ءيا، ءسوزىمىزدىڭ باسىن بيىلعى 2021 جىلدىڭ باسىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جريالانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىنداعى «...2018 جىلى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا تۇركىستان اتاۋى بەرىلدى.تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن ورىندى شەشىمدى حالىق ءبىراۋىزدان قولداپ، وتە جىلى قابىلدادى. ويتكەنى، مۇنداعى شەجىرەلى شاھار عانا ەمەس، تۇتاس ءوڭىر كونە زامانداردان بەرى تۇركىستان دەپ اتالعان. وسى يگى ءۇردىستى ەلىمىز بويىنشا جالعاستىرۋعا بولادى. ءبىز مۇنداي قادامداردى بايىپپەن جاسايمىز» - دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەرىمەن باستاعالى وتىرمىن.

سەبەبى، بىزدەر جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ءبىر بولىگى جاركەنت ءوڭىرىنىڭ جۇرتشىلىعى كەڭەستىك داۋىردەگى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ پارمەنىمەن تاڭىلعان «پانفيلوۆ» اتاۋىن الىپ، ءوزىنىڭ بايىرعى تاريحي اتاۋى وربۇلاق اۋدانى بولىپ اتالسا دەگەن نيەتتەمىز. قولعا الىنىپ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى دا ناسيحاتتالىپ كەلە جاتقانىنا ونداعان جىلداردان اسسا دا، ءالى كۇنگە ءبىر شەشىمى تابىلماعان وسى ءبىر ماسەلەنى قايتا جاڭعىرتىپ وتىرعان ءجايىمىز بار. ەگەردە ءوڭىر حالقىنىڭ وسىناۋ تىلەگى قابىل بولىپ، اۋدانىمىزعا «وربۇلاق» اتاۋى بەرىلسە، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ وتارلىق تاڭباسىنان ارىلىپ،  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ەلىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس زور قۋانىشتىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى  بولار ەدى..؟!

ال، ەندى ءبىزدىڭ الماتى وبلىسىنداعى ءبىر ىرگەلى اۋدانىمىزدىڭ ەسىمىن يەلەنگەن «گەنەرال پانفيلوۆ» جايىنداعى دەرەكتەرگە كەلسەك. بۇل ەسىم ءبىزدىڭ اۋدانعا 1942 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قىزىپ تۇرعان كەزىندە بەرىلگەن بولاتىن. ەندى، گەنەرالدىڭ ءومىربايانىن تارقاتىپ كورەلىك - پانفيلوۆ يۆان ۆاسيلەۆيچ 1893 جىلى 1 قاڭتاردا ساراتوۆ گۋبەرنيسىنىڭ پەتروۆسك قالاسىندا ومىرگە كەلگەن. اناسىنىڭ ەرتە قايتىس بولۋىنا بايلانىستى سول قالاداعى 4 كلاستىق ۋچيليششەنى دە اياقتاي الماي، ەڭبەككە ەرتە ارالاسۋىنا تۋرا كەلەدى. سودان 1915 جىلى يۆان ۆاسيلەۆيچ رەسەيدىڭ يمپەراتورلىق اسكەري قىزمەتىنە شاقىرىلادى، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن اسكەر قاتارىنان بوساپ، 1918 جىلى تۋعان قالاسى پەتروۆسكىگە قايتىپ ورالادى. كوپ ۇزاماي كەڭەستىك قىزىل ارمياعا قىزمەتكە قابىلدانىپ اسكەري ءومىرى قايتا باستالادى.

بىردەن، ىسكە قىزۋ ارالاسقان ي. پانفيلوۆ چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىگىن باسۋعا، ۋفا وپەراتسياسى مەن تساريتسىن تۇبىندەگى ۇرىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ودان كەڭەس-پولياك سوعىسىنا قاتىسىپ كوزگە تۇسكەننەن كەيىن، 1920 جىلى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا قابىلدانادى. كەلەر جىلى، ياعني 1921 جىلى اسكەري قىزمەتتەگى ەرەن ەرلىكتەرى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا اسكەري قىزمەتتەگى ەڭبەگى جەمىستى بولىپ، 1939 جىلى بريگادا كومانديرى بولىپ تاعايىندالسا، 1940 جىلى  4-ءشى ماۋسىمدا ي.ۆ.پانفيلوۆقا گەنەرال-مايور شەنى بەرىلەدى.

ءسويتىپ، 1941جىلى 14 شىلدەدە ۇلى وتان سوعىسىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ جۇرەگى بولعان ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستاعى وراسان ەرلىكتەرىمەن كەڭەس وداعىن ءدۇر سىلكىنتكەن 316-شى ديۆيزيانى جاساقتاۋعا بۇيرىق الادى. نەگىزگى قۇرامى الماتى مەن فرۋنزەنىڭ (بيشكەك) ياعني، جەرگىلىكتى قازاقتار مەن قىرعىز ازاماتتارى بولدى. تاريحتاعى پانفيلوۆشى 28 باتىردىڭ دا داڭقىنىڭ شىققان كەزى وسى ۋاقىت ەدى. ماسكەۋ وبلىسىنىڭ گۋسەنەۆو سەلوسىندا جاۋدىڭ مينومەتىنىڭ وعىنان قازا تاپقان ي.ۆ. پانفيلوۆقا 1942 جىلى، 12 ساۋىردە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. مىنە، ەندى وسىدان باستاپ باتىر اتامىزدىڭ اتىن ۇلىقتاۋ، ەستە قالدىرۋ شارالارى باستاۋ الادى. ءسويتىپ، كەڭەس وداعى كولەمىندە 40-تان اسا كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلىپ، 5 جەرگە ەسكەرتكىش (ماسكەۋ وبل. گۋسەنەۆو سەلوسى، الماتى، بيشكەك، استانا جانە ۆولوكولامسكىدە) ورناتىلادى. جانە قىرعىزستاندا ءبىر اۋدان، قازاقستاندا 1 اۋدان،  5 مەكتەپكە، ونىڭ 3-ءى قازاقستاندا، سونداي-اق، قوستاناي وبل. ءبىر اۋىلعا ي.ۆ. پانفيلوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن ەكەن.

بىراق، ءبىر وكىنىشتىسى سول كەزدەگى وسى ديۆيزيادا باتالون كومانديرى بولعان  كوزسىز ەرلىگىمەن كەڭەس وداعىن مويىنداتقان، كۋبا، يزرايل مەملەكەتتەرى قاستەرلەپ، ۇلگى تۇتاتىن  ب. مومىشۇلىنىڭ، سوعىستىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ 1946 جىلعا ۋكراينادا ەرەن ەرلىگىمەن اتى اڭىزعا اينالعان پارتيزان ق. قايسەنوۆ، ۇشقىش ت. بيگەلدينوۆ پەن رەيحستاگقا العاش تۋ تىككەن ر. قوشقارباەۆ، گ. بۋلاتوۆ ت.ب. كوپتەگەن جەرلەستەرىمىزدىڭ جانقيارلىق ەرلىكتەرى وسىنداي دارەجەدە دارىپتەلدى ما؟ جوق!...

مىنەكەي، اعايىن بۇدان ءبىز كەيبىر كوكەلەرىمىز اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتايتىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ وترشىلدىق ساياساتىن جالعاستىرۋشى بىردەن-ءبىر ءىزباسارى بولعانىن بايقايمىز. ءبىر جاعىنان ول كەزدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بار بيلىكتى قولىندا ۇستاپ قارسى كەلگەننىڭ ءبارىنىڭ كوزىن جويىپ وتىرعان كەزەڭ بولدى. ەندى مىنە، ول قانشەڭگەل قىزىل يمپەريا كەلمەسكە كەتتى، دەگەنمەن  ونىڭ ەلەسى بولعان «قۇلدىق پسيحولوگيا» ءبىزدىڭ سانامىزدا ءالى دە سالتانات قۇرىپ تۇر-اۋ.  سول سەبەپتى دە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 30 جىل وتسە دە ءالى اۋدانىمىزدىڭ اتىن، تاريحى  تەرەڭ، باتىرلىق پەن وتانسۇيگىشتىكتىڭ باعا جەتپەس بەلگىسى، ۇرپاققا ۇران بولعان «وربۇلاق» دەپ اتاي الماي وتىرمىز.

ال، وربۇلاق قازاق حالقى تاريحىنداعى وراسان زور تاريحي ەرلىك. بۇل شايقاستىڭ تاريحي ماڭىزى قازاق-جوڭعار سوعىسىنداعى بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى  ۇلى جەڭىستەرمەن تەڭ دارەجەدە ەكەندىگى جىلدان-جىلعا دالەلدەنىپ كەلەدى. تاريحشى ي.ە.فيشەردەن باستاۋ الاتىن وسىناۋ الاپات سوعىس جايىندا ورىستىڭ – ا.ي.لەۆشين، ي.يا.زلاتكين، ۆ.ا.مويسەەۆ، قازاق عالىمدارى – س. اسفەندياروۆ، م. تىنىشباەۆ، س. سەيفۋللين مەن قاتار ولاردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى – ق.يساباەۆ، ب.نۇرجەكەۇلى، ج.قورعاسبەكتەگى سىندى الاشتىڭ ارداقتى جازۋشىلارى قالام تەربەگەن.قازاقتىڭ جاۋجۇرەك 600 سايىپقىرانىنىڭ كوزسىز ەرلىككە بارىپ، باتىر حونتايشىنىڭ 50000 اسكەرىنە قاسقايىپ قارسى تۇرۋى، باسقا بىردە-ءبىر ۇلت تاريحىندا كەزدەسپەيتىن جانقيارلىق ەرلىك! جانە وزىنەن 83 ەسە كوپ 10 000 جاۋدىڭ جەر جاستاندىرۋىن سوزبەن بەينەلەپ ايتۋ نەمەسە جازۋ دا مۇمكىن ەمەس...

ەگەر، سالقام جاڭگىر باستاعان قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى قوستوقتى، شاپىراشتى قاراساي، ارعىن اعىنتاي، دۋلات جاقسىعۇل، سىرىمبەت، نايمان كوكسەرەك، سۋان ەلتىندى، ۇزىنمۇرت ۇزاق، قوڭىرات الاتاۋ، قومپاي، بودە، كىشى جۇزدەن جيەمبەت، ءجالاڭتوس، قاڭلى ساربۇقا جانە قىرعىزدان كوتەن، تاباي ت.ب. جۇزدەگەن ەرەلەرىمىزدىڭ، تۋرا كەلگەن اجالعا قايمىقپاي قارسى تۇرعان حاس باتىرلارىمىزدىڭ ەرەن ەرلىگى بولماسا، ءبىزدىڭ اتامەكەن جاۋ قولىندا قالار ەدى عوي. سىزدەرگە مىڭ تاعزىم اسىل تەكتى، اسقاق ارماندى، تۋعان جەر مەن ەلدىڭ قامىن جەپ، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن جانىن دا، قانىن دا اياماعان ارداقتى بابالارىم! سوناۋ، ب.ز.ب داۋىردە عۇن مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان  مودە تاڭىرقۇتتىڭ «جەر، مەملەكەتتىڭ نەگىزى!» دەگەن قاعيداسىن مىڭداعان جىلدار وتسە دە بىزدەرگە جەتكىزۋشى، ۇلان – بايتاق قازاق جەرى مەن بابالار اماناتىنىڭ قورعاۋشىلارى بولعان – حاندارىمىز بەن باتىر، بيلەرىمىزگە ماڭگىلىك قارىزدارمىز، اعايىن!

قازىرگى تاڭدا وسىناۋ بابالار اماناتىنىڭ يگى ىستەرىنىڭ جالعاستىرۋشىسى بولىپ جۇرگەن ەر – ازاماتتارىمىز دا ءبىرشاما شارۋانىڭ باسىن قايىردى. تاريح شاڭىنا كومىلىپ قالعان اتالمىش تەڭدەسسىز تاريحتى جارىققا شىعارىپ، دارىپتەۋدە قاجىماي قالام تارتىپ كەلە جاتقان – ب.نۇرجەكەۇلى، ءا.مەڭدەكە،ءو. وزعانباەۆ، م.كاليەۆ،ءا.ءارىن، و.اسقار، ج. قورعاسبەكتەگى، «وربۇلاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ە.ماناپۇلى، «جاركەنت ايناسى» گازەتىنىڭ ديرەكتورى د. بەيسەنبەكۇلى  مەن كوپتەگەن اقىن – جازۋشىلارىمىز جانە مارقۇم اۋدان اكىمى بولعان ءا.ىبرايمولداەۆ، ت. ب. ەلجاندى ازاماتتارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى ەرەكشە اتاپ وتەرلىك. ناتيجەسىندە، وربۇلاق شايقاسىنىڭ 350 جانە 375 جىلدىق مەرەيتويلارى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتىپ، عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزىلىپ، جيناق كىتاپتار شىعارىلدى، سونداي-اق، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جاركەنت قالاسىندا وربۇلاق شايقاسى بەينەلەنگەن «ۇلى جەبە» اتتى ۇلكەن ەسكەرتكىش اشىلدى. بىراق، وكىنىشكە وراي ءبىرشاما جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان باستامانىڭ ءبىرى اۋدانعا باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىنە قۇرمەت كورسەتىپ، جاس ۇرپاقتى ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋدە ۇلكەن ىقپالى بولاتىن، ونەگەلى ءىستىڭ ءبىرى اۋدانىمىزعا «وربۇلاق» ەسىمىنىڭ بەرىلۋى ءالى دە كەنجەلەپ قالۋدا...

سول ءۇشىن دە، حاكىم اباي ايتقانداي «تولىق ادام» بولۋ ءۇشىن اركىم ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەرمەن، پەندەشىلىكپەن كۇرەسۋى كەرەك – دەگەنىندەي، باسقاشا ايتقاندا ءبىر كۇندىك قىسقا ءومىر جايلى تۇسىنىكتەن ارىلىپ، كەلەشەك، ۇرپاقتىڭ دا قامىن ويلاعانىمىز ابزال. ياعني، قۇلدىق سانا-سەزىمنەن ارىلىپ، ۇرپاعىمىزدىڭ ءوزىن قۇلدىق سانادان ارىلتىپ تولىقاندى ازامات سەزىندىرىپ ءوسىرۋ ءۇشىن تۋعان جەردىڭ، ەلدىڭ تاريحي اتاۋلارىنا اسا ءمان بەرىپ وسكەلەڭ جاستارىمىزدىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت-اق. بۇنداي يگى قادامدار بولاشاق ۇرپاقتىڭ-ىشكى دۇنيەسى مەن رۋحاني قازىناسىنىڭ ارتۋىنا، ۇلتتىق ماقتانىشقا بولەنۋىنە زور ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. ارينە،مەملەكەتتىك تۇرعىداعى  مۇنداي ءىس-شارالار ادامعا پسيحولوگيالىق جانە رۋحاني بوستاندىقتى سىيلايدى. ءار قازاق ءوز جەرى، ءوز ەلىندە اتا-بابا تاريحىمەن ماقتانىپ، ەركىن جانە باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىز جاس ۇرپاق كيە ساناپ ۇلگى الارلىقتاي قاسيەتتى تاريح! ماسەلەن، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2019 جىلدىڭ 22 اقپانىنداعى نومىرىندە شىعىسىمىزداعى «وسكەمەن قالاسىندا  35 كوشە مەن 2 ساياباق جاڭا اتاۋعا يە بولدى» دەگەن جاڭالىقتى وقىپ، ونداعى – ءال-فارابي، شاكارىم، س. نۇرماعامبەتوۆ، ءا. قاشاۋباەۆ ت.س.س. قازاق ۇلىلىرىنىڭ ەسىمىن كورىپ قۋانىشتان كوڭىلىم كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالدى. ول ول ما، سول ورىسى قالىڭ دەيتىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ باسشىلىعى زىريان اۋدانىنىڭ اتاۋىن التاي دەپ وزگەرتىپ، كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقلاسىنا بولەندى. ءوڭىر جۇرتشىلىعى دا بۇل اتاۋدى قۋانا قابىلداى. سونداي-اق، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى دە زەلەنوۆ اۋدانىن بايتەرەك اۋدانى دەپ وزگەرتىپ، ماسەلەنى وڭىنان شەشتى. جۋىردا عانا قاراعاندى وبلىسىنىڭ وكتيابر اۋدانى الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ەسىمىن الىپ رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىن شەكسىز قۋانىشقا بولەدى. ەندىگى باتىل قادام جاساۋ كەزەگى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە كەلگەن سىڭايلى...

جانە دە جىل باسىنداعى مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىنىڭ «ۇلاعات پەن ۇستانىم» بولىمىندەگى مىنا سوزدەرمەن قورىتقاندى ءجون كورىپ وتىرمىن, «...ادام بالاسى دۇنيەگە پاتريوت بولىپ كەلمەيدى. ول ءبىلىم مەن تاربيە الىپ، الەۋمەتتىك ورتامەن ارالاسىپ، ازاماتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرۋ كەزىندە پاتريوتقا اينالادى. ءوزىنىڭ ماقسات – مۇددەلەرى قوعام يگىلىگىمەن ۇندەسىپ، ەلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جاتقانىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن ادام ناعىز باقىتقا كەنەلەدى» - دەلىنگەن.  دەمەك، ەلىمىزدىڭ بولاشاق پاتريوتتارىن قالىپتاستىرۋعا ىقپالى زور بولاتىن وسىناۋ ءبىزدىڭ وڭىردە دە  سوناۋ «وربۇلاقتىڭ 350 جىلدىعىنان» باستالعان يگى باستاما ءوز مارەسىنە جەتىپ ەل-جۇرتقا ۇلكەن باقىت سىيلار  دەگەن ويدامىز.سول ءۇشىن دە تۋعان جەرىمىزدىڭ ءتول اتاۋى قايتا جاڭعىرىپ، بابالار رۋحىنىڭ قۇرمەتىنە اۋدانىمىز «وربۇلاق» اتالار دەگەن ءۇمىتتىڭ وتى، «ەلىم!» دەگەن ءار ازاماتتىڭ، ءاربىر قازاق پاتريوتىنىڭ  كەۋدەسىندە لاۋلاپ تۇر. تەك، ءتاڭىرىم تىلەكتى بەرسىن، سول ءبىر باقىت سىيلار قۋانىشتىڭ شات-شادىمان مەرەكەسىندە اماندىقپەن جولىققانشا، اعايىن...

قالي يبرايىمجانوۆ,

تاريحشى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، «جاۋىنگەرلىك داڭق» مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz