بيىل قازاق حالقىن قىناداي قىرعان العاشقى اشارشىلىق كەزەڭى 1921-22 جىلدارداعى ناۋبەتكە 100 تولادى. قازاق تاريحىنىڭ بۇل اقتاڭداق بەتتەرى حالىق جادىنان وشپەك ەمەس. بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا قاڭتار ايىندا جاريالاعان “تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات” اتتى ماقالاسىندا ەرەكشە توقتالعان بولاتىن.

پرەزيدەنت اتالعان ماقالاسىندا سول ناۋبەت جىلداردىڭ جان-جاقتى زەرتتەلۋى قاجەت ەكەنىن، سونداي-اق مەملەكەت تاراپىنان اشارشىلىق ماسسەلەسىنە ءتيىستى باعا بەرىلۋى كەرەك ەكەنىن العا تارتقان بولاتىن.

-“ميلليونداعان ادامدى ناۋبەتكە ۇشىراتىپ، ءتىرى قالعانىن باس ساۋعالاپ قاشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەگەن الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى – 1921-1922 جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل ءوتتى. حالقىمىز سول ناۋبەتتەن قىرىلىپ قالماعاندا، بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ سانى الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى. تاريحىمىزدىڭ وسى اقتاڭداق بەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەي كەلەدى. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانى تۋرالى ءتىپتى عالىمداردىڭ اراسىندا ناقتى دەرەك جوق. سوندىقتان جينالعان مالىمەتتەردى، ءتيىستى تاريحي قۇجاتتاردى اسا تياناقتى زەرتتەۋ كەرەك. بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سول زەرتتەۋگە سايكەس، اشارشىلىق ناۋبەتىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلۋى ءتيىس. مۇنىڭ بارلىعىن تازا عىلىمي ۇستانىممەن جۇرگىزگەن ابزال”,- دەدى مەملەكەت باسشىسى اتالعان ماقالاسىندا.

وسىعان وراي، ەلىمىزدەگى پرەزيدەنتتىك، ورتالىق مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە، سونىمەن قاتار ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى ارحيۆتەردىڭ باسشىلارى رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جوىنىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسياعاي قانداي جاعداي جاساپ جاتقانىن، سونىمەن قاتار، قۇپيا قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەۋدە قانداي كەدەرگىلەر بار ەكەنىن جۋىردا الماتى قالاسى اكىمى قۇرعان كوميسسيا جۇمىسىندا ايتىپ بەردى. ودان بولەك، تاريحشى عالىمدار الداعى مىندەتتەر تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالدى.

اتقارىلۋى جۇمىس اۋقىمى وراسان زور. سوندىقتان دا، ءتيىستى مەجەگە جەتۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارى بىرنەشە اي، ءتىپتى جىلداپ جۇرگىزىلۋى دە مۇمكىن. ال، مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىنە كوپشىلىك قاۋىم وسى باستان سەنگىسى كەلەدى. سوندىقتان، ەل ءۇمىتى اقتالۋى ءۇشىن ىرگەلى جۇمىستاردىڭ باستاۋى بولاتىن العاشقى تۇجىرىم كوپ سوزباي الداعى 31 مامىر ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە جاريالانۋ كەرەك. ال، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى بەيبىت قويشىباەۆ مۇنداي ماڭىزدى مالىمدەمە جاريالانباس بۇرىن بىرنەشە جايتتار قامتىلۋى ءتيىس ەكەنىن ايتادى.

1. رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنى 1930 جانە 1932 جىلدارعى جازالاۋلارىمەن الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ەلەۋلى بولىگىن سىپىرىپ اكەتتى. وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى «احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە باسقالاردى، بارلىعى 44 ادامدى ايىپتاپ»، ماسكەۋگە تۇتقىندارمەن بىرگە جولداعان № 78754 تەرگەۋ ءىسىن ماسكەۋدە وگپۋ اياعىنا جەتكىزىپ تەرگەدى دە، 1930 جىلعى 12 ناۋرىزدا ايىپتاۋ قورىتىندىسىن شىعاردى. وندا «الاش-وردا» پارتيالىق جانە ۇكىمەتتىك ۇيىم رەتىندە قىزمەتىن توقتاتقانمەن، ونىڭ ساقتالىپ قالعان كونتررەۆوليۋتسيالىق وزەگى ءوزىنىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتىن جالعاستىرا بەردى» دەگەن ۇيعارىممەن تۇتقىندارعا ءتۇرلى رەپرەسسيالىق شارالار قولدانۋدى ۇسىندى. سول 1930 جىلعى 4 ساۋىردە ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا سايكەس ۇكىم شىعارىلدى. كونتررەۆوليۋتسيا جاساماق الاشورداشىلار رەتىندە تاڭبالانعانداردىڭ مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاقىپ اقباەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر بار ەكىنشى توبى 1932 جىلى سوتتالدى. وگپۋ جازالاعان الاشورداشىلاردى اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، 1988 جىلعى 4 قاراشادا، قازاق سسر جوعارعى سوتى اقتادى. وسى ورايدا، مۇشەلەرى اقتالعاندىقتان، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن كوزدەگەن ماقساتىنا جەتكىزۋدى كوزدەگەن مەملەكەتتىك بىرلىك – 1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندا سايلانعان  اۆتونوميانىڭ «الاش-وردا» ۇكىمەتى دە اقتالۋعا ءتيىس ەكەنى تۇسىنىكتى ءجايت. حالىق الدەقاشان ءادىل باعاسىن بەرگەن «الاش-وردانى» وسى ناۋقانداعى مەمكوميسسيانىڭ  باستاپقى قادامىندا رەسمي تۇردە ساياسي تۇرعىدان جاڭاشا باعالاۋ سۇرانىپ تۇر. ءتورت عاسىر دەربەستىكتەن كەيىن ءحىىى عاسىردا اۋەلى پروتەكتوراتتىق، ودان، ءحىح عاسىردا وتارلىق قامىت كيىپ، مۇلدەم ايرىلىپ قالعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى حح جۇزجىلدىقتا «الاش-وردانىڭ» تۇڭعىش جاڭعىرتقانىن اتاپ ءوتۋ ءجون بولار ەدى. «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىن، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ جانە شىعىس بولىمشەنىڭ توراعاسى، ۇلت كوسەمى لاۋازىمىن حالىق بەرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى، الاشتىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، رەسپۋبليكالىق رەجيمدە ەكى جىل بويى جۇمىس ىستەپ تۇرعان باتىس  بولىمشەنىڭ توراعاسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆتى،  «الاش-وردا» وقۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن، بارشا بەلسەندى كۇرەسكەرلەردى اتاپ ايتىپ، شىن مانىندەگى رەابيليتاتسيا رەتىمەن كورسەتىلۋگە ءتيىس قۇرمەتتەردى جاريا ەتۋ ابزال.

2. اتالعان قىلمىستىق ىستە «ۇجىمداستىرۋعا قارسىلىق كورسەتكەن باندىنى ۇيىمداستىرۋشى» رەتىندە اتالعانمەن، جازالانۋشىلار تىزىمىنە كىرمەگەن ءبىر تۇلعا بار، ول – ازاتتىق قوزعالىسىنا، ودان كەيىن سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا بەلسەنە  قاتىسۋشى، العاشقى قازتسيك مۇشەسى بايسەيىت ءادىلوۆ. تۇتقىنداۋ كەزىندە وققا ۇشقان، اسكەريلەردىڭ باقىلاۋىمەن جەر قويناۋىنا بەرىلىپ، «حالىق جاۋى» ساناتىنا جاتقىزىلعان. ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن بىلەتىن جانە قاتتى قادىرلەيتىن جەرلەستەرى ونىڭ سۇيەگىن 90 جىلدان كەيىن قارالى-سالتاناتتى راسىممەن قايتا جەرلەدى. مەمكوميسسيانىڭ وسى 31 مامىرعا دەيىن جاريا ەتەتىن مالىمدەمەسىندە بۇل ءجايتتى اتاپ ءوتىپ، ءادىل باعاسىن بەرۋ وتە دۇرىس بولار ەدى.

3. قازاق ازاتتىق قوزعالىسىندا جوعارعى بيلىك تاراپىنان ءالى ءادىل باعاسىن الماي كەلە جاتقان مۇستافا شوقايجايىندا ارنايى ساياسي مالىمدەمە جاساۋ ورىندى بولۋعا ءتيىس. قۇلاعان سامودەرجاۆيە سىنىقتارىن سوۆەت وكىمەتى قارۋلى كۇشىمەن قايتا جاۋلاپ الىپ، تاپتىق نەگىزدەگى جاڭا كوممۋنيستىك يمپەريا قۇرۋعا اشىق كىرىسكەن العاشقى كەزەڭدە-اق تۇرك حالىقتارىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنداعى ورىندارى ەرەكشە تۇلعالار – م. شوقاي ءتارىزدى ەميگراتسياعا كەتكەن مامەد راسۋلزادەنى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى، احمەت-زاكي ۆاليدوۆتى باشقۇرتستان قىزىل يمپەريا ىدىراعان بەتتە حالىق باتىرى رەتىندە تانىپ، مەملەكەتتىك دارەجەدە باعالادى. ال ءبىز ەسىمى مەن ءىسى الەمگە ايگىلى مۇستافا شوقاي سىندى قايراتكەرىمىزدى وتىز جىلدان بەرى لايىقتى باعالاي الماي كەلە جاتىرمىز. وسى جولى، 31 مامىر قارساڭىندا، العاشقى ءادىل دە، ادال، ساياسي تۇجىرىمدى مەمكوميسسيا دەڭگەيىندە جۇرتقا ۇسىنساق، قوعام تەك قانا ۇتار ەدى.

4. الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىن قۇرۋشىلار ءالى تولىق زەرتتەلمەدى، تيىسىنشە لايىقتى باعاسىن الماي كەلەدى. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – 1919 جىلى قىزىلاسكەرلەر وعىنا ۇشقان الاش-وردا اسكەري ءبولىمىنىڭ باسشىسى كاپيتان حاميت توقتامىشەۆ. مەمكوميسسيا مالىمدەمەسىندە ونى دا ارنايى اتاپ ءوتۋ كەرەك.

5. 30-شى جىلدارى «باندىلار بۇلىگى» رەتىندە اياۋسىز باسىپ-جانشىلعان حالىق كوتەرىلىستەرىن ءوز تاريحي ءدال اتاۋىمەن اتاپ، سولاقاي رەفورماعا قارسىلىق بىلدىرگەنى ءۇشىن عانا جازىقسىز قىرعىنعا ۇشىراتىلعان كوتەرىلىسشىلەردى تولىق اقتاۋ جۇزەگە اسىرىلاتىنىن وسى مالىمدەمەدە اتاپ كورسەتۋ قاجەت.

6. قازاق حالقىن ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتقان سولاقاي رەفورمالار رەسپۋبليكا استاناسى الماتى قالاسىنان باستاۋ الىپ، بۇرمالاۋلى ءىس-شارالار جوبالاندى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى نۇسقاۋلار شىقتى. اشىققان جۇرت استاناعا شۇبىرىپ، الماتى كوشەلەرىندە سۇلاپ جاتتى، مىڭ-مىڭداپ ءولىم قۇشتى. سوندا قالا بيلىگى تاراپىنان ولاردىڭ مايىتتەرىن اربالارعا تيەپ قالا سىرتىنا اپارىپ كومۋ ۇيىمداستىرىلدى. قايدا تاسىمالداندى، قاي ماڭدا جەر قويناۋىنا بەرىلدى، مۇنى ميليتسيا، قۇپيا پوليتسيا ارحيۆتەرىن زەرتتەۋ، باسقا دا جولدارمەن ىزدەستىرۋ ارقىلى انىقتاپ، 31 مامىرعا دەيىن قۇرباندار باسىنا بەلگى قويۋ كەرەك.

7. ۇلكەن تەررور جىلدارى ماسكەۋدە اتىلعانداردىڭ مايىتتەرىن زيراتتارعا ارنايى جونەلتپە جازبامەن تاسىعان، بىزدە دە سونداي تاجىريبە بولۋعا ءتيىس. قۇپيا پوليتسيا ارحيۆىن ساقتاۋشىلاردان سول دەرەكتەردى اشۋدى سۇراپ، جاڭالىق قورىمىنان وزگە جەرلەردى تۇگەل انىقتاۋعا جانە قۇرباندار باسىنا بەلگى قويۋعا تىرىسۋ كەرەك.

8. «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى شاڭىراق كوتەرگەن 1989 جىلدان بەرى ۇنەمى نازاردا ۇستاپ، كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەرىنىڭ ءبىرى بۇرىنعى نكۆد عيماراتىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى مۋزەيىن اشۋ ماسەلەسى ەدى. مۋزەي اشىلعان، بىراق حالىقتىڭ قارالى تاريحىن قاستەرلەپ، تاربيە جۇمىسىنا پايدالانۋدان گورى عيماراتتى تابىس كوزىنە اينالدىرۋعا قۇمارلىق تانىتقان چينوۆنيكتەردىڭ ساناسىز ارەكەتى سالدارىنان جەكە قولعا ساتىلىپ، 1,5 جىلدا جابىلىپ قالعان. قازىر ونى الدەبىر الپاۋىت قوناقۇيگە اينالدىرىپ الدى. «ادىلەت» قاراماعىنا الۋدى كوزدەگەن تاعى ءبىر عيمارات – الماتى قالاسى، تولەبي كوشەسىندەگى 29-ءۇي. بۇل ءۇي ۇلكەن تەررور قۇرباندارى، العاشقى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ باسشىلارى، عالىمدار سانجار اسپاندياروۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ جانە سسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىندا ۇلت مادەنيەتى ينستيتۋتى جۇمىسىن جولعا قويۋشىلاردىڭ ءبىرى، شىعىس قولجازبالارىن جيناپ، تارجىمەلەۋشى، زەرتتەۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە تىعىز بايلانىستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا وندا تۇرىك ەلشىلىگى ورنالاستى، ال قازىر تۇرىك كونسۋلدىعى اۋلاسىندا بوس تۇر. وسى عيماراتتى قالا اكىمدىگى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنا بەرۋ ماسەلەسىن شەشسە – وندا «ادىلەتتىڭ» جارعىلىق جوسپارىنا ساي «جاڭعىرعان ۇلت زيالىلارى مۋزەيىن» اشۋعا زور مۇمكىندىك جاسالارى، ياعني حالىق يگىلىگىنە باعىتتالعان ۇلكەن ءىس تىندىرىلارى  سوزسىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

رەسپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz