سوڭعى جىلدارى باتىستىق الپاۋىت بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «يسلامي تەررور» ءسوزى ءجيى قولدانىلاتىن بولدى. يسلام الەمىندەگى بەلگىلى ءدىن عالىمدارى مەن قايراتكەرلەر «يسلامي تەررور» ءسوزىنىڭ قيسىنسىزدىعىن قانشا جەردەن دالەلدەگەنىمەن كەيبىر توپتار تەررورلىق ارەكەتتەرگە «يسلامي» دەگەن تاڭبا باسۋدان جالىعار ەمەس. نەلىكتەن باتىستا «يسلام» مەن «تەررور» اراسىندا سەبەپتى بايلانىس قۇرۋعا دەگەن اۋەستىك بار؟ ءدىن رەتىندە «يسلام» مەن «تەررور» اراسىندا سەبەپتى بايلانىس قۇرۋ شارت بولسا وندا باسقا ءدىن وكىلدەرى تاراپىنان جاسالعان قاتىگەزدىكتەر نەلىكتەن تەررورمەن بايلانىستىرىلمايدى؟ ماسەلەن، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ارنايى وكىلى ريچارد فولك 2000 جىلدان بەرى يزرايل ارمياسىنىڭ 1300-دەن استام پالەستينالىق بالانى ولتىرگەنىن العا تارتتى. وسىعان قاراپ ءيزرايلدىڭ پالەستينالىقتارعا قارسى جاساعان ارەكەتتەرىن «ەۆرەي تەررورى» دەپ اتاۋ قانشالىقتى ورىندى؟ يرلانديادا كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتىقتار قانشاما بەيبىت ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن اياۋسىز قاقتىعىستى. الايدا، مۇنى ەشكىم حريستياندىقپەن بايلانىستىرمادى. اقش-تا نەوكوندار بيلىك قۇرعان كەزدە كىشى بۋش اۋعانستان مەن يراكقا قارسى باسقىنشىلىقتى «كرەست جورىعى» رەتىندە سيپاتتادى. ناتيجەدە جۇزدەگەن مىڭ جازىقسىز ادام ءولدى. وسى باسقىنشىلىق ارەكەتتى ەشكىم «حريستيان تەرروريزمى» دەپ اتامادى. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق 2010 جىلى قىرعىزستاندا جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر بەلەڭ العاندا ەتنيكالىق وزبەكتەرمەن قىرعىزدار اراسىندا قانتوگىس بولدى.

سوڭعى جىلدارى باتىستىق الپاۋىت بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «يسلامي تەررور» ءسوزى ءجيى قولدانىلاتىن بولدى. يسلام الەمىندەگى بەلگىلى ءدىن عالىمدارى مەن قايراتكەرلەر «يسلامي تەررور» ءسوزىنىڭ قيسىنسىزدىعىن قانشا جەردەن دالەلدەگەنىمەن كەيبىر توپتار تەررورلىق ارەكەتتەرگە «يسلامي» دەگەن تاڭبا باسۋدان جالىعار ەمەس. نەلىكتەن باتىستا «يسلام» مەن «تەررور» اراسىندا سەبەپتى بايلانىس قۇرۋعا دەگەن اۋەستىك بار؟ ءدىن رەتىندە «يسلام» مەن «تەررور» اراسىندا سەبەپتى بايلانىس قۇرۋ شارت بولسا وندا باسقا ءدىن وكىلدەرى تاراپىنان جاسالعان قاتىگەزدىكتەر نەلىكتەن تەررورمەن بايلانىستىرىلمايدى؟ ماسەلەن، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ارنايى وكىلى ريچارد فولك 2000 جىلدان بەرى يزرايل ارمياسىنىڭ 1300-دەن استام پالەستينالىق بالانى ولتىرگەنىن العا تارتتى. وسىعان قاراپ ءيزرايلدىڭ پالەستينالىقتارعا قارسى جاساعان ارەكەتتەرىن «ەۆرەي تەررورى» دەپ اتاۋ قانشالىقتى ورىندى؟ يرلانديادا كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتىقتار قانشاما بەيبىت ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن اياۋسىز قاقتىعىستى. الايدا، مۇنى ەشكىم حريستياندىقپەن بايلانىستىرمادى. اقش-تا نەوكوندار بيلىك قۇرعان كەزدە كىشى بۋش اۋعانستان مەن يراكقا قارسى باسقىنشىلىقتى «كرەست جورىعى» رەتىندە سيپاتتادى. ناتيجەدە جۇزدەگەن مىڭ جازىقسىز ادام ءولدى. وسى باسقىنشىلىق ارەكەتتى ەشكىم «حريستيان تەرروريزمى» دەپ اتامادى. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق 2010 جىلى قىرعىزستاندا جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر بەلەڭ العاندا ەتنيكالىق وزبەكتەرمەن قىرعىزدار اراسىندا قانتوگىس بولدى. مۇنى ەشكىم «قىرعىز تەرروريزمى» دەپ اتاعان ەمەس. اتالماۋى ابدەن ورىندى. تەررورلىق ارەكەتتى جاساعان ادامنىڭ ءدىنى، ۇلتى مەن تەررورلىق ارەكەت اراسىندا سەبەپتى بايلانىس قۇرۋ مۇلدەم قاتە، سىڭارجاق پايىم. ويتكەنى، تەرروردىڭ ءدىنى ياكي ۇلتى جوق.

باتىستىق كولونياليزم ءپالساپاسى بارلىق تەرميندەردى بەلگىلى ءبىر ساياسي ماقساتتا ءوز مۇددەسىنە قاراي يكەمدەپ قولدانۋعا وتە شەبەر. ەشبىر ساياسي استارى جوق قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزى كولونياليزمنىڭ مۇددەسىنە قاراي وزىندىك ساياسي ءمان يەلەنىپ جاتادى. سوندىقتان كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ قانداي ماعىنا بىلدىرەتىنى ەمەس، ونىڭ نەندەي ساياسي-يدەولوگيالىق ماقساتتا قولدانىلاتىنى ماڭىزدى. ەندەشە، بۇگىندە كوبىنە يسلام دىنىنە عانا تەلىنىپ جۇرگەن تەررور ۇعىمىنىڭ تاريحىنا زەر سالىپ كورۋدى ءجون كوردىك.

جالپى «تەررور» ءسوزىنىڭ بارشاعا ورتاق بەلگىلى ءبىر انىقتاماسى جوق، دەگەنمەن كوپشىلىك قولدانىستاعى ماعىناسى «بەيبىت تۇرعىنداردى ءولتىرۋ»، «كۇش قولدانۋ»، «ۇرەي سالۋ» «قاتىگەزدىك» دەگەنگە سايادى. اقش-تىڭ چيكاگو لايولا ۋنيۆەرسيتەتىنەن ل. لانگمان جانە د. مورريس «Islamic Terrorism: From Retrenchment to Ressentiment and Beyond» اتتى زەررتتەۋدە تەررورعا ناقتى انىقتاما بەرۋدىڭ قيىن ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى.

«تەررور» ۇعىمىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى

ساياسي تەرميندەر ديناميكالىق سيپاتقا يە. قوعامدىق جۇيەنىڭ دامۋ بارىسىنا قاراي ۇعىمدار دا بەلگىلى ءبىر دامۋ ساتىسىنان وتەدى. لاتىنشادا «قورقىنىش»، «ۇرەي»، «قاتىگەزدىك» دەگەن ماعىنا بىلدىرەتىن «تەررور» ءسوزى 1789 جىلعى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى كەزەڭىندە ساياسي-يدەولوگيالىق مانگە يە بولدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن روبەسپەر جەتەكشىلىگىندە ياكوبيندەر «تەررور رەجيمى» (1793-1794) دەپ اتالاتىن ساياسي جۇيە قۇرعانى تاريحتان ءمالىم. ياكوبيندەر راديكالدى، توڭكەرىسشىل ۇساق بۋرجۋازيا وكىلدەرى بولاتىن. ولار كونۆەنتسيا ماجىلىسىنە ۇستەمدىك قۇرىپ، باسقا پارتيالار مەن ۇيىمداردى جاپپاي قىرىپ-جويىپ، ۇرەي مەن قورقىنىش رەجيمىن ورناتادى. ياكوبيندەر كىشىگىرىم توپ بولعانىنا قاراماستان بارلىق ساياسي بيلىكتى ءوز قولدارىنا شوعىرلاندىرىپ، رەسپۋبليكالىق باسقارۋ جۇيەسىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن مونارحيستەردى قاتىگەزدىكپەن ەزىپ-جانىشتادى. وسىلايشا تاريحتا العاش رەت تەررور ءسوزى بەلگىلى ءبىر ساياسي ءمان يەلەنىپ، قولدانىسقا ءتۇستى.

ياكوبيندەر قۇرعان «تەررور رەجيمى» بۇقارا حالىقتىڭ اقسۇيەكتەردەن كەك قايتارۋىنىڭ دورەكى، قاتىگەز فورماسى ەدى. باتىس ەلدەرىندە 18-19 عاسىرلاردا تەررورلىق ارەكەتتى ءتاسىل رەتىندە قولدانعان كوپتەگەن توڭكەرىسشىل ساياسي اعىمدار پايدا بولدى. كەيىننەن فرانتسيا مەن باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە كىشىگىرىم توڭكەرىسشىل تەررورلىق ۇيىمدار بيلىككە قارسى بەلسەندى قيمىلدار جۇزەگە اسىردى. تەررورعا نەگىزدەلگەن ساياسي كۇرەس ءتاسىلى نەگىزىنەن 19 عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي پاتشالىق رەسەيدە قارقىنداپ دامىدى. پاتشالىق بيلىكپەن كۇرەسۋ ءۇشىن تەررورلىق ارەكەتتەردى توڭكەرىسشىل كۇرەس ءتاسىلى رەتىندە نەگىزدەگەن راديكالدى ورىس ينتەللەكتۋالدارى «نارودنايا ۆوليا» اتتى تەررورلىق ۇيىم قۇرادى. اتالعان ۇيىم 1879 جىلى تاراتقان ۇندەۋىندە تەررورعا قاتىستى ۇستانىمدارىن بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «بيلىك باسىندا كۇش قولدانىپ، قاتىگەزدىك جاسايتىن نەگىزگى لاۋازىمدى تۇلعالاردى جازالاپ وتىرۋدى ماقسات ەتكەن تەررورلىق ارەكەتتەرىمىز باسقارۋ بيلىگىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋدى، بيلىككە قارسى كۇرەسۋدىڭ مۇمكىن ەكەنىنە حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزۋدى، وسىلايشا حالىقتىڭ توڭكەرىسشىل رۋحىن جانداندىرۋدى، وسى كۇرەستىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىنە دەگەن سەنىمدى نىعايتۋدى، ارنايى وقۋ-جاتتىعۋدان وتكەن كۇرەسكەر كۇشتەردى جۇيەلىپ، باعىتتاپ وتىرۋدى ماقسات تۇتادى».

1883 جىلى «نارودنايا ۆوليا» ۇيىمى پاتشا وكىمەتى تاراپىنان تۇگەلدەي جويىلدى. الايدا، رەسەيدەگى ۇساق بۋرجۋازيالىق ينتەللەكتۋالداردى تەرروريزمگە باعىتتاعان العىشارتتار جويىلمادى. 20 عاسىرعا تاياعاندا رەسەيدە «نارودنايا ۆوليا» ۇيىمىنىڭ ساياسي مۇراسىن سوتسياليست رەۆوليۋتسيونەرلەر ارى قاراي جالعاستىردى. سوتسياليستەر تەرروريزمدى «جاپپاي حالىقتىق كۇرەستى جوققا شىعارماستان ونى كۇشەيتىپ وتىرۋ ماقساتىندا» ءاردايىم جاقتاپ وتىردى. وسىلايشا، ياكوبيندەر ارقىلى ساياسي ءمان يەلەنىپ، قوعامدىق تاجىريبەدەن وتكەن تەررور ۇعىمى باتىستا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتۇرلى فورمادا، ءتۇرلى ساياسي ماقساتتاردا قولدانىلىپ كەلدى.

باتىستاعى ساياسي ادەبيەتتەردە تەررور كوبىنە ينديۆيدۋالدىق تەررور جانە ۇيىمدىق تەررور دەپ ەكىگە بولىنەدى. ينديۆيدۋالدىق تەررور جەكە ادام نەمەسە ادامداردىڭ تەررورلىق ارەكەتتەرى بولسا، ۇيىمداسقان تەررور بەلگىلى ءبىر ساياسي، يدەولوگيالىق باعىتتاعى ۇيىمداردىڭ نەمەسە ۇيىمداسقان توپتاردىڭ تەررورلىق ارەكەتتەرى رەتىندە سيپاتتالادى. سونىمەن قاتار كەيبىر ساياسي سوزدىكتەردە «مەملەكەتتىك تەررور» ۇعىمى دا بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. وسى ۇعىمنىڭ انىقتاماسىنا قاتىستى ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءبىرىنشى كوزقاراستاعىلار مەملەكەتتىك تەرروردى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءوز حالقىنا نەمەسە باسقا حالىقتارعا قارسى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىراتىن رەپرەسسيالىق ارەكەتتەرى رەتىندە سيپاتتاسا، ەكىنشى كوزقاراستاعىلار مەملەكەتتىڭ قۇقىقتان تىس استىرتىن جاساعان قاتىگەزدىك ارەكەتتەرى عانا تەررورعا جاتادى دەپ ەسەپتەيدى. ەكىنشى كوزقاراس بويىنشا مەملەكەتتىڭ قۇقىق اياسىندا جاپپاي قىرىپ-جويۋ، قاتىگەزدىك ارەكەتتەرى مەملەكەتتىك تەررور اياسىنا كىرمەيدى. لەۆ تروتسكيدىڭ «ەگەر ءبىز تەررورلىق ارەكەتتەرگە قارسى بولساق بۇل تەك ينديۆيدۋالدى كەك الۋ ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايتىندىعى ءۇشىن عانا» دەگەن ءسوزى كەيىننەن XX عاسىرداعى فاشيستىك جانە كوممۋنيستىك رەجيمدەردەگى مەملەكەتتىك تەرروردىڭ استارىنداعى سانا-سەزىمدى پاش ەتەدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي تەك تەررور تەرمينى عانا ەمەس، ساياسي كۇرەستىڭ تەرروريستىك فورماسى دا باتىستان، دالىرەك ايتقاندا مودەرنيزم كەزەڭىنىڭ باستاۋى سانالاتىن فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى كەزەڭىنەن باستالادى. ينديۆيدۋالدىق نەمەسە ۇيىمدىق سيپاتتا تەررور ارقىلى ساياسي كۇرەس جۇرگىزۋ ءتاسىلىنىڭ استارىنداعى سانا-سەزىمدى دىندارلىقپەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ماتەرياليستىك سانانىڭ ايقىن كورىنىسى. سوندىقتان بولسا كەرەك يسلام عۇلامالارى باتىستان شىققان تەررورلىق كۇرەس ءتاسىلىن يسلامداعى جيھادپەن شاتاستىرعان ۋساما بەن لادەننىڭ ارەكەتتەرىن لاعىنەتتەدى. ءتىپتى، كەيبىر بەدەلدى ءدىن عالىمدارى «تەرروريست - مۇسىلمان، مۇسىلمان - تەرروريست بولا المايدى» دەپ وتە قاتال ءپاتۋالار بەردى. يسلام دىنىندە سوعىس ەرەجەلەرىنىڭ ءوزى ءدىني قاعيدالارمەن بەكىتىلگەن. ءدىن عالىمدارى قاسيەتتى سوعىستى (جيھاد) جەكە ادامدار مەن ۇيىمدار جاريالاي المايتىنىن، بۇنى تەك سىرتقى اگرەسسياعا قارسى مەملەكەت نەمەسە مەملەكەتتىڭ قۇزىرلى ورگاندارى عانا جاريالاي الاتىنىن ايتادى.

يسلام الەمىندەگى كوپشىلىك عالىمدار ءال-كايدانىڭ «باتىستىڭ اگرەسسياسىنىڭ ءوزى تەررور، ەندەشە تەررورعا تەررورمەن جاۋاپ بەرەمىز» دەگەن ءپاتۋاسىن لاعىنەتتەيدى. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ تەولوگيالىق نەگىزدەرىنە، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى تۇسىنىگىنە مۇلدەم ساي كەلمەيتىن ءپاتۋا ەدى. ءال-كايدا قۇرانداعى «سەندەرگە كۇش قولدانسا سەندەر دە ولارعا قارسى كۇش قولدانىڭدار، الايدا شەكتەن شىقپاڭدار» دەگەن ۇكىمىن نەگىز الادى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە باتىستىق اگرەسسياعا تاپ بولعان مۇسىلمان ەلدەرىندە بەيكۇنا ادامدار مەن بالالار ولۋدە، ەندەشە «قىساس» (كەك الۋ) نەمەسە «مۋقابالا-ي بيل-ميسل» (كەلتىرىلگەن زيانعا ءدال سول كولەمدە زيان كەلتىرۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋ) قاعيداسىن باسشىلىققا الىپ، جازىقسىز ادامداردى، بالالاردى ولتىرە بەرۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا، مۇسىلمان عالىمدار ناق وسى تۇسىنىكتىڭ ءوزى شەكتەن شىعۋدىڭ كورىنىسى دەپ سانايدى. جوعارىدا اتالعان قاعيدالاردى نەگىزگە الىپ، جازىقسىز ادامداردى ولتىرۋگە بولادى دەپ ەسەپتەۋ ناعىز اداسۋشىلىقتىڭ كورىنىسى. ويتكەنى، يسلامداعى سوعىس قۇقىعىندا بالالار مەن جازىقسىز ادامدار تۇرماق، وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلاردىڭ وزىنە زاقىم كەلتىرۋگە تيىم سالعان. بۇل جالپىعا بەلگىلى جاعداي بولا تۇرا ءال-كايدا سىندى مارگينالدى توپتاردىڭ تەررورلىق ارەكەتتەرگە بەتتەۋى جالپى يسلام ۇمبەتىن تەررورمەن قارالاۋعا نەگىز بولا المايدى.

الايدا، كەيبىر سىڭارجاق كوزقاراستاعىلار 90-شى جىلداردان كەيىن «جاڭا پىكىر» ورتاعا تاستادى. وريەنتاليست عالىم بەرنارد ءليۋيستىڭ «بالكىم «يسلامي تەررور» ءسوزى دۇرىس بولماس، الايدا، بارلىق تەرروريستتەر مۇسىلمانداردان شىعۋدا» دەگەن پىكىرى يسلام دىنىنە جابىلعان ۇلكەن جالا ەدى. ال ەندى تەررورلىق ارەكەتتەر جاساعان، شىققان تەگى مۇسىلمان كىسىلەردىڭ ارەكەتىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ وسى تۇستا قىزىقتى ءبىر مالىمەت كەلتىرە كەتۋ قاجەت. 2008 جىلى تامىز ايىندا انگليانىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى MI5 ارنايى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن جاريالادى. وسى راپورتتا تەررورلىق ارەكەتتەر جاساعاندار، تەررورعا جاقىن تۇرعان راديكالدار مەن وعان قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنداردىڭ كوپشىلىگى ءدىندى جاقسى بىلمەيتىن، ءتىپتى كەيبىرى ءدىني مىندەتتەرىن اتقارمايتىندار ەكەندىگى انىقتالدى. «بىرىككەن كورولدىكتە اسىرە كۇش قولدانۋ جانە راديكالدانۋ ۇدەرىسى» اتتى راپورتتا «يسلامي تەررور» ءسوزىنىڭ استارىن اشاتىن بىرقاتار ناقتى دايەكتەر كەلتىرىلگەن. راپورتتا مىنا ءمان-جايلار باياندالادى: 1. راديكاليزمگە بوي الدىرعاندار ءتۇرلى قوعامدىق توپتان شىعۋى ابدەن مۇمكىن. راديكالداردى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپ نەمەسە دىنمەن بايلانىستىرۋعا بولمايدى; 2. تەررورلىق ارەكەتكە بارعاندار كوبىنە ءوز ءدىنىن جەتىك بىلمەيتىن شالا ساۋاتتى ادامدار اراسىنان شىعادى; 3. قوعامدا ءدىني اعارتۋشىلىق پەن ءدىني قۇرىلىمدار جۇمىسى جاقسى جولعا قويىلسا تەررورلىق ارەكەتتەردى توقتاتۋعا بولادى; بۇل راپورتتاعى تۇجىرىمدار تەررورلىق ارەكەتكە بەتتەگەن جۇزدەگەن ادامداردى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جاسالعان. وسى راپورتتا جاسالعان تۇجىرىمدار اراسىندا تەررورلىق ارەكەتكە بەتتەگەندەردىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەن ادامدار اراسىنان شىعاتىندىعى ءتىپتى كەيبىرىنىڭ ءدىني مىندەتتەرىن اتقارمايتىندىعى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك. بۇل جاعداي - ماقالانىڭ باسىنان بەرى ايتپاق بولعان ويىمىزدى راستايتىن فاكتور. وسى ويىمىزدى تاعى دا ءبىر رەت تۇيىندەسەك، تەررورلىق ارەكەتتەر - دىندارلىقتىڭ ەمەس، كەرىسىنشە ءدىني سانا-سەزىمنەن جۇرداي بولۋدىڭ، ياعني، ماتەرياليستىك سانانىڭ كورىنىسى. وسى ورايدا كەيبىر مۇسىلمان عالىمداردىڭ «بەن لادەننىڭ جۇرەگى مۇسىلمان بولعانمەن، اقىلى - كاپىر» دەگەندى العا تارتۋى وتە ورىندى ايتىلعان پىكىر.

قورىتا ايتقاندا، زۇلىمدىق پەن جاۋىزدىق ادام بالاسىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ ازعىنداۋىنان، ءدىني سانانىڭ السىرەۋىنەن تۋىندايتىن قۇبىلىس. جەر بەتىندە زۇلىمدىق پەن جاۋىزدىق توقتامايىنشا تەررور مەن باسبۇزارلىق تا توقتاماق ەمەس. زۇلىمدىق تەك قانا زۇلىمدىقتى تۋدىرادى. ال زۇلىمدىقتىڭ ءدىنى بولماق ەمەس، باسقالاي ايتقاندا تەرروردىڭ ءدىنى بولمايدى.

«اباي-اقپارات»