حالقىمىزدىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلى تۋرالى عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاپ، قازاقتان شىققان تاريح عىلىمىنىڭ تۇڭعىش دوكتورى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ ەسىمى ءدال سول ساتتەردە ءبىرتالاي ەلدىڭ وقىمىستىلارىن جالت قاراتىپ، شارتاراپتى شارلاپ كەتكەن ەكەن. بىراق ونىڭ ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاق ەلى تاريحىن شىنايى بايانداۋعا تىرىسقان وسىناۋ قۇندى ەڭبەگىن سولاقاي بيلىك كوپ ۇزاماي-اق تەرىسكە شىعارىپ، اۆتوردى قۋعىنداپ، قاماۋعا الادى.

ەندى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن سول كورنەكتى تۇلعانىڭ ءومىر جولىنداعى بەلگىلى جەتىستىكتەرى مەن باستان كەشكەن اۋىرتپالىقتارى جونىندە جان جارى حاليما بەكمۇحامەدوۆادان سىر تارتىپ وتىرمىز.

سول ءبىر كوكتەم

كۇيەۋى بۇدان ەلۋ جىلداي بۇرىن دۇنيە سالعان حاليما ادامبەكقىزى جولداسىنان كۇنى كەشە عانا كوز جازىپ قالعانداي، ەكەۋارا اڭگىمەنى ناقپا-ناق، تەبىرەنە باياندايدى:

– كوكتەم ايى ەدى. تاشكەنتتىڭ ماي توڭعىسىز شۋاقتى كۇندەرى. 1946 جىل. العاش كەزدەسكەن سول ءبىر ايلى كەشتەردىڭ بىرىندە جانىمدى تولقىتىپ، ەسىمدە ماڭگى قالعان اسەر – ەرەكەڭنىڭ اقىرىن عانا ىڭىلداپ سالعان ءانى ەدى. ابايدىڭ «ايتتىم سالەم قالامقاسى». ونى ءان تىلىمەن جەتكىزگەن ءوز جۇرەگىنىڭ ءۇنى دەپ قابىلدادىم. راسىندا دا، ارامىزدا «ماعان ۇنايسىڭ، ءسۇيدىم، كۇيدىم» دەگەن ءسوز بولعان ەمەس. وسى اۋەز ارقىلى ءبىر-ءبىرىمىزدى ايتپاي-اق ۇعىنىسقاندايمىز. مەن دە كەلىسەتىندىگىمدى كوز جانارىممەن-اق، قاباق قاعىسىممەن-اق سەزدىرگەن سەكىلدىمىن.

ايتپاقشى، ونىڭ ەڭ العاشقى سىيلىعى دا وتە توسىن – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى. ءالى كۇنگە دەيىن ۇيدە تۇر...

كوكەيدە «اپايىمىز تاشكەنتتە نەعىپ ءجۇر. وزبەككە قاتىسى بار ما» دەگەن وي قىلاڭدايدى. سەرگەك جان وسىنى اڭداعانداي اسەم كۇلىمسىرەپ، ءسوز ساباقتايدى:

– شەشەم ايشا – زايساندىق ءبىر بايدىڭ قىزى ەكەن. اكەم ادامبەك بەكمۇحامەدوۆ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە اتىلىپ كەتىپتى. وسىدان سوڭ انام مەنى الىپ، تاشكەنتكە بارىپ باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. الدىندا ءۇش بالاسى ءولىپتى. ءتىرى قالعان مەن تۇڭعىش پەرزەنتى ەكەنمىن. سولايشا تاعدىر تالەيىمەن جانۇشىرىپ، قولۇستاسا قاشىپ ءجۇرىپ، وزبەك اعايىنداردىڭ استاناسىنان ءبىر-اق شىعىپپىز. مەنى ورىس مەكتەبىندە بەرىپتى.

ومىردەرەگىن شولساق، ەرمۇحان اعامىز 1946 جىلى وتىز جاس شاماسىندا بولار. بۇ كىسىنىڭ جولى تاشكەنتكە قالاي تۇسكەن.

– مۇندا ول كەزەكتى ديسسەرتاتسياسى دايىندىعىمەن جۇرگەن كورىنەدى، – دەيدى حاليما اپاي. – ال مەن وسىنداعى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن تامامداعالى جاتقانمىن. ديپلوم جۇمىسىن قورعاۋ اركەتىمەن ناۆوي اتىنداعى كىتاپحانسىندا وتىرعانمىن. مىنە، سول جەردە كەزدەيسوق ۇشىراسىپ، ءتىل قاتىسىپ قالدىق تا، تەز تابىسىپ كەتتىك.

وسىلايشا، ەرمۇحان مەنى كۇن سايىن كىتاپحانادان ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالىپ ءجۇردى. سويلەسە كەلە وزىمنەن ون جاستاي ۇلكەن ەكەنىن ءبىلدىم. ءسوز ورايىندا ايتا كەتەيىن، ەرەكەڭ تولقۇجاتىندا 1915 جىلى تۋعان دەپ كورسەتىلىپتى. بىراق كومسومول قاتارىنا تەزىرەك ءوتۋ ءۇشىن ءبىر جاس قوستىرىپ جازدىرىپ العانىن ايتتى. تارتىمدى جان ەكەنى بىردەن بايقالعان. ەكى كوزى شوقتاي جايناعان، ورتا بويلى جىگىت. ەرىك-جىگەر، اقىل-ويى دا ەرەسەن سياقتاندى. كوز الدىمدا جارقىل قاققان، بيداي ءوڭدى، كەرەمەت قازاق جىگىتى تۇردى. جان الەمىنىڭ تازالىعى دا جارقىن كۇلكىسىنەن كورىندى.

دەگەنمەن، جاپ-جاس جىگىتتىڭ «دوكتورلىق قورعاعالى ءجۇرمىن» دەگەنىن قىز الدىندا ماقتانىشپەن ءسال-ءپال اسىرا ايتقانى-اۋ، كەشىرىمدى دەپ قابىلداسام، شىن ەكەن. كانديداتتىعىن ءۇش جىل بۇرىن ماسكەۋدە قورعاپ ۇلگەرىپتى. ەكى-ءۇش كۇن ارالىعىندا-اق انىق بايقالعانىنداي، ونىڭ عىلىمي ىسكە شەكسىز بەرىلگەندىگىن اڭعاردىم. بۇل دا ازامات بولمىسىن ودان سايىن ايشىقتاي تۇسكەندەي بولدى.

حاليما ادامبەكقىزىنىڭ ءوزى دە سونشا كەلبەتتى، سۇلۋ ادام بولعانى كورىنىپ تۇر. جانە ءاربىر ۇتقىر لەبىزى ارقىلى وي-ءورىسىنىڭ كەڭدىگى، اسقان تالعامپازدىعى، پاراساتتىلىعى بايقالادى.

– كەيىن بىلسەم، ەرەكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ تاعدىرىمىز ازداپ ۇقسايتىنىن بايقادىم. بۇل دا بەس-التى جاسار كەزىندە اناسىنان، بوزبالا شاعىندا اكەسىنەن ايىرىلىپتى. ءبىر قارىنداسى مەن جالعىز اعاسى بار ەكەن، ولار دا سول شاقتاردا تۋعان جەرلەرى باياناۋىلدا قايتىس بولىپتى. «شەشەمنىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنىن دە بىلمەيمىن» دەپ مۇڭ شاققانى بار. بۇل دا ءبىر جازىلماس جۇرەك جاراسى سەكىلدى. سول زاماندارداعى جوقشىلىق، الاساپىران اۋىرتپالىق دارىندى جەتكىنشەكتىڭ دەنساۋلىعىنا دا وراسان زاردابىن تيگىزگەندەي. دەگەنمەن، وتە جاقسى وقىپتى. كەيىن كەيبىر قاتارلاستارىنىڭ ءوز ەستەلىكتەرىندە جازعانىنداي، سول كەزدەردىڭ وزىندە اسا العىر بالا ەكەن. توعىزىنشى كلاستان سوڭ سەمەيدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنا دايارلايتىن كۋرسقا تۇسەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ الماتىعا كەلىپتى. بىراق جەرلەسى، بەلگىلى اقىن ديحان ابىلەۆ: «ەرمۇحان، سەن تورە تۇقىمىسىڭ. سوندىقتان ساعان مۇنداعى كەيبىر تۋىسقاندار كۇن كورسەتپەس. دەمەك، وقۋدى رەسەيدە جالعاستىرعانىڭ دۇرىس-اۋ» دەپ كەڭەس قوسادى. سويتسە، ماسكەۋ مەن لەنينگراد ينستيتۋتتارىنا ەشبىر جولداما جوق ەكەن; ءبارى ءبولىنىپ قويىلعان. سول سەبەپتى، تامبوۆتى تاڭدايدى. وندا ەكى ەكى جىل وقىعان سوڭ ءۇشىنشى-ءتورتىنشى كۋرستاردى ۆورونەجدە جالعاستىرادى. جاتاقحانادا تۇرىپتى.

انا قۋانىشى

البەتتە، ءاربىر انا ءوز پەرزەنتىنىڭ دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام بولۋىن قالايدى. ايشا شەشەي دە بويجەتكەن جالعىز قىزىنا تولايىم ىرىس-باق تىلەگەنى تۇسىنىكتى.

– ەرمۇحانعا كوڭىلىمنىڭ قۇلاعانى سونشالىقتى، وسىناۋ جۇزىندە نۇر ويناعان جىگىتپەن باياعىدان بىتە-قايناسىپ كەلە جاتقانداي، ءوزىمدى ەتەنە جاقىن سەزىندىم. ول العاشقى كەزدەسۋلەردە-اق جان سىرىن ايتقان. ايەلى بار ەكەن. وزگە ۇلتتىڭ وكىلى كورىنەدى. ءوسىپ كەلە جاتقان ءۇش قىزى تۋرالى ءسوزدى دە جاسىرمادى. سوناۋ قوساعىمەن قانشا ۋاقىت بىرگە تۇرىپ كەلە جاتقانمەن، جاراسىپ كەتە الماعانىن دا جەتكىزدى. مىنا ءسات تىم قورعانسىز حالدە، جۇدەڭكىرەپ جۇرگەن كەزى كورىنەدى. شىنىن ايتايىن، وسى جاعدايدى الدەبىر تىلسىم تۇيسىكپەن ءا دەگەننەن ءوزىم دە سەزگەندەي ەدىم. سودان با، وسىناۋ ازاماتقا سۇيەنىش بولسام، جاردەمدەسسەم دەگەن ىشتەي دايارلىعىم دا جوق ەمەس-ءتى. سەبەبى، شىعارماشىلىق ادامىنا، ونىڭ اراسىندا ۇلكەن عىلىم جولىنا تۇسكەن جانعا لايىقتى قامقورلىق قاجەت ەكەنىن بىلەتىن ەدىم.

بىردە كەشكىسىن ءشاي ۇستىندە وسى جاعدايدىڭ ءبارىن شەشەمە دە جايىپ سالدىم. نەداۋىر ويلاندى. ودان سوڭ: «تاعدىرىڭ شىعار، قۇلىنىم. مەن بوگەت بولمايمىن. ءوزارا ءتىل تابىسىپ جاتساڭدار، اق باتامدى بەرەمىن» دەدى. قاتتى قۋانعانىن اڭدادىم. اينالامدا وزبەك اعايىندار، وزگە حالىق وكىلدەرى كوپ ەدى. سوندىقتان انام مەنىڭ باسقا ۇلتپەن قوسىلۋىمنان قاۋىپتەنسە كەرەك. بىردە، ءتىپتى، تەك قازاققا قوسىلۋىم قاجەتتگىن ەتكەرتىپ تە قالعانى بار ەدى. كىتاپحانادا ۇشىراسقان ادامدى «ىزدەگەن كىسىم – وسى، ءيا، بۇل مەنىڭ تاعدىرىم دەپ» شەشكەنىم ەسىمە ءتۇستى.

ەرمۇحان بەكماحانۇلى ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە ماسكەۋدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. ول وسى ساپارعا بولاشاق قالىڭدىعى حاليمانى دا الا كەتۋدى ۇيعارادى.

– مەنىڭ دە ديپلومىم ەندى عانا قولعا تيگەن ءسات ەدى. ەرمۇحان مەنى وزىمەن بىرگە الا كەتكىسى كەلەتىنىن ايتتى. ءوزىمنىڭ قۋانا كەلىسەتىنىم بەلگىلى عوي، انام جىبەرە قويا ما دەگەن سۇراق الدىدان شىقتى. اقىرىنداپ ايتىپ كورگەنىمدە و كىسى: «اقىلسىز قىز ەمەسسىڭ، جانىم. كامەلەت جاسقا الدەقاشان جەتتىڭ. ەندىگى ومىرلىك ارەكەتتەرىڭە تەك تىلەكتەستىگىمدى عانا بىلدىرەمىن» دەدى.

سولايشا اتتاندىق. قورعاۋ عاجاپ بولدى. جانە ءبىر تاماشاسى عىلىمي ءىس-شاراعا قازاقتى سورپا بەتىنە شىعاتىن داڭقتى ۇلدارى قانىش ساتباەۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، مالىك عابدۋلليندەر قاتىستى. سول كىسىلەرمەن جاقىن تانىستىم.

ەرەكەڭ كەرەمەت قورعادى. ماتەريالدى تىڭعىلىقتى زەرتتەگەنى، تاقىرىپتى تەرەڭ بىلەتىنى بايقالىپ تۇردى. بارلىق قيىن سۇراقتارعا ۇتقىر جاۋاپ بەرىپ، ءتانتى ەتتى. قانىش اعا قورعاۋ اياقتالعان سوڭ ەرمۇحاندى قۇشاقتاپ قۇتتىقتاپ، ريزالىعىن ءبىلدىردى. ءوز قالتاسىنان قوماقتى قارجى شىعارىپ، جينالعان مەيماندارعا قورعاۋشىنىڭ اتىنان مول داستارحان جايدى.

ەرەكەڭ كەيىن دە مەنى لەنينگراد ساپارىنا شاقىردى. قوناق ۇيىندە تۇردىق. سول جولى ونىڭ جانىندا ەكى ايداي ءجۇردىم. ەتەگىنەن ۇستادىم دەگەن دە وسى بولار...

ۇيلەسىم سىرى

اپاي اڭگىمە اراسىندا سوناۋ تاشكەنتتەگى نوۆوي كىتاپحانسىندا وتكەن قيماس كەزدەسۋ ەلەستەرىنە ورالىپ سوعىپ قويادى.

– قىزىق بولعاندا، بولاشاق كۇيەۋ جىگىتپەن ەڭ العاشقى كەزدەسۋگە كەشىگىپ قالىپپىن. ۇزاعىراق ساندەنىپ، بوگەلىڭكىرەپ قالسام كەرەك. ەنتىگىپ جەتسەم، ۇشىراسۋعا كەلىسكەن جەردە جىگىتىم جوق. سويتسەم، ول كەشىگۋدى ونشا ۇناتپايتىن ادام ەكەن.

اياڭداپ بارىپ، كىتاپحاناعا كىرسەم، سوندا وتىر. كەشىرىم سۇراۋىما تۋرا كەلدى. بىراق رەنجىگەنىن بايقاتپادى. دەگەنمەن، الگى كۇتپەگەن ارەكەتىمەن ەندىگىدە بەلگىلى ءتارتىپتى قاتاڭ ساقتاۋ قاجەتتىگىن مىقتاپ ۇقتىردى. ءوزى ءاردايىم ۋاقىتپەن ءدال جۇرەتىن ادام ەدى. وتە رەتتىلىكتى، جۇيەلىلىكتى قالايتىن. ونىمەن جيىرما جىل بىرگە تۇرعانىمىزدا باراتىن جەرگە ەشبىر كەشىككەنىن كورگەن ەمەسپىن.

اۋەستىگى جاعىنا كەلسەك، ونەردى شەكسىز سۇيگەن جان-دى. «ەگەر مەن تاريحشى بولماعاندا ءسوزسىز ونەرتانۋشى، ونىڭ ىشىندە مۋزىكا زەرتتەۋشىسى بولار ەدىم» دەگەنى بار. دومبىرا، ماندولينا، پيانينو سياقتى بارلىق اسپاپتى تارتا بىلەتىن. ءبارىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنىپتى. امبە جوعارى دەڭگەيدە ورىندايتىنىن كانىگى ماماندار دا مويىندايتىن. بايعالي دوسىمجانوۆپەن دوس بولدى. حاديشا بوكەەۆا، شاكەن ايمانوۆتارمەن جاقسى ارالاستى. بىردە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسى تۋرالى جاقسى رەتسەنزيا دا جازعانى بار.

كوركەمسۋرەت، سۇڭعات ونەرىنە قۇشتار ەدى. ءتۇرلى قولتۋمالار سىرىن بىلگىر سىنشىداي تالداپ وتىراتىن. جان-جاقتى دارىن يەسىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ءىسى رەتىندە كىتاپقۇمارلىعىن ايتۋدىڭ رەتى بار. بۇكىل عىلىمعا قىزىعا، قۇنىعا ارالاسۋشى ەدى. كليۋچەۆسكيدىڭ، سولوۆەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن دە تۇگەل دەرلىك وقىدى. بىردە ءوزىمىز اقشادان تارلىق كورىپ جۇرسەك تە، بۋكينيست كىتاپحاناسىنان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ساتىپ العانىمىز ەسىمدە. كىتاپتان قارجى ايامايتىن.

ۋاقىتى وتە تىعىز بولسا دا بىردە ءبىر مۋزەيدى جىبەرمەيتىن. ءبىز ەكەۋىمىز قولۇستاسا ءجۇرىپ ەرميتاجدى، ترەتياكوۆ گالارەياسىن ابدەن ارالادىق. وسىلايشا، بىرتىندەپ، قوساعىمنىڭ جان الەمى قالاۋىنا بەيىمدەلىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالعاندايمىن.

ءا دەگەننەن ايتقانى – ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءتۇرلى قيىندىقتار كەزدەسەتىنى انىق. سونىڭ بارىنە ءتوزىپ، كونۋىڭە تۋرا كەلەدى دەدى. كەلىستىم. الگىندە ايتقانىمداي، ىشتەي دايىندالىپ ۇلگەرگەن ەدىم. اۋىرتپالىقتار كوپ بولدى. سۇيگەندىكتەن بولار، بارلىق بەينەتتى بىرلەسە كوتەردىم. وتىرىك ايتۋ دەگەندى بىلمەيتىن، قۋلىق-سۇمدىعى جوق، تاڭ قالارلىقتاي وتە ادال ادام ەدى. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە مەنى بىردە ءبىر رەت الداپ كورگەن ەمەس. ءبىزدىڭ ارامىزدا اقشا تۋرالى ءسوز بولمايتىن-دى. مىسالى، ول عىلىم دوكتورى رەتىندە 7200 سوم اقشا الاتىن. وسىنىڭ تەڭ جارتىسىن جىلدار بويى اليمەنتكە تولەدى.

جاپا شەككەن، قينالعان كەزدەرىمىز دە كوپ بولدى. عىلىم جولى وڭاي ەمەس. جاعداي كەرەك. ال ول ۇنەمى ويداعىداي بولا بەرمەيدى. قارجى-قاراجات جەتىسپەدى. بىراق ءوزى: «ءبارى ۋاقىتشا، اسا كۇيزەلمە» دەپ جۇباتاتىن ەدى.

جان الەمى شەكسىز باي، رۋحاني كەمەل كىسى-ءدى. تالماي ەڭبەكتەنۋدى ۇيرەتتى. كەيىن سو كىسىنىڭ ارقاسىندا ءوزىم دە كانديداتتىق قورعادىم. دوتسەنت بولدىم، وقۋلىقتار جازدىم. ءوز اسپيرانتتارىمدى تاربيەلەدىم. ايتقان اقىلىنىڭ ءبارى دۇرىس بولىپ شىقتى.

جاسىنان ۇقىپتى، ءساندى كيىنۋدى ۇناتاتىن سەرى ادام ەدى. قولىمنان كەلگەنشە جاقسى كيىندىرۋگە تىرىستىم. جانە ءىستى زور ىقىلاسپەن اتقارۋعا تىرىستىم.

عىلىمي كەڭەس توراعاسى رەتىندە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى نەبىر جينالىستار ءوتىپ جاتادى. تاعى بىردە ماسكەۋدەگى سونداي ءبىر شاراعا قوسا بارعانىم بار. وعان مۇحتار اۋەزوۆ تە كەلىپتى. مۇحاڭ ەرەكەڭنىڭ سوزىنە سونداي ريزا بولىپ ارقاسىنان قاقتى. مەن دە كۇيەۋىمنىڭ بىلىمىنە، كيگەن كيىمىنە قاتتى ءسۇيسىنىپ، كەۋدەمدى شاتتىق كەرنەپ وتىردى. كوبىنە قاسىنا ەرىپ جۇرەتىنىم ەسكە تۇسەدى. بارلىق كۇش-جىگەر، ۋاقىتىمدى سارپ ەتىپ، ەر-ازاماتىمنىڭ سىر-سىمباتىنا، كيىمىنە، تاماعىنا، كەلەتىن قوناعىنىڭ كۇتىمىنە قارايمىن.

كاستريۋل، توك پليتا الىپ ءجۇرىپ، مەيمانحانالاردا سۇيىكتى اسىن دايارلاپ بەرەمىن. مانا ايتقانىمداي، جاسىنان دەنساۋلىعى وسال، نازىك جىگىت-ءتى. مەن قالانىڭ قىزى بولسام، ول ناعىز اۋىل بالاسى ەدى; بورشش، كوتلەت، اناۋ-مىناۋ دەگەندى مىسە تۇتپادى. قازاقشا ەت، سورپا، باۋىرساق، تابا ناندى جاقسى كوردى.

جان الەمى نازىك دەگەنمەن، ول باتىر دا ازامات ەدى. ادامگەرشىلىگى مول. قاجەت جەرىندە مىنەزى قاتال. و كىسىگە قارسى شىعۋ دەگەن مۇمكىن بولمايتىن. شەشەم دە، بالالالار دا، ءبارىمىز قاس-قاباعىنا قاراپ، سونىڭ ىڭعايىمەن جۇردىك. مەن وعان باعىندىم. ويتكەنى، سىيلاۋعا، قۇرمەتتەۋگە ابدەن لايىق ادام ەدى. ول دا پەندە بالاسى، بارلىق كەمشىلىگىن كەشىردىم. ءاردايىم بابىن تاۋىپ، جاعدايىن جاساپ، بالاداي ماپەلەپ باقتىم دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس. وعان ەشبىر وكىنبەيمىن. ەرەكەڭ دە تۇسىنىستىكپەن قارادى. اسا تالانتتى، قىزىقتى، ىشكى مازمۇنى باي، كوكىرەك سارايى دا، سىرت كەلبەتى دە عاجايىپ سۇلۋ جان ەدى. بىردە بەلگىلى كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكي ول قايتىس بولعاننان كەيىن: «ءسىزدىڭ جولداسىڭىزدىڭ تۇلعاسى كينواكتەرلەر سەكىلدى ەدى» دەپ قالعانى بار...

ۇلىلارمەن ۇشىراسۋ

تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ اتى اتالسا، ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدە «ايگىلى تاريحشى ءوز تاعدىرى مەن بىرگە تۇتاس ەل ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن كەنەسارى تاقىرىبىنا العاش قالاي كەلدى ەكەن؟» دەگەن ساۋال تۇرار ەدى. وسىنى حاليما ادامبەكقىزىنان سۇراماي وتىرا المادىق.

– ەرەكەڭ سوناۋ ۆورونەجدە وقىپ جۇرگەن جىلدارى جاتاقحانانىڭ جۋىنۋ بولمەسىندە ۇزىن سۇلگىمەن بەت-اۋزىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، ۇنەمى تەرەزە الدىنان وتەتىن الدەبىر قاراتورى، مۇرتتى كىسىنى بايقايدى ەكەن. كەسكىن-كەلبەتى قازاقتان اۋمايدى دەيدى. اقىرى سونىمەن تانىسۋدى ۇيعارادى. ادەيى الدىنان شىعىپ:

– اعاسى، ءسىز قازاق ەمەسسىز بە؟ – دەپ سۇراپتى.

– ءيا، باۋىرىم، قازاقپىن! ءوزىڭ قاي جاقتىڭ بالاسىسىڭ؟

– مەن كەرەكۋ جاعىندا تۋىپ-وسكەن جىگىت ەدىم. قازىر وسىنداعى پەدينستيتۋتتا وقيمىن...

تانىستىق وسىلاي باستالادى. سويتسە، بۇ كىسى اتاقتى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكەن. وتباسىمەن جەر اۋللارىلعان كورىنەدى. بىلىكتى دارىگەر. دەگەنمەن، تاريحپەن تەرەڭ اينالىساتىن سياقتى.

وسىدان كەيىن ۇزاق سىرلاسۋلار باستالادى.

– سەن وسى كەنەسارىنى بىلەسىڭ بە؟ – دەپ سۇرايدى ءسوز اراسىندا جاس جىگىتتەن حالەل اعاسى.

– جوق، اقساقال، شالا-پۇلا اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، ونشا تانىس ەمەس ەكەنمىن. ء(وز ويىمىزشا، سول ساتتە ەرمۇحان كەنەسارى باباسىن جاقسى بىلگەنىمەن، ساقتىق شاراسىن ساقتاعان سەكىلدى. ق.م.)

– مۇنى تەرەڭ بىلگەنىڭ دۇرىس. ول ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا قان توككەن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى...

مىنە، ەرمۇحاننىڭ بەلگىلى تاقىرىپقا سونشا قۇشتارلانا كىرىسۋى وسى سوزدەن باستالعانداي. سول سەكىلدى ەرەكەڭ تاعدىرىنا اتى الەمگە ءماشھۇر تاريحشى، سسسر عا اكادەميگى اننا پانكراتوۆانىڭ دا الاتىن ورنى ايرىقشا. ول جاس عالىمنىڭ قابىلەتىنە زور سەنىممەن قاراپ، قاناتىنىڭ استىنا العان ارداقتى ادامداردىڭ ءبىرى. ءارى-بەرىدەن كەيىن ەرمۇحان بەكماحانوۆ كەيبىر ارىپتەستەرىنىڭ بەلگىلى جالاسىمەن جيىرما بەس جىلعا كەسىلىپ، يركۋتسك وبلىسىنىڭ بودايبو قالاسىندا قاۋماۋدا جۇرگەن كەزىندە ەرمۇحاننىڭ جايىمەن كپسس وك باس سەكرەتارى نيكيتا حرۋششەۆقا كىرىپ، 1954 جىلى كۇزدە بوساپ شىعۋىنا ىقپال ەتكەن وسى كىسى بولاتىن. ەرەكەڭ ۇستالعان سوڭ ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە اباقتىدان بوساپ، ارتىمنان تاشكەنتكە سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبارمەن، شاشىن قيدىرىپ، ءيىس سۋى بۇرقىراپ، جارقىراپ ىزدەپ كەلىپ تۇرعاندا قايران قالدىم. سويتسەم، الگى اينالىپ كەتەيىن اننا ميحايلوۆنا وزىنە شوقپىت كۇپايكەمەن جەتكەن ەرمۇحاندى: «سەنىڭ ەلىڭدە دوسىڭ بار، دۇشپانىڭ بار. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىنا دۇرىستالىپ بارۋىڭ قاجەت» دەپ ينە-جىپتەن شىققانداي كيىندىرىپ جىبەرىپتى.

سول سەكىلدى، ەسكە تۇسكەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ەرەكەڭ بۇكىل اتاق-لاۋازىمىنان ايىرىلىپ، قىزمەتتەن قۋىلىپ، نارىنقول اۋدانىنا جەر اۋدارىلعاندا بولاشاق جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆپەن دە ءبىر مەكتەپتە جۇمىس ىستەگەن. مىنە، اينالايىن، ءومىر دەگەن كۇردەلى نارسە; يۋ-قيۋ دۇنيەدە بەلگىلى ادامداردىڭ جولدارى وسىلايشا ءتۇيىسىپ، تاعدىرلارى شەشىلىپ جاتاتىن كورىنەدى. مەن دە ەرەكەڭدى قۇدايدىڭ وزىمە جىبەرگەن ەرەكشە سىيى دەپ بىلەمىن.

بىراق، ءبىر بايقاۋىمشا، اقىلدى، پاراساتتى ادامعا قاي جۇيەدە بولسىن وڭاي بولمايدى ەكەن. ويتكەنى ول – ەرەكشە جاراتىلعان ادام. تۇلعاسى سونادايدان ايرىقشا قاسيەتىمەن كورىنىپ، بيىكتە تۇرادى. ال ونداي جەردە قىزعانىشتىڭ، ىشتارلىقتىڭ قوسا جۇرەتىنى ءمالىم. ەرەكەڭنىڭ ءوزى قىزعانىش دەگەندى بىلمەگەن ادام ەدى. سول سەكىلدى ەشكىمگە كەك تە ساقتاعان ەمەس. تۇرمەدەن بوساپ كەلگەنىندە «مەن الگى جاۋلارىما ەندى كورسەتەمىن!» دەپ كىجىنگەنىن دە كورمەپپىز. قانافين دەگەن ءبىر تانىسى 1966 جىلى مامىر ايىنىڭ 5-ءى كۇنى دوكتورلىعىن قورعادى. ءال ۇستىندە جاتقان ەرمۇحان سونى ءساتتى قورعاپ كەتسە ەكەن دەپ ۋايىمداپ، تىلەۋىن تىلەپ جاتتى. ەرتەڭىنە ءوزى قايتىس بولدى...

شەت ەلدەردى ءبىرتالاي ارالادى. اسىرەسە، ەۆروپا ەلدەرىنىڭ كوبىندە تابانىنىڭ ءىزى قالدى. ءبىر جاقسىسى، ونى جەتەكشى رەتىندە تەگىن جىبەرىپ تۇراتىن. قىتايعا بارۋدى ارمانداۋشى ەدى. وندا دا اشەيىن قىدىرۋ ءۇشىن ەمەس، باي ارحيۆتەرىنە كىرسەم دەپ ۇمىتتەندى. «ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ەۋروپا عىلىمىن اينالدىرىپ، سول باتىس ەلدەرىنىڭ كىتاپتارىنا مالدانىپ ءجۇرمىز. ال قازاقتىڭ ناعىز تاريحى قىتايدا جاتىر» دەپ وتىراتىن. قازاق ەلىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناپ تاريح وقۋلىعىن جازسام دەپ، الاشوردا تاريحىن زەرتتەسەم دەپ، شوقان ءۋاليحانوۆ جونىندە مونوگرافيا جازسام دەپ... ارماندادى. جوسپارى كوپ ەدى. ارمانى كوپ ەدى. بىراق جەتە المادى.

***

حاليما اپاي: «الگىندە ەرەكەڭنىڭ العاشقى كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ابايدىڭ ءانىن سالىپ بەرگەنىن ايتتىم عوي، – دەدى. – بۇل ءان بىرتىندەپ ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالدى. قازىر دە وسى ءاندى قويىپ كوڭىل جۇباتامىن». سودان سوڭ ءبىر ءسات تارتىمدى تەنور داۋسىمەن:

– ايتتىم سالەم، قالامقاس،

ساعان قۇربان مال مەن باس.

ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،

كەلەر كوزگە ىستىق جاس، –

دەپ اندەتىپ قويا بەردى. عاجاپ ءانشى ادام ەكەن. بۇل دا ءبىز ءۇشىن جاڭالىق ەدى. تەبىرەنتىپ جىبەردى.

اپايدىڭ ءسال جۇمىلعان كوزىنە قاراساق، كىرپىگىنە ىلىنگەن ءبىر تامشى جاس تۇر. ودان سەرپىلىپ، انتەك كۇلىمسىرەپ:

– قاراشى، اباي اتامىزدىڭ ءسوزى قانداي عاجاپ! – دەپ تامسانادى. – ەرمۇحان اعالارىڭداي اسىل ازاماتتى ءار ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىن، كۇنشىل اعايىنداردىڭ پالە-جالاسى، دومالاق ارىزى ابدەن تيتىقتاتتى عوي. وسىلايشا قورلىق-زورلىقتىڭ اششى ءدامىن كوپ تاتقان قايران ەر ەلۋ جاسىندا ءۇزىلىپ كەتە باردى. حاندىق ءداۋىردى كوكسەيسىڭ، ۇلتشىلسىڭ دەگەن قۋعىنداۋ ناۋقاندارى عۇمىرى اياقتالمادى...

تەرەڭ كۇرسىندى.

– مەنىڭشە، ادام بالاسى قانداي جاعدايدا دا شىدامدى، كوڭتەرىلى بولۋ كەرەك ەكەن. «سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. قازاق از حالىق، بىراق دارىندى، اقىلدى حالىقپىز. جەرىمىز كەڭ، بايلىق جەتكىلىكتى. ءتۇبى ءبىر جاقسىلىقتارعا جەتەتىنىمىز انىق... مەن ءوزى وتە باقىتتى اداممىن. كەرەمەت جار ءسۇيدىم. ونىڭ ۇرپاعىن ءوربىتتىم. نەمەرە-شوبەرەلەرىم بار. قۇدا-قۇداعي، دوستارىم، شاكىرتتەرىم بار. ەرىمنىڭ مۇراسىن جيناستىرىپ وتىرمىن. بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك، – دەدى.

قۇلتولەۋ مۇقاشتىڭ جازباسى

Abai.kz