن ءسوز قورىنىڭ كەلەشەككە، الەمگە بەت العان ءوز ۇرپاعىنا جاقىن، قولايلى، وڭاي بولۋىمەن ماقتاناتىن زامان. ءار ۇلتتىڭ سوعان ۇمتىلۋعا ءتيىستى زامانى. جوعارىداعى مىسالدار وسىنداي جەتەكشى يدەيانىڭ مىقتى بولماۋىنان تۋىلىپ وتىر.

ءبىر پايدالى ءىس - تۇرىك حالىقتارىنىڭ اتاۋ، تەرميندەرىن ءوزارا جاقىنداستىرۋ. كەشە عانا قىتاي ءارتۇرلى ديالەكتىلەر سالدارىنان ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەيتىن، ءىس جۇزىندە بىرنەشە ۇلت سەكىلدى ەدى. قازىر ءبارىن بىرلەستىرە كەلە ورتاق ءتىل قالىپتاسىپ، ولاردى الىستا جۇرگەن الەمدەگى حانزۋلار دا تۇسىنەتىن بولدى. 1 ميلليارد 300 ميلليون قىتاي ءبىر تىلدە سويلەپ، ءبىر جازۋمەن دامىپ بارادى. بۇل بىرلىك ولارعا ۇلكەن كۇش-قۋات پەن ومىرشەڭدىك اكەلدى. ال تۇرىك حالىقتارى شە؟ قازىر الەمدە 200 ميلليونعا جۋىق تۇرىك حالقى بار. ولار ءبىرىن-ءبىرى بىلمەيدى دە، ءبىر-بىرىنەن المايدى دا. ال سوزدەگى، سودان بارىپ تىلدەگى جاقىندىق تۇرىك الەمىندەگى ۇلتتىق جاقىندىققا تارتادى. ءبىز باسى قوسىلماۋدىڭ زالالىن كوپ تارتقان حالىق ەدىك. مىنا زامان سول دەرتتەن تەز قۇتىلۋدى تالاپ ەتۋدە.

- بىراق تۇركى ەلدەرى ورتاق تەرميندەر بويىنشا قالاي كەلىسىمگە كەلەدى؟

- قازاق تا، وزبەك تە، ت.ب. دا بەت-بەتىمەن تەرمين ويلاپ شىعارىپ، بىتىراي بەرمەي، اقىلداسىپ ورتاق اتاۋ جاساسا، بۇل ءبىزدى بىرتىندەپ، بىرلىككە اكەلەدى. ەگەر كەيبىر اتاۋلارعا كەي تۇرىكتەردىڭ تىلدەرى كەلمەي، زاۋقى سوقپاسا، وندا مەيلى، ءبىر-بىرىنەن اۋىسىپ، ەكى-ءۇش تۇركى ەلىنىڭ اتاۋلارى ورتاق بولسا دا، قايدا جاتىر؟! تۇرىك حالىقتارى «ءتىلىمىزدى بايىتامىز» دەگەن جالاڭ ۇلتتىق سەزىممەن شابا بەرسە، بۇل ۇلتتار ءبىر بىرىنەن الىستاي بەرەدى.

- دەگەنمەن تەحنيكا جىلدام دامۋدا. ولاردىڭ ءبارى جاڭا تەرميندەردى قاجەت ەتەدى. ولاردىڭ ءبارىن تۇركىلەردەن ىزدەپ وتىرمايمىز عوي؟

- ونىڭ راس. جىلدام دامىعان تەحنيكاعا قولدان اتاۋ جاساپ الەك بولۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ ەگەر حالىقارالىق ورتاق تەرميندەردى تۇرىك حالىقتارى جاپپاي قولدانسا، ءوزارا جاقىنداسا تۇسەر ەدى. بىراق حالىقارالىق تۇگىلى، تۇرىكتەردەن دە ىزدەمەي، ءار تۇرىك ۇلتى وزىنەن عانا ىزدەۋ ەتەك الىپ بارادى. وسىندا كەيبىرەۋلەر كومپيۋتەردى «ەلەكترميشىق» دەپ اۋداردى.

كومپيۋتەردىڭ ماۋسىن «ءتىنتۋىر» دەپ الدى. ءتىل كەلىپ تۇرعان وسىلاردى (كومپيۋتەر، ماۋس دەگەندەردى) اۋدارىپ، «جاڭالىق» اشىپ، تەرمين بايىتقاننان نە ۇتامىز؟ مىنا زامان وزگەگە ۇقسامايتىن ءتول تەرمينولوگيا بايلىعىنا قاراپ، ءتىلىڭنىڭ ءومىرىن بەكىتكەلى وتىرعان جوق، ءتىلىڭنىڭ ءوز بويىنداعى ومىرشەڭدىگىنە، ونى جالعايتىن ۇرپاعىڭا ونىڭ قولايلىلىق دارەجەسىنە قاراپ بەكىتكەلى وتىر. جاستار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋى كەرەك. جاڭا تەحنولوگيالار بويىنشا كوپتەگەن اتاۋ، تەرميندەر اعىلشىن تىلىندە پايدا بولۋدا. ول تىلدە سىرتتان كەلگەن تەرميندەر ەرەسەن كوپ. ولار بارىنە ەسىكتەرىن ايقارا اشىپ تاستاعاندىعىنان جانە عىلىم مەن تەحنيكالىق سوڭعى جاڭالىقتاردى يەلەگەنىنەن بۇل ءتىل الەمدىك جالپىلاسقان تىلگە اينالۋدا. ولار ءتىل جونىندەگى ستراتەگيا مەن تاكتيكادا الەمدى ۇتتى. ال ءبىز اتاۋلارىمىزدى اۋەلى ءوز ىشىمىزدە دە تولىق جالپىلاستىرا الماي وتىرمىز!

كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاننىڭ سان الۋان باسىلىمدارى قولىمىزعا تيەتىن. سونداعى ماقالالاردىڭ ىشىندە ورىسشا، ەۋروپاشا تەرميندەر كوپ كەزدەسەتىن. بىراق سونىڭ ءبارىن قازاق ءسوزى رەتىندە ءتۇسىنىپ، قابىلداي بەرەتىنبىز. ورىس تىلىندە، ەۋروپالىق سوزدەردى ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە، تۇركى اتاۋلارى قانشاما؟! ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كىتابىن وقىساڭىز، بۇعان سەنەسىز. وزگە تىلدەردەن كىرگەن سوزدەرگە بولا ءوز تىلىڭە قۇرمەت كەمىمەيدى. بىراق ءبىز كەرىسىنشە جۇمىس ىستەپ، ءوز ءتىلىمىزدى وزگەلەردىڭ ءبىلۋىن قيىنداتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە كەدەرگى كەلتىرۋدەمىز.

- قازاقى تەرمين جاساۋشىلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ ءسوز قورىن مولايتقىسى كەلەتىن شىعار؟

- بالكىم، سولاي دا شىعار. بىراق بۇل زاماننىڭ قالاي ەكەنىن، نەمەنەمەن ماقتانۋ تيىستىلىگىن جاڭا ايتتىم. ۇلتتىق سەزىم ءارى كۇشتى، ءارى دۇرىس، ءارى ۇلتقا شىنايى پايدالى بولۋى ءتيىس. ايتپەسە كەرى ءرول اتقارادى. الدىمەن اتا-بابادان كەلە جاتقان ءتول دە، ءداستۇرلى لەكسيكالىق مول بايلىقتى قورعاۋ كەرەك. ءوز ۇرپاعىڭ عانا ەمەس، وزگەلەر دە سەنىڭ تىلىڭە قىزىعاتىنداي، وڭاي يگەرەتىندەي بولۋى ءتيىس. ول ءۇشىن نەگىزگى لەكسيكانىڭ ۇستىندە «قوناتىن» ەندىگى اتاۋ-سوزدەردى وزگە وزىق ۇلتتان، عىلىم مەن تەحنيكادا جالپىلاسىپ تۇرعان تىلدەردەگى اتاۋلاردان الىستاتپاۋى كەرەك. بايىتۋ وسى نەگىزدە بولعانى پايدالى.

- ايتپاقشى، ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىزدەن ديالەكت بايقامادىم. ادەتتە وسىندايدا كەيبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن قايتارا سۇراۋعا تۋرا كەلەتىن...

- مەندە ديالەكت جوق دەي المايمىن. بالكىم، از شىعار. مەن جاسىمنان سىزدەر جاقتىكىن وقىپ وسكەن جانمىن. ءتىپتى بۇگىنگە دەيىن. مۇنداعى ءبىر جارىم ميلليوننان اسقان قازاقتىڭ 99 پايىزى ونداي ەمەس. ولارمەن سويلەسكەندە ۇعىسپاي قالاتىن جايت تۋىلادى. مىنە، وسىنىڭ ءوزى - ديالەكت پايدا بولعانىنىڭ بەلگىسى. ەگەر بۇل جىلدان-جىلعا ۇلعايا بەرسە، ۇلتىمىزعا تونگەن ۇلكەن قاتەرگە اينالماق. بىزدە، قارتتاردا، وسىنداي ديالەكتىگە قارسىلىق بار.

- ءسىز جاڭادان تەرميندەر شىعارا بەرۋ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىنىن ايتتىڭىز. ال ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى نىعايتۋ جولدارى قانداي بولۋى ءتيىس؟

- ول جولدى مەنسىز دە ابدەن بىلەسىزدەر. ۇلىقتار، بيلىكتەگىلەر ءتىپتى جاقسى بىلەدى. نيەت، ىقىلاس، بەكىم عانا كەم بولىپ تۇر. «ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق». مىنا زامان تاياققا سۇيەنبەيدى. الدىمىزدا ايۋ جوق. ينتەللەكتى، ءبىتىمى، ساپاسى جوعارى حالىق تۇر. قاي ۇلت بولسا دا، ولار دۇرىس شەشىمدى قابىلدايدى. شامالى اقىلى ازدارعا عانا كۇش كەرەك. ەگەر ەڭ بەدەلدى ادام مانساپقا قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردى عانا قويسا، جيىندار قازاق تىلىندە ءجۇرىپ، ونى بىلمەيتىندەرگە اۋدارماشى بەرىلسە، جوعارى وقۋ ورىندارى (بىرەر جىلدىق دايىندىق توپتارى ارقىلى قازاقشا وقىتىپ) ساباقتى قازاقشا وتسە، قازاقشا وقۋلىقتار ساپالى دا كوپ ازىرلەنسە... وتكەن 20 جىل مۇنداي بولماس ەدى.

لاتىن قارپىنە كوشۋ - قازاق جۇرتىنىڭ ارمانى

- قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى قوزعالىپ ءجۇر. قازاق جۇرتىنا مۇنداي رەفورما قانشالىقتى قاجەت؟

- جازۋ وزگەرتۋ - ەرمەك تە، قىزىق تا، مودا قۋ ەمەس، ۇلت مۇددەسى مەن زامان تالابىنان شىققان زارۋلىك. امال نە، كونە تۇرىك جازۋىمىز ورالماس الىسقا كەتتى. توتە جازۋ ءارى از قازاقتىڭ قولىندا جانە قازاقستاندىق كيريلل جازۋىنا دا جەتە المايتىن كۇيدە. كيريلل جازۋى دا وڭىپ تۇرعان جوق. بۇل جازۋمەن جىبەرىلگەن ءماتىننىڭ دە الەمدى ەركىن شارلاي المايتىنى بەلگىلى. لاتىنشا جازۋ الەمدە ەڭ جالپىلاسىپ بارا جاتقان ءتىلدىڭ جازۋى بولۋىمەن قاتار، كومپيۋتەر، ينتەرنەت، ت.ب. كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قۇرالىنا اينالعان دۇنيەنىڭ ءبىرىنشى جازۋى بولىپ وتىر. جازۋى جوقتان جازۋى بار - جۇيرىك. جازۋى شاباننان جازۋى تەز - جۇيرىك. قىل اياعى قىتايلار دا ءوز يەروگليفتەرىن لاتىن جازۋىمەن كومپيۋتەرگە ەنگىزىپ، ديالەكتتەرىن سول ارقىلى جويدى. بىزگە مادەنيەتىمىزگە (سونىڭ ىشىندە تىلىمىزگە) ورالعى بولاتىن جازۋ دا، وعان داعدىلانۋدان تۋعان قيماستىق تا كەرەك ەمەس. كەرەگى - تىلىمىزگە ءومىر بەرەتىن جۇيرىك جازۋ!

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا، نۇرەكەڭ امانداسىپ الدىمىزعا كەلگەندە، قولىن الىپ تۇرىپ: «ءسىز لاتىنشا جازۋعا كوشەمىز دەپ ايتقان سايىن ءبىز - شەتەلدەگى قازاقتار ءبىر قۋانىپ قالامىز!» دەدىم. سونان كەيىن، لاتىن قارپىنە كوشۋگە قاتىستى ءوز ويلارىم جازىلعان حاتتى بەردىم. ول حاتتىڭ مازمۇنى: «قازىر قازاقستانعا جاپپاي لاتىنشاعا كوشۋ پايدالى ەمەس. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە تولىق يە بولماي، جازۋ وزگەرىپ كەتسە، انا ءتىلىن جاقسى بىلمەيتىن قازاقتىڭ دا ءبىر بولىگى وعان ءتىپتى شالا بولىپ قالۋى مۇمكىن. دەگەنمەن قازاقستان بولاشاقتا كوشەتىن لاتىنشا جازۋدىڭ جوباسىن قازىر جاريالاپ تاستاسا، قازاق دياسپوراسى سوعان بەيىمدەلە بەرەر ەدى. سوندا قازاقستان بولاشاقتا لاتىن قارپىن قابىلداعان ۋاقىتتا جازۋلارىمىز ۇقساس بولىپ شىعا كەلەر ەدى. ەگەر بۇل قولعا ەرتە الىنباسا، قازاق دياسپوراسى بەت-بەتىنە كەتە بەرەدى دە، بولاشاقتا جازۋدا دا بىرلىك بولماي قالادى».

- راسىندا، سولاي...

- قىتايداعى قازاقتار حانزۋلاردىڭ كومپيۋتەرمەن يەروگليفتى جازۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن لاتىنشاسىنا، وزبەكستانداعى قازاقتار وزبەك لاتىنشاسىنا، ت.ب. بەت-بەتىنە كەتۋى مۇمكىن. ول جازۋلارعا ابدەن داعدىلانىپ العاننان كەيىن ونى وزگەرتۋ دە قيىنعا سوعادى. قازىرگى قىتايداعى قازاق جاستارى قىتايشانى، لاتىنشانى جاقسى بىلگەنىمەن، كيريلليتسانى تانىمايدى. بىزدە قولدانىلاتىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىن قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى تانىمايدى. مادەني اۋىس-تۇيىسكە بوگەت دەگەن - وسى. ۇلتتىڭ جازۋى ورتاق بولماي، شىنايى ءبىر بولۋى قيىن. سوندىقتان لاتىن قارپىنە كوشۋ - جەكەلەگەن وقىمىستى قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ارىزى، ارمانى. مۇنى ۇزاقتى ويلاعاندار عانا سەزىنەدى، ءتىپتى تەز جەتۋگە اسىعادى! الايدا قازاق كوشەتىن جاڭا لاتىن جازۋى تۇركياداعى سىقىلدى (وتكەن عاسىردىڭ العى جارىمىنان قالعان جوبا) ەمەس، كلاۆياتۋراداعى 26 لاتىن تاڭباسىمەن شەشىلەتىن جازۋ بولعانى ءجون. ايتپەسە ول وسى كيريلل جازۋىنان اسا المايدى...

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى