جات پيعىلدى جانداردىڭ  جاسىرىن جانە اشىق جۇرگىزىپ جاتقان رۋحاني سوعىسىنا - سانا سوعىسىنا قارسى

ۇلتتىمىزدىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك.

اۆتور.

يممۋنيتەت دەگەنىمىز نە؟

جات پيعىلدى جانداردىڭ  جاسىرىن جانە اشىق جۇرگىزىپ جاتقان رۋحاني سوعىسىنا - سانا سوعىسىنا قارسى

ۇلتتىمىزدىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك.

اۆتور.

يممۋنيتەت دەگەنىمىز نە؟

يممۋنيتەت - ءاۋ باستا وبا (چۋما) سياقتى ىندەتتەردى (ەپيدەميانى) جۇقتىرماۋ، شەتتەتۋ; ولاردان ارىلۋ، قۇتىلۋ، قۇتقارىلۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن. مەديتسينا عىلىمى بويىنشا، يممۋنيتەت ادام ورگانيزمىنە ءتان  فيزيولوگيالىق قورعانىس قىزمەتى. 1) ادام ورگانيزمى دەنەدە اۋرۋ تۋدىراتىن زياندى، بوگدە (جات) زاتتاردى قابىلدامايدى، دەنەنىڭ ىشىنە كىرگىزبەيدى (ادامنىڭ تەرىسى، شىرىشتتى قابىعى سونداي قىزمەت اتقارادى). 2) ال دەنەگە سىرتتان ەنىپ كەتكەن بارلىق زياندى بوگدە (وزىنە ءتان ەمەس، وزىنە جات كەسىرلى زاتتاردى) زاتتاردى، مىسالى، اۋرۋ قوزدىرعىش ميروورگانيزمدەر (باكتەريا، ۆيرۋس جانە ولار ءبولىپ شىعارعان ۋلى زاتتار) مەن پارازيتتەردى دەر كەزىندە ايىرا تانىپ، جويىپ جىبەرىپ وتىرادى. 3) سونداي-اق ادام دەنەسىنىڭ ءوز ىشىندە پايدا بولعان قاتەرلى ىسىك كلەتكالارىن (قاسيتەتى وزگەرگەن، وزگە كلەتكالارعا زياندى كلەتكالار. ادەتتە ساۋ كلەتكالار ءبىر-بىرىنە زيانسىز بولادى),  زاقىمدالعان، دەنى ساۋ ەمەس (اۋرۋ) كلەتكالاردى، قارتايعان كلەتكالار مەن ولگەن كلەتكالاردى قىراعىلىقپەن باقىلاپ، ايىرا تانىپ جانە شەتتەتىپ، كوزىن جويىپ وتىرادى. وسى ارقىلى دەنەنىڭ ساۋلىعىن، بىرتۇتاستىعىن، ورگانيزمنىڭ ورنىقتى جۇمىس جاساۋىن ساقتاپ تۇرۋ قابىلەتىن يممۋنيتەت دەپ ايتادى. ەگەر ولاردى (اۋرۋ شاقىراتىن ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردى) دەر كەزىندە جويماسا، ورگانيزمگە، دەنساۋلىققا قاۋىپ تونەدى. يممۋنيتەتتىڭ قالىپتاسۋىنا تۇتاس جۇيە رەتىندە بۇكىل ورگانيزم قاتىسادى، ويتكەنى يممۋندىق جۇيە مەن وزگە جۇيەلەر (مىسالى، قاناينالىس جۇيەسى) ءبىر-بىرىنە بايلانىستى، ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى.

يممۋنيتەت - دەنەنىڭ قورعانىسى، دەنساۋلىق كەپىلى. مىسالى، ءبىر رەت قىزىلشا (كور), شەشەك (وسپا) شىققان ادامعا  شەشەك پەن قىزىلشا قايتىپ شىقپايدى. سەبەبى، ورگانيزم سول رەتتەن كەيىن شەشەككە، قىزىلشاعا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرادى. امەريكا گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا دوكتورى BoGeer (بوگير) مەديتسينالىق تەوريالىق ەڭبەكتەرىندە ادام دەنەسىندە پايدا بولاتىن اۋرۋلاردىڭ 80 پايىزى يممۋندىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋىمەن بايلانىستى بولاتىندىعىن سيپاتتاپ جازادى. سپيد (AIDS) اۋرۋى - اۋرۋ قوزدىرعىش ۆيرۋس (HIV - 'ادامنىڭ يممۋنيتەت تاپشىلىعىن تۋدىراتىن ۆيرۋس' دەگەن ءcوزدىڭ قىسقارعانى) ورگانيزمنىڭ وزگە جۇيەسىن ەمەس، الدىمەن يممۋندىق جۇيەنىڭ وزىنە شابۋىل جاساپ، ونىڭ بوگدە زاتتى ايىرا تانۋ (زياندى زاتتاردى اجىراتۋ) قابىلەتىن جويادى. بىلايشا ايتقاندا ورگانيزم «وزىنە كىمنىڭ قاس، كىمنىڭ دوس ەكەنىن، نەنىڭ زيان، نەنىڭ پايدالى ەكەنىن اجىراتا الاتىن قابىلەتتەن ايىرىلادى». سوندىقتان ورگانيزمنىڭ يممۋنيتەتى السىرەي بەرەدى، جوعالادى (ياعني، يممۋنيتەت تاپشىلىعى پايدا بولادى). ناتيجەسىندە ادام بىرنەشە جىل عانا ءومىر سۇرە الادى. سپيد-كە بۇگىندە ادامزات ءالى ەم تابا الماي وتىرعانى بەلگىلى (نەگىزىنەن 100 پايىز). وسىدان-اق يممۋنيتەتتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز. مەنىڭشە ادام ورگانيزمىنىڭ يممۋنيتەتى مەن رۋحاني يممۋنيتەتتىڭ ۇقساستىقتارى وتە كوپ. ايىرماشىلىعى الدىڭعىسىن كوزبەن، ميكروسكوپپەن جانە وزگە دە تاسىلمەن كورۋگە بولسا، سوڭعىسىن كوزبەن كورۋگە دە كەلمەيدى. تەك سانامەن عانا سەزىنۋگە بولادى. سوندىقتان رۋحاني يممۋنيتەت ءتىپتى دە ماڭىزدى.

ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى (قازاق قوعامنىڭ يدەولوگيالىق يممۋنيتەتى)

جوعارىدا يممۋنيتەت تۋرالى ايتىلعان مازمۇننان مىناداي فيلوسوفيالىق وي تۇيىندەۋگە بولادى: ءاربىر ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ساۋلىعىنا، رۋحاني دۇنيەسىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە كەدەرگى بولاتىن، تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني بىرتۇتاستىعىنا زيان كەلتىرەتىن، سىرتتان ەنەتىن جانە ىشتەن دە پايدا بولاتىن بارلىق جاعىمسىز، قاۋىپتى فاكتورلاردى (مىسالى، جات پيعىلدى ءدىني اعىمدار، ءتۇرلى رۋحاني ازعىنداۋلارعا جەتەلەيتىن «قۇندىلىقتار») قىراعىلىقپەن باقىلاۋ، ولاردى ايىرا تانۋ (اجىراتا ءبىلۋ), الدىن الۋ، دەر كەزىندە الاستاۋ، جولىن كەسۋ، توقتاتۋ قابىلەتىنە يە بولۋ -- اسا ماڭىزدى رۋحاني يممۋنيتەت (يدەولوگيالىق يممۋنيتەتى) بولماق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا رۋحاني يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ دەگەنىمىز -   ىشكى-سىرتقى فاكتورلارعا، سانا كۇرەسىنە قارسى تۇرا الاتىن قابىلەتكە يە بولۋ دەگەن ءسوز. رۋحاني يممۋنيتەت تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ جانە ونىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋىنا، بۇگىنگى جانە بولاشاق قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني بىرلىگىنە قورعانىس بولادى. يممۋنيتەت ادامنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ، ال دەنساۋلىق ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزى بولعاندىقتان، ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى - ۇلت دامۋىنىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ عۇمىرى ۇزاق بولۋىنىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر رۋحاني تىرەگى بولادى.

ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى - رۋحاني بايلىقتىڭ اسا ماڭىزدى اجىراماس ءبىر بولىگى

ادام دامۋ ءۇشىن دەنساۋلىق كەرەك. دەنساۋلىق ءۇشىن ونى ساقتاپ تۇراتىن، ونىڭ «قورعاۋشى پەرىشتەسى» يممۋنيتەت مىندەتتى تۇردە كەرەك ەكەنىن بىلدىك. ءبىر ۇلت، اسىرەسە ونىڭ رۋحاني الەمى، سانا-سەزىمى، اقىل-پاراساتى، دۇنيە تانىمى، سەنىم-نانىمى، ومىرگە كوزقاراسى دۇرىس باعىتتا دامي الۋ ءۇشىن ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ يممۋنيتەتىن ياعني رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى. دۇرىس پەن بۇرىستى اجىراتا الاتىن (ايىرا تانيتىن) جانە زياندى جاعىن تەرىسكە شىعارىپ، قارسى تۇرۋ; پايدالى جاعىن قولداپ دامىتا ءبىلۋ قابىلەتىن، ياعني ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرۋ جانە كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن ءسوز.

ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ، رۋحاني دۇنيەسىنىڭ اۋقىمى تىم كەڭ، شەكسىز دەۋگە بولادى. رۋحاني مادەنيەتىڭ مازمۇندارى دا سان الۋان. بىراق، ونىڭ بارلىعى رۋاني يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋعا جانە كۇشەيتۋگە قىزمەت ەتە بەرمەيدى. رۋحاني يممۋنيتەت - رۋحاني مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى. ناقتىلاپ ايتقاندا ۇلت جانە ونىڭ جەكە ازاماتتارىنىڭ ءومىر سۇرگىشتىك قابىلەتىن كۇشەيتۋگە جاۋاپتى بولاتىن بولىگى. ياعني، رۋحاني بايلىقتىڭ ىشىندەگى ۇلت قاۋىپسىزدىگىنە، ۇلتتىڭ رۋحاني بىرلىگىنە، ورتاق سەنىمدەرىنە، ورتاق قۇندىلىقتارىنا، فيلوسوفيالىق ورتاق دۇنيە تانىمىنا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا جان ساۋلىعىنا، رۋحاني ازعىنداماۋعا، ادام سياقتى ادام بولۋعا، (وزگە ەلدىڭ ەمەس) ءوز ەلىنىڭ، (وزگە حالىقتىڭ ەمەس) ءوز حالقىنىڭ بالاسى  بولۋعا ت.ب جاۋاپتى رۋحاني مادەنيەت.  سوندىقتان، رۋحاني دۇنيەسى باي ادامداردىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى كۇشتى بولا بەرۋى ەكى تالاي. ماقساتتى تۇردە رۋحاني يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاتىستى بىلىمدەرمەن ءتالىم-تاربيە العان، قاۋىپسىزدىك ساناسى وسكەن جەكە ادام نەمەسە ۇلت عانا رحاني يممۋنيەتىن كۇشەيتە الادى. سەبەبى، ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى - ۇلتتىڭ ءار ءبىر ازاماتىنا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس; نەنىڭ پايدالى (وزىنە دە، ۇلتىنا دا), نەنىڭ زيان; نەنىڭ اقيقات نەنىڭ جالعان (وتىرىك); نەنىڭ دامۋ نەنىڭ كەرى كەتۋ; نەنىڭ ماڭىزدى نەنىڭ ماڭىزسىز; نەگە سەنۋ، نەگە سەنبەۋ; نەنىڭ بولىنۋگە، نەنىڭ بىرىگۋگە جەتەلەيتىندىگىن ت.ب. كوپتەگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ۇلتتى، ۇلتتىڭ ءار ۇلى مەن قىزىن ءومىردىڭ دۇرىس جولىنا تۇسۋىنە، دامۋدىڭ دۇرىس جولىن تاڭداۋىنا، جەكە باس قۇندىلىقتار مەن سەنىم-نانىمدارى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق سەنىم-نانىمدار اراسىندا بىرىزدىلىك، ءوزارا سايكەستىك بولۋىنا رۋحاني باعىت-باعدار كورسەتۋگە، جان ساۋلىعىن ساقتاۋعا، دۇرىس باعىتتاعى يدەالىق تاربيە بەرۋگە جاۋاپتى. مىسالى، ءبىر مىقتى مەحانيك نەمەسە ءبىر مىقتى ينجەنەر - ولار دا ءبىلىم-عىلىم سالاسىندا ءوز باسىنا جەتەرلىك ءبىلىمى بار، قوعامعا قاجەتتى مامان. بىراق، ونىڭ ءبىر سەكتانىڭ تابىنۋشىسى نەمەسە ءبىر جات پيعىلدىلاردىڭ قولشوقپارى بولىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ۇلكەن قارجىلىق جەتىستىككە قول جەتكىزگەن ءبىر مىقتى قازاقستاندىق كاسىپكەر بەلگىلى ءبىر قۇيتۇرقى قارجىلىق ۇيىمنىڭ جەمتىگىنە اينالماسىنا كىم كەپىل؟ ۇلتتىق رۋحاني يممۋنيتەتى بولماسا، كەز-كەلگەن ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ءبىر جات پيعىلدى ءدىني ۇيىمنىڭ سويىلىن سوعىپ، سول ۇيىمنىڭ كۇشەيىپ، ەل ىشىندە ەندەپ كەتۋىنە جاعداي

ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىنە قاۋىپ توندىرەتىن، زيان كەلتىرەتىن سىرتقى كۇشتەر

1)      ءتۇرلى ءدىني اعىمدار، ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمدار ت.ب.

2)      وزگە ەل، وزگە حالىقتىڭ وزدەرىنە (دىنىنە، سالت داستۇرىنە، ۇستانىمىنا) ءتان قۇندىلىقتارى، سەنىم-نانىمدارى.

3)      عىلىمي ەمەس، دۇرىس ەمەس دۇنيە تانىمدارى، كوزقاراستارى، قاتە تۇسىنكتەرى جانە اقيقات ەمەس جالعان نارسەلەرى.

4)      تازا كوممەرسيالىق ماقساتتاعى، ءبىر قىرى رۋحاني سوعىستىڭ «سانانى ۋلاۋ، ازدىرۋ، اداستىرۋ» ماقساتىندا جاسالعان ونەر تۇرلەرى (قورقىنىشتى، فانتاستيكالىق جانە ەروتيكالىق فيلمدەر، كومپيۋتەرلىك ويىندار، كەيبىر كىتاپتار، جۋرنالدار ت.ب.)

5)      ءتۇرلى سوقىر سەنىمدەرى.

6)      عىلىمدا ءالى دالەلدەنبەگەن جالعانى دا بار، شىنى دا بار ادامعا ءتان ەرەكشە (ەلدە جوق) قابىلەتتەر مەن ەرەكشە قاسيەتتەردى (Extra-sensory perception) پايدالانىپ حالىقتى وزدەرىنە تابىندىرۋعا نيەتتەنەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ولاردىڭ ءبىر سىپىراسى سيقىرشىلىق ويىنعا، جالعان عىلىمعا (پسەۆدوناۋكا) جانە سول جونىندە تۇسىرىلگەن فيلمدەرگە سۇيەنەدى. "ەرەكشە قابىلەتكە" سەنگەن ادام عىلىمنان باس تارتۋعا دەيىن بارادى. ەگەر ۇلت وسىلايشا بىلىمگە، عىلىمعا سەنۋدەن قالسا، ودان باس تار سا ونىڭ سوڭى قاسىرەتكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان "ەرەكشە قابىلەت"-كە يە ادامداردىڭ اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كوپ حابارلانباعانى، جارنامالانباعانى دۇرىس. «سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە» دەمەي مە اتام قازاق.

7)      وزگە دە ءالى انىقتالىنباي جاتقان بارلىق سىرتقى جانە ىشكى جات پيعىلدى كۇشتەر.

رۋحاني يممۋنيتەتتى السىرەتەتىن سىرتقى سەبەپتەردىڭ (سىرتقى كۇشتەردىڭ) اسەر ەتۋ ادىستەرى

ورگانيزم وزىنە اۋرۋ شاقىراتىن سىرتتان كىرگەن (مىسالى اۋرۋ قوزدىرۋشى باكتەريالار، ۆيرۋستار، پارازيتتەر) جانە ىشتەن دە پايدا بولعان (قارتايعان كىلەتكالار، زاقىمدالعان كلەتكالار، ولگەن كلەتكالار جانە راك (ساپاسى وزگەرگەن كلەتكالار) كلەتكالارى) فاكتورلارمەن كۇرەسەتىنى بەلگىلى. ەندەشە ءبىر ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىن السىرەتەتىن سىرتقى كۇشتەر قالاي جۇمىس جاسايدى (جۇمىس ءتاسىلى قالاي) دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى.

سىرتقى كۇشتەردىڭ سىرتتان ىدىراتۋ تاسىلدەرى:

1)      ۇلتتىڭ ءدىني بىرلىگىن ساقتاپ تۇرعان ءوزىنىڭ بايىرعى ءداستۇرلى دىنىنەن ايىرىپ، ولاردى تۇس-تۇسقا جەتەكتەپ ءتۇرلى دىنگە، دىنسىماقتارعا تارتۋعا تىرىسادى. ناتيجەسىندە ءبىر ۇلت ءتۇرلى دىنگە سەنەتىن، ءتۇرلى ءدىن ۇستاناتىن بولادى. ۇلتتىڭ ءدىني بىرتۇتاستىعى ىدىرايدى. بۇنىڭ سوڭى ارينە ءبىر ۇلت ۇشىندە، ءبىر وتباسى ۇشىندە قاۋىپكە تولى.

2)      وزدەرىنىڭ ءتۇرلى يدەولوگيالارىنا، دىنسىماق نارسەلەرگە سەندىرۋگە تىرىسىپ باعادى.

3)      جەكە مۇدە مەن ۇلت، ەل مۇدەسى اراسىنداعى ديالەكتيكالىق بايلانىستىلىقتى بۇرمالايدى. ادامداردى جەكە قارا باسىنىڭ قامىن ويلاۋمەن عانا بولاتىن اسىرە وزىمشىلدىككە يتەرمەلەيدى. ول ءوز كەزەگىندە ادامداردى تاسباۋىر بولۋعا جەتكىزەدى.

4)      قايداعى ءبىر «مادەنيەتتەردى» كىرگىزۋ، جارنامالاۋ، جىمسمالاپ دارىپتەۋ جانە وزگە دە تاسىلدەر ارقىلى ۇلتتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان، ۇلتتىڭ ءوز مادەنيەتىن الىستاتا بەرەدى. ۇلتتى ءوز عۇرىپ-ادەتى مەن داستۇرلەرىنە نەمقۇرايلى قارايتىن، ءوزىنىڭ اسىل رۋحاني بايلىعىن باعالاي المايتىن كۇيگە تۇسىرۋگە مۇدەلى بولادى. ۇلتتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحى، ۇلتتىق نىشانى، وزىندىك ۇلتتىق مادەنيەتى جوق رۋحاني قايىرشى ۇلتقا اينالدىرۋعا تىرىسادى. ال مۇنداي ۇلت جاھاندانۋ ۇردىسىندە وزگەگە ەرگىش، ەلىكتەگىش كەلىپ، وڭاي جۇتىلىپ كەتەدى.

5)      عىلىمي ەمەس نارسەلەردىڭ، اقيقات ەمەس ساندىراقتاردىڭ، زاڭدىلىق ەمەس شاتپىراقتاردىڭ «ءمان ماڭىزىن» اسەرلى اڭگىمەلەرمەن، قۇلاققا جاعىمدى سوزدەرمەن دارىپتەۋ ارقىلى ۇلتتى اقىل-پاراساتتان، عىلىميلىقتان، اقيقاتتان، (جاراتىلىستىق، قوعامدىق جانە رۋحاني الەمدەگى) زاڭدىلىقتان ايىرادى. ادامزات ءۇشىن اسا زور ماڭىزعا يە ورتاق قۇندىلىقتاردان شەت قالدىرۋعا تىرىسادى. ۇلتتى ءتۇرلى سوقىر سەنىمگە ەلىكتىرىپ، وتىرىك نارسەلەرگە الداندىرىپ، پايداسىز نەمەسە پايداسى از نارسەلەرگە ءمان بەرۋگە يتەرمەلەيدى.

6)      ماڭىزى تومەن نارسەلەردى، ماڭىزسىز ءتىپتى مۇلدەم ماڭىزى جوق نارسەلەردى ماڭىزدى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. وسى ارقىلى ۇلتتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى، دامۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ سانالاتىن قۇندى نارسەلەرگە ءمان بەرمەي كەتۋىنە، ودان قول ۇزۋىنە، ۇلتتىڭ دۇرىس باعىتتاعى عىلىمي نەگىزى بار، دۇرىس دامۋ جولىنان اداستىرادى. مىسالى، ماحابباتان گورى جىنىستىق قاتىناستى ماڭىزدى ەتىپ كورسەتەدى. اقىلدىق تانىممان (راتسيونالنىي زنانيە) گورى سەزىمدىك تانىمدى كوبىرەك دارىپتەيدى. ەڭبەكتەنۋدەن گورى قىزىق قۋىپ جۇرۋگە ەلىكتىرەدى. كينولارى، كومپيۋتەرلىك ويىندارى ارقىلى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دوستىعىنان، مەيىرباندىعىنان گورى دۇشپاندىعىن، قاتىگەزدىگىن كوپ كورسەتەدى. ت.ب.

7)      كەدەيلەردى قارجىمەن، وزگە دە زاتتاي كومەك بەرۋ، جۇمىس بەرۋ ت.ب. نە ءبىر قۇيتىرقى تاسىلدەرمەن قىزىقتىرادى.

8)      كوبىندە جاسوسپىرىمدەردى، جاستاردى جانە وقىماعان ازاماتتاردى، ءدىني ساۋاتى از ازاماتتاردى الداپ-ارباپ، ءوز تۇزاعىنا تۇسىرۋگە تىرىسادى. ياعني، الدىمەن ءالسىز، وسال جاقتاردان پايدالانۋدى ءجون كورەدى.

9)      ۇلتتى  زيالى قاۋىمىنان ايىرۋعا تىرىسادى. ءبىر ۇلتتى باستىسى ونىڭ زيالى قاۋىمى، ءبىلىمدى ازاماتتارى، ۇلت جاندى ازاماتتارى، وقىماسا دا ومىردەن كورگەنى كوپ تالانتتى ازاماتتارى، ءتۇرلى سالاداعى ماماندارى تاربيەلەيدى. سىرتقى كۇش ولاردى ءالجۋاز، قاۋقارسىز قۋىرشاققا، بىرلىگى جوق، جىك-جىك بولعان ءالسىز كۇشكە اينالدىرۋعا ۇمتىلادى. كەرەك بولسا ولاردى ءوز حالقىنىڭ جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە دەيىن بارادى (قاتىستى مىسالداردى تاريحتان وقىپ بىلۋگە بولادى). ۇلت زيالىلارى مەن قالىڭ حالىق اراسىنداعى التىن كوپىردى جاۋىپ تاستايدى نەمەسە تالقاندايدى. ناتيجەسىندە ۇلت زيالىلارى ءوز حالقىن تاربيەلەۋ تاريحي ۇلى ءارى داڭىقتى مىندەتىن ورىنداي المايتىنداي حالگە تۇسەدى. ولاردىڭ (حالىق پەن زيالىلار) اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلەدى. اركىم ءوز بەت-بەتنشە كۇن كورۋمەن شەكتەلەدى. ارى قاراي ۇلتىن تاربيەلەۋ بيلىكتىڭ قولىنا وتەدى (مىسالى، كەزىندەگى كوممۋنيستىك پارتيا سيقتى). بيلىك زور كۇشتىڭ يەسى بولعانمەن، ەل حالقىن تاربيەلەۋگە (وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان مىندەتتى، ستاندارتتالعان ءبىلىم بەرۋدى ايتىپ وتىرعان جوقپىن) رۋحاني بايلىعى جەتە بەرمەيدى ءارى بيلىكتىڭ باستى مىندەتى (ەكونوميكا، ساياسات، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ت.ب.) ەلدى باسقارۋ بولعاندىقتان، حالىق تاربيەلەنۋسىز قالادى. قازاق حالقى بوداندىقتىڭ كەسىرىنەن مۇندايدى كوپ كوردى.

جوعارىدا ايتىلعان سىرتقى كۇشتەردىڭ سىرتتان ىدىراتۋىنا ءبىر دالەل: ءبىرىنشى، ەكىنشىدۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ وتكەن تاريحقا اينالعانى بەلگىلى. امەريكا، ەۆروپا، قىتاي جانە جاپون ەلدەرىنىڭ عالىمارى مەن وقىمىستىلارى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس «پسيحيكالىق سوعىس»، «اقپاراتتىق سوعىس»، «اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىس» ياعني رۋحاني سوعىس دەپ ەسەپتەپ، ءتىپتى ونىڭ تەوريالىق نەگىزىن جاساپ، ونىڭ ناقتى ناتيجەسىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تاجىريبەدەن وتكىزۋ ءىسىن دە قولعا الىپ جاتقانداي كورىنەدى. بۇل ءتۇرلى سوعىستىڭ بارلىعى ساناعا اسەر ەتۋ (سانانى ۋلاۋ، دۇرىس سانانى باسقا باعىتقا بۇرۋ، ءبىر حالىقتىڭ ىشىنە ءتۇرلى قۇندىلىق، ءتۇرلى سەنىم-نانىم قالىپتاستىرۋ ت.ب.) ارقىلى جۇزەگە اسادى. پسيحيكالىق سوعىستىڭ ءبىر ماقساتى ءوز مۇدەسىنە ءساتتى تۇردە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەكىنشى (قارسى) جاقتىڭ قالىپتى سانا سەزىمىن، سەنىم-نانىمىن، قۇندىلىقتارىن وزگەرتۋ، دۇرىس جولدارىنان تايدىرۋ، ىشتەن ءبولىپ-ىدىراتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قۇيتىرقى يدەاسىنىڭ يىرىمىنە باتىرىپ، سوڭىندا، ءوز دەگەن ماقساتىنا جەتۋ بولىپ تابىلادى.

ىشكى سەبەپتەر

1)      قازاق ەلىن نەشە ءجۇز جىل وتارلاعان ساياساتتىڭ زاردابى حالقىمىزدىڭ ساناسىندا ءالى دە ساقتالۋى. زارداپتاردىڭ سانادان تولىق كەتپەۋى. زيالى قاۋىمنىڭ حالىقتىڭ ساناسىن جاڭارتۋعا، «ەسكى، مەشەۋ، عىلىميلىعى جوق قاتە سانادان، كەيبىر قۇلدىق سانادان (ماقۇل بولعىشتىق، جاعىمپازدىق، قورقاقتىق، ەرگىشتىك، تابىنۋشىلىق، جوققا سەنگىشتىك ت.ب.) » سانانى وياتۋعا بەلسەنە كىرىسىپ، قالام تەربەمەۋى، حالىقتى تاربيەلەۋ ىسىنە سەلقوستىق تانىتۋى دا ءتيىمدى بولماۋدا.

2)      ادام جانە قوعامنىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋىنىڭ يدەالىق ءتۇپ نەگىزى، نەگىزگى ارقاۋى بولعان دۇرىس فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمنىڭ، ومىرگە دۇرىس كوزقاراستىڭ، ءداستۇرلى دىنىمىزگە تەرەڭ تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسىپ ۇلگىرمەۋى جانە وعان جەتكىزەتىن جول - عىلىمي ويلاۋ ءادىسىنىڭ، جاڭاشا ويلاۋ ءادىسىنىڭ ء(بىر سوزبەن ايتقاندا، مەتودولوگيا) جەتىلمەۋى. ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىر بولىمىندە دۇرىس دۇنيە تانىم بولعانىمەن ونىڭ جالپى قوعامدىق سيپات الماۋى, شاڭ باسقان كەيپىندە گازەت-جۋرنالداردىڭ بەتىندە قالىپ قويۋى. ءتورتىنشى بيلىكتىڭ كۇندەلىكتى باعدارلامالارىنا ىلىنبەي قالۋى، ماڭىزدىلارى مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلمەۋى. ناتيجەسىندە قاراپايىم حالىق كىمدىكى دۇرىس, كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن بىلمەيدى، دۇرىستىقتى ولشەيتىن ولشەمءنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، ءوزىنىڭ كىم بولارىن، قايدا، قاي باعىتقا بارا جاتقانىن بىلمەيدى، دامۋدىڭ دۇرىس باعىتىن ايىرا المايدى. ارينە مۇنىڭ بارلىعى رۋحاني يممۋنيتەتتى السىرەتەدى. قاراپايىم ءبىر مىسال: قىتايدا تۇراتىن قازاقتار دا ءوزىمىز سياقتى قازاق، ەش ايىرماشىلىعى جوق. مەن ماقتانايىن نەمەسە قىتاي قازاقتارىن ەرەكشە ەتىپ كورسەتەيىن دەپ تۇرعان جوقپىن (الدىن الا كەشىرىم سۇرايمىن، مەن ءۇشىن الەمدەگى قازاقتىڭ ءبارى بىردەي، بارىندە سۇيەمىن. قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ۇلتتارعا دا زور قۇمەتپەن قارايمىن), بىراق مەنىڭ ءوز بىلۋىمدە ولار ەشقاشان «سەكتاعا» كىرمەيدى، بۋددانىڭ «شىنى مۇسىنىنە» بارىپ تابىناتىن بىرەۋى جوق. ەشقاشان «قايىرشى» بولىپ كوشەدە وتىرمادى، ەشقاشان قوقىس تەرەتىن «كەزبەگە» (بومىجعا) اينالمايدى، ۇرلىققا دا وتە سيرەك بارادى، ماردىمسىز از-تولا اقشا ءۇشىن ەكىنشى بىرەۋدى ەشقاشان قاتىگەزدىكپەن ولتىرمەيدى، بوي جەتپەگەن قىزداردى، ءسابي قىزداردى جىنىستىق ءناپسىسى ءۇشىن ەشقاشان زورلامايدى. بارلىعى دا وتە ۇلت جاندى بولىپ كەلدى. ت.ب. ءازىر ءبىر ءبولىم جاستارى تىلدەن ايىرىلىپ بارا جاتسا دا جاقىن جىلدارعا دەيىن «ءدىنىن، ءتىلىن، ۇلتتىق داستۇرلەرىن» جاقسى ساقتاپ كەلدى. جاقىن جىلدارعا دەيىن وزگە ۇلتتارمەن اسىرەسە قىتايمەن ۇيلەنبەي كەلدى. سەنبەسەڭىز قازاقستان اۋماعىندا جۇرگەن كەز-كەلگەن قىتايدان كەلگەن ورالماننان سۇراپ كورىڭىز. ولاردىڭ وسى تەكتەس جاعىمدى، جاقسى قاسيەتتى بويىنا قالىپتاستىرۋىنا، تاربيە ارقىلى ساناسىنا سىڭگەن «رۋحاني يممۋنيتەتى» ماڭىزدى رول ويناۋدا.

3)      ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، اسىرەسە رۋحاني دامۋىنىڭ عىلىمي تەوريالىق نەگىزدەرىنىڭ (فۋندامەنتىنىڭ) قالىپتاسپاۋى، قالىپتاسسا دا ءالى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ ۇلگىرمەۋى.

4)      ءتۇرلى سالادا ىستەپ جاتقان كەيبىر نەمەسە ءبىر ءبولىم باسشىلاردىڭ نەمقۇرايلىعى، قابىلەتسىزدىگى، جالقاۋلىعى. ناتيجەسىندە، يممۋنيتەتتى السىرەتەتىن سىرتقى سەبەپتەرگە (كۇشتەرگە) دەر كەزىندە قارسى شارا قولدانا بىلمەۋى، بىلسە دە قانداي ءتيىمدى شارا قولدانۋىن بىلە الماۋى.

5)      قالىڭ قارا حالىق ءۇشىن الىپ ايتقاندا ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى تاربيە، اعارتۋ ءىسى ارقىلى قالىپتاسادى. وسى رۋحاني يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن تاربيە ءىسىنىڭ ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارى (مىسالى، تەلەارنالار، گازەتتەر) ارقىلى جەتكىلىكتى تۇردە ناسيحاتتالماۋى.

6)      وتكەن وتپەلى نارىقتىق كەزەڭگە جانە ءتۇرلى داعدارىستارعا بايلانىستى وتباسى تاربيەسىن السىرەتىپ الۋىمىز.

رۋحاني يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋىنە قاتىستى  تاريحي وقيعالار تىزبەگى

ۇلتتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە، دامۋىنا زياندى، قاۋىپتى سەبەپتەردىڭ رول ويناۋىنا بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعالار سەبەپ بولادى.

ەلدىڭ ءىشى-سىرتىندا: بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام (قازاق قوعامى) حالىقارالىق بارىس-كەلىس كوبەيگەن، ءتۇرلى ەل حالىقتارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جيىلەگەن، اقپاراتتانۋ (مىسالى، ينتەرنەت، تەلەۆيزور، راديو، ۇيالى تەلەفون، وزدەرىنىڭ مۇدەسىن كۇيتتەيتىن وزگە ەلدەردىڭ گازەت-جۋرنالدارى، ت.ب.) قاتتى دامىعان، مادەني قارىم-قاتىناس تا قاۋىرت جيىلەگەن، ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە، اركىم ءوز ءدىنىن شاماسى كەلگەنشە ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەن، جاھاندانۋ الەمدىك سيپات العان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا شەت ەلدىڭ جاقسى، قۇندى نارسەلەرىمەن قوسا ۇلتىمىز ءۇشىن زياندى، قاۋىپتى، جات «مادەنيەتىنىڭ»، «ءتۇرلى دىندەر مەن دىنسىماقتاردىڭ»، «ءتۇرلى يدەالىق اعىمدار»، «ءتۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ»، «ءتۇرلى سەنىم-نانىمداردىڭ» باسقا دا ءار ءتۇرلى ءدىنى يسلام ۇلت ازاماتتارىن ازعىنداتاتىن يدەالاردىڭ كىرۋىنە جول اشىلدى. مىسالى،  «دەن سۆياتوگو ۆالەنتينا - ماحاببات كۇنى»، «گينەتيكا»، «ەروتيكا»، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ «جالاڭاشتانىپ سۋرەتكە ءتۇسۋ»، ادام ەمدەۋدەگى «كورىپكەلدىلىك، عارىشپەن بايلانىسقا شىعۋ، بيوەنەرگيا» سونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى. ارينە بۇلار ءجۇزدىڭ ءبىرى عانا شىعار. وسى تەكتەس «رۋحاني سوعىستار» ارى قاراي ءالى دە جالعاسا بەرەدى. ەشقاشان توقتامايدى. رۋحاني يممۋنيتەتى ءالسىز حالىق وزگەلەردىڭ ءدىني ۇستانىمەن، سالت-داستۇرىمەن، كەيبىر سوقىر سەنىمدەرىمەن ۇشتاسقان مادەنيەتىنە ەسسىز تۇردە ەلىكتەۋ، جاتپيعىلدى دىنسىماقتار مەن ءتۇرلى تەرىس باعىتتاعى يدەولوگيالىق اعىمدارعا ەرىپ، قۇرعان قاقپانىنا تۇسەدى، ولاردىڭ قۇيتىرقى بيزنەسىنىڭ قۇربانىنا اينالادى (مىسالى، قارجىلىق ۇيىم، پەراميدالىق ساۋدا، ءتان ساۋداسى ت.ب.).

سوندىقتان، وتسىز، وقسىز، كوزگە كورىنبەيتىن، ساناعا اسەر ەتۋ ارقىلى كومەسكى تۇردە، تولاسسىز تۇردە ءجۇرىپ جاتقان رۋحاني سوعىس ومىرىمىزگە ارالاسىپ كەتكەنى شىندىق. مۇنداي ءۇنسىز سوعىستىڭ ءجۇرىلىپ جاتقانىن كوپتەگەن دامىعان ەل دەر مەن دامۋشى ەلدەر جاقسى بىلەدى. ال ءبىزدىڭ وزىمىزدە مۇنداي سوعىسقا قارسى تۇرا الاتىن رۋحاني، يدەولوگيالىق قارۋدىڭ (قارسى رۋحاني يممۋنيتەتتىڭ) دايىن بولماي قالۋى، ياعني، يممۋنيتەتىمىزدىڭ كۇشتى بولماي شىعۋىن دا مويىنداعان ءجون. كەمشىلىكتەردى مويىنداۋ ارتىقشىلىققا قول جەتكىزۋدىڭ باستاماسى.

ەل ىشىندە:

1)      فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمدار بويىنشا تابيعات، قوعام جانە رۋحاني الەمگە ساياتىن كەز-كەلگەن نارسەنىڭ (ياعني زاتتار پەن قۇبىلىستار/ۆەششي ي ياۆلەنيا) ءوزى ءوز ىشكى قايشىلىقتارىنان تۇرادى. قايشىلىقتىڭ وسى ەكى جاعى ءارى بىرلىكتە، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ءبىر-بىرىمەن كۇرەستە بولادى. بۇل زاڭدىلىق. «قاراما-قارسىلىقتىڭ بىرلىگى مەن كۇرەس زاڭى» دەپ اتايدى. ادەتتە ادامدار ونى ءار نارسەنىڭ ەكى قىرى، ەكى جاعى بولادى دەپ ايتادى. ءارى وسى ەكى قىرى قاتار ءومىر سۇرەدى. پايدالى بولعان نارسەنىڭ مىندەتتى تۇردە زياندى جاعى دا بولادى. الەمدە تەك عانا پايدالى، زيانى مۇلدەم جوق دەيتىن قاعيدا بولمايدى. ءبىز ەل ىشىندە وزگە ەل، وزگە ەل حالىقتارىمەن دوستىقتى عانا جىرلاپ، ولاردىڭ دوستىعىنىڭ استارىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ حالىقتارىنا باعىتتاپ وتىرعان رۋحاني سوعىستىڭ، سانانى ۋلايتىن، سانانى ازدىراتىن قارۋلاردىڭ جاسىرىن جاتاتىندىعىن ۇمىت قالدىرىپ قويعاندايمىز. ولاردىڭ بىزگە پايدالى نارسەلەرىنىڭ كىرۋىمەن قاتار زياندى نارسەلەرىنىڭ دە قوسىلىپ كىرەتىندىگىن بىلە الماۋىمىز، بىلسەكتە، بىلە تۇرا الدىن-الا ساقتىق شارالاردى كۇشەيتە الماۋىمىز. ناتيجەدە ءبىراز «اۋرۋلاردى» جۇقتىرىپ تا الدى. سەبەبى، بىزدە «اۋرۋدى» جۇقتىرتپايتىنداي رۋحاني يممۋنيتەت بولمادى.

2)      تاريحي سەبەپتەرگە (وتكەن بوداندىق ومىرگە، ۇلتىمىزدىڭ ءوز بيلىگى ءوز قولىندا بولماۋعا) بايلانىستى ءبىزدىڭ رۋحاني الەمدەگى رۋحاني يممۋنيتەتكە جاۋاپتى رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ تومەن بولىپ قالۋى، دامىماي قالۋى - يممۋندىق جۇيەنىڭ ءتيىمدى جۇمىس جاساي الماۋىنا الىپ كەلۋدە. بۇل ءوز كەزەگىندە ارينە رۋحاني يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى.

3)      قارجى داعدارىسى ەلدى، ەل حالقىن ەكونوميكالىق دامۋعا، زاتتىق بايلىققا قاتتى ءمان بەرىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتتەنى بار. سول سەبەپتەن دە شىعار بيلىك، زيالى قاۋىم، حالىق رۋحاني جاقتان دامۋعا، اسىرەسە رۋحاني يممۋنيتەتىنىڭ كۇشەيۋىنە دۇرىس ءمان بەرە الماي قالۋى دا ءبىر سەبەپ بولۋدا.

4)      ادامعا، ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا، ادامنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە، ادامنىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمىنا، ومىرگە دەگەن دۇرىس كوزقاراسىنا، ۇلت ساپاسىن كوتەرۋگە قاتىستى ءىلىم مەن عىلمنىڭ بۇرىننان دامىماي كەنجەلەپ قالۋى دا ماڭىزدى ءبىر سەبەپ بولۋدا. بىزدە (قازاقستاندا) مەيلى كەڭەس وداعى كەزىندە بولسىن، مەيلى ەگەمەندىك العان كەزەڭدە دە بولسىن، مامان بولۋعا ءمان بەرىلگەنمەن، ادام بولۋدىڭ، اقىل-پاراساتتى، الىستى كورەتىن كورەگەن، دانىشپان ادام، ۇلت بولۋعا ءمان بەرىلمەگەن. بۇعان الىپ كەلگەن سەبەپ - جەكەلەگەن عىلىمدى ۇيرەنىپ بىلسەك تە ونى ناقتىلى ءومىردىڭ، قوعامنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە قولدانا الماۋىمىز، ادامزاتتىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تانىپ جەتكەن دۇرىس فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمنىڭ جەتىستىكتەرىن يگەرە الماۋىمىز. شەتەل حالىقتارىنىڭ بىزدەر ءۇشىن، بولاشاق دامۋىمىز ءۇشىن ماڭىزدى دەپ سانالعان مادەنيەتىن زەرتتەپ، جەتكىلىكتى تۇردە تالعامپازدىقپەن قابىلداي الماۋىمىز، ءبىزدىڭ شەت ەل حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن قابىلداۋىمىز ءان-مۋزيكالارىن تىڭداۋ، كينولارىن، اشەكەي بۇيىمدارىن، قول ونەرىن كورۋ، ت.ب. سياقتى جەڭىل-جەلپى نارسەلەر كولەمىندە شەكتەلىپ قالۋدا. نەگىزىندە ناعىز قۇندى نارسەلەر جەكە ادامنىڭ، ۇلتتىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن تەوريالىق ەڭبەكتەرىندە، كىتاپتارىندا، پروفەسسيونالدى جۋرنالدارىندا جاتادى. ءبىز شەت ەل حالقىنىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرىن اۋدارۋ، زەرتتەۋ، ساراپتاپ، سۇزگىدەن وتكىزە وتىرىپ قابىلداۋىمىز كەرەك ەدى. اسپان استى ەلىنىڭ (قىتايدىڭ) دامۋىنىڭ ءبىر قۇپياسى وسىلاي ىستەۋىندە جاتىر.

5)      ارنايى تەوريالار ايتىلاتىن جۋرنالدار مەن سايتتاردىڭ بولماۋى، ەگەر بولسا دا تىم از، ساناۋلى عانا بولۋى. بۇل ءوز كەزەگىندە زيالىلاردىڭ، ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ، ۇلت جاندى ازاماتتاردىڭ، مامانداردىڭ ىزدەنىس جاساۋ، ەڭبەكتەنۋ جولىن بوگەيدى، تىعىرىققا تىرەيدى. ولاردىڭ رۋحاني، يدەالىق، دۇنيە تانىم جانە ومىرگە كوزقاراس جاقتان وسۋىنە كەڭ ءورىس قالىپتاسپاعان. الەمدەگى باي رۋحاني مادەنيەتتىڭ ىشىندەگى ءبىز ءۇشىن دە قۇندى، پايدالى بولىپ ەسەپتەلەتىن تەوريالىق ەڭبەكتەردەن (شىعارمالاردان) شەتتەپ قالۋى ء(تىل بىلمەۋ سەبەبىنەن).

6)      ءوز ەلىمىزدەگى كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبىر جاقتىلى ەكونوميكالىق، ساياسي ءتۇس الۋى، تەك جەتىستىكتەردى ۇگىتتەۋ سيپاتىندا بولۋى (ارينە ونىڭ دا دۇرىس جاعى بار). كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ تۇرمىستاعى تىم ۇساق مازمۇنداردى اينالشىقتاي بەرەتىندىگى (مىسالى، ءبىر كەمپىردىڭ 10 ءتۇپ گۇل وسىرگەنى ت.ب.). تىم ساۋىق قۋعىش، كوڭىل كوتەرگىش بولىپ بارا جاتۋىمىز. ناتيجەسىندە، حالىقتى (ەل ازاماتتارىن) دۇنيە تانىمدىق، قوعامدىق سانا، ومىرگە كوزقاراس جانە يدەالىق جاقتاردان دۇرىس تاربيەلەۋ، حالىق ساناسىن وياتۋ، سانانى عىلىميلاندىرۋ ءىسىنىڭ اقساپ بارا جاتۋى.

7)      ال قوعام ءۇشىن الىپ ايتقاندا، قوعامدا ءتۇرلى باقىلاۋ مەحانيزمدەرىنىڭ تولىق جۇيەگە تۇسپەۋى جانە ءار ءتۇرلى زاڭنامالىق شەكتەۋلەردىڭ بولماۋى، كەيبىر زاڭ مازمۇندارىنىڭ سولقىلداقتىعى، انىق بولماۋى جانە ساپالى زاڭ بولا تۇرسا دا ونىڭ ورىندالۋ مەحانيزمىڭ تولىق ارەكەتكە كەلە الماۋى.

8)      ءبىر ۇلت فيلوسوفيانى، اقيقاتتى، وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتاردى، قاتقان قاعيدالاردى، لوگيكنى، عىلىمي ويلاۋ، جاڭاشا ويلاۋ ادىستەرىن «مەتودولگيانى» جانە وزگە دە جەكەلەگەن ءىلىم، ءبىلىم، عىلىمدى ادامداردىڭ ناقتى ومىرىمەن، قوعامنىڭ دامۋ ىسىمەن ۇشتاستىرا الماعان سايىن; ولاردى وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ تەوريالىق، يدەالىق سۇيەنىشى ەتپەگەن سايىن, ۇللتىق قۇندىلىقتار، ءبىر ۇلتتا ورتاق قۇندىلىقتار، ورتاق سەنىم قالىپتاسپاعان سايىن ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى تومەندەي بەرەتىن بولادى. ەندى وعان قازاق حالقىنىڭ كوڭىلىنىڭ پاك بولۋى، وزگە ەلگە (وزگە ەل حالقىنا) ارام ويىنىڭ جوق بولۋى، تىم بەيقام، بەيبىتشىل بولۋى، جوق نارسەنىڭ بارىنە سەنگىش، فورمالدى ەلىكتەگىش سياقتى ۇلتتىق مينتاليتەتى بىرىككەندە وتقا ماي قۇيعانداي بولادى. «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي»، «اڭعاۋ ەلگە ارامزا مولدا»، نادان ناۋقاسقا ءبارى ەمشى دەگەندەي، فيلوسوفيالىق دۇرىس دۇنيە تانىمنىڭ بولماۋى، ءىسىنىڭ عىلىميلىعى جوق بولۋى، تەوريالىق نەگىزىنىڭ ءالسىز بولۋى، يدەالىق دۇرىس باعىت-باعارلاردىڭ ايقىندالماۋى ەڭ سوڭىندا ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىنىڭ تومەندەۋىنە ءتىپتى ۇلتتىڭ ازعىنداپ كەتۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن.

فيلوسوفياداعى زاڭدىلىقتار بويىنشا، ىشكى سەبەپ سول زاتتىڭ (مىسالى، قازاق قوعامىنىڭ) ءوز ىشىندە بولادى. ىشكى سەبەپ ارقاشان شەشۋشى رول وينايدى. ال سىرتقى سەبەپ (مىسالى، سىرتقى كۇش) ىشكى سەبەپ ارقىلى اسەر ەتەدى. ءارى مىندەتتى تۇردە ىشكى جانە سىرتقى سەبەپ ەكەۋى دە قاتار اسەر ەتۋ ارقىلى زاتتى وزگەرىستەرگە ۇشىراتادى، ءورشي كەلە ساپا وزگەرىسىنە الىپ كەلەدى. ياعني، زات داميدى نەمەسە قۇرىپ-جوعالادى دەگەن ءسوز. «تاياۋ زاماننان بەرگى '20 عاسىردىڭ' ەڭ ۇلى تاريحشىسى» اتاعىنا يە بولعان بريتانيانىڭ ايگىلى تاريحشىسى ارنولد دجوزەف توينبي (Arnold Joseph Toynbee) ون تومدىق «ا STUDY OF HISTORY» ياعني "تاريحتى زەرتتەۋ" اتتى ۇلى ەڭبەگىندە: ء"بىر مەملەكەتتىڭ ءتىپتى ءبىر ۇلتتىڭ قۇردىمعا كەتۋى، جويىلۋى ءوز ىشىنەن باستالادى. سىرتقى كۇش قۇرىپ ءبىتۋدىڭ الدىندا تۇرعان كەزدەگى ەڭ سوڭعى سوققىنى بەرەدى" دەپ جازادى.

ءبىزدىڭ حالىقتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى قالىپتاسقان با؟

ءبىر ەلدى قۇرۋشى حالىق قۇرىپ-جوعالسا ونىڭ ەلى (مەملەكەتى) دە قۇرىپ جوعالدى. سوندىقتان، شىنتۋايتىندا، ءبىر ەل قۇرىپ-جوعالدى دەگەن ءسوزدىڭ شىن ءمانىسى - ونى قۇرۋشى حالقى قۇرىپ-جوعالدى دەگەن ءسوز. سول ەلگە ءتان جەر ەشقاشان جوعالمايدى. ول تەك بىرەۋدىڭ يەلىگىنەن ەكىنشى بىرەۋدىڭ يەلىگىنە اۋىسادى. ونداعى ءتۇرلى بايلىقتار دا ەكىنشى بىرەۋدىڭ يگىلىگىنە اينالادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ يەسى بولعان حالىق ساقتالىپ قالۋى، قۇرىپ-جويىلىپ كەتپەۋى كەرەك. جەر حالىقتى ساقتاپ، قورعاپ قالا المايدى، حالىق جەردى ساقتاپ، قورعاپ قالادى.

قازاق حالقى جەرىن قورعاي الۋ ءۇشىن اۋەلى ءوزىن قورعاي الۋعا (يممۋنيتەتى ءالسىز بولماۋعا) قابىلەتتى بولۋ كەرەك. ءوزىن-ءوزى قورعاي الماعان حالىق جەرىن، ەلدىگىن قالاي قورعاي الماق. ءبىز ءوزىمىزدى، ءوز حالقىمىزدى تولىق قورعاي الدىقپا؟ ياعني، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساناسىنا رۋحاني يممۋنيتەت قالىپتاسقانبا؟ جاۋاپ: - يممۋنيتەت بار، بىراق تىم ءالسىز. تولىق قورعاي الۋعا قابىلەتتى بولماي شىقتىق. وعان دالەل رەتىندە، نەشە ونداعان، جۇزدەگەن مىسالداردىڭ ىشىنەن ءبىر-ەكى مىسالدى كەلتىرە سالۋعا بولادى. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان باستالىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قانشاما جاستار ۇلتتىق دىنىمىزگە جات ءار ءتۇرلى سەكتتالارعا كىرىپ كەتتى. قانشاما جاستارىمىز سىرتتان دا كىرگەن جانە ىشتەن دە شىققان ءتۇرلى جات پيعىلدىلاردىڭ قول شوقپارىنا اينالۋدا. ءبىزدىڭ قانشاما قارا كوز قارىنداستارىمىز شەتەلدىكتەردىڭ، كىرمەلەردىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ شەت ەل اسىپ كەتۋدە. ءتۇرلى الاياقتاردىڭ، اپەريستتەردىڭ، قۇيتىرقى قارجىلىق ۇيىمداردىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ، ۇيىنەن، دۇنيە-مۇكىنەن ايىرىلىپ دالادا جەر سيپاپ قالعانى قانشاما. قاتىگەزدىكتى بويىنا جۇقتىرىپ بىرەۋدى بىرەۋ ءولتىرىپ جاتقان، الدىلەر السىزدەرىن زورلاپ، قيناپ كوندىرۋگە ءماجبۇر ەتىپ جاتقان، جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار دا جەتەدى (جاڭالىقتاردان كورىپ وتىرمىز). ەل، ياعني، حالقىمىز ءۇمىتىن ارتىپ وتىرعان ۇلكەندى-كىشىلى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جەمقورلىقا بارىپ جاتقانى، اقشانى باسىپ شەتەل اسىپ قاشىپ كەتىپ جاتقانى قانشاما (بۇل دا قوعامنىڭ اۋرۋى). مۇنداي كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ ورىن الۋى، جالعاسا بەرۋى ۇلتىمىزدىڭ مۇدەسىن قورعاۋعا، ەلدىڭ دامۋىنا پايدالى دەپ ەشقايسىمىزدا ايتا المايدى. ءبىز ءوز حالقىمىزدىڭ سالاۋاتتى جولمەن دامۋىن تولىق قورعاي الۋعا قابىلەتتى بولعاندا، مۇنداي كەلەڭسىز قوعامدىق قۇبىلىستار ورىن الماس ەدى. سوندىقتان، بىزدە ء(بىزدىڭ حالىقتا) ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى بار بولعانمەن تىم ءالسىز. ءبىز رۋحان يممۋنيتەتى ءالسىز ۇلتپىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ قوعامدا، جوعارىدا مىسال رەتىندە ايتىلىپ كەتكەندەي «قوعامدىق اۋرۋلار» دان بۇگىندە ارىلا العان جوقپىز.

ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتىنىڭ ماقساتى

ۇلت يممۋنيتەتىنىڭ سوڭعى ماقساتى - جەكە ازاماتتار ءۇشىن: ءومىردىڭ دۇرىس جولىن تاڭداۋىنا، ازاماتتاردىڭ ءتۇرلى يدەالىق دەرتتەرگە شالدىقپاۋىنا، ونىڭ رۋحاني ازعىنداماۋىنا، تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتپەۋىنە، ارى قاراي قۇردىمعا كەتپەۋىنە، بىلايشا ايتقاندا ەل ازاماتتارىنىڭ ءساتتى تۇردە دامۋىنا، ازاماتتاردىڭ دۇرىس جولمەن ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا، ادامي ساپاسىن كوتەرۋگە قاجەتتى رۋحاني قورعانىستى جەتىلدىرۋىنە تاربيە بەرۋ. تۇتاس ۇلت ءۇشىن الىپ ايتقاندا: ۇلتتىڭ دامۋىنا پايدالى، ىلعارى نارسەلەردى قوش كورۋگە، قابىلداۋعا; ۇلتتى كەرى كەتۋگە، ىشتەن ىدىراتۋعا يتەرمەلەيتىن ىشكى جانە سىرتقى كەرتارتپا كۇشتەردى شەتتەتۋگە، ءبىر سوبەن ايتقاندا ۇلتىمىزعا كەسىرى، زيانى تيەتىن كەز-كەلگەن ىشكى جانە سىرتقى سەبەپتەرگە كوزى قىراعى، ولاردىڭ زيانى مەن قاۋىپ-قاتەرىن ەرتە ايىرا تانيتىن، ءارى «دەرتى» ۇلعايماي تۇرعاندا الدىن الا بىلەتىن، دەر كەزىندە ونىڭ تامىرىن ۇزە بىلەتىن، ورشۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىن قابىلەتكە يە بولۋ، ياعني، ءوز ۇلتىنىڭ كەمەل رۋحاني يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرۋ.

ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋندىق جۇيەسى نەدەن قۇرالادى؟

1) سەنىم بىرلىگىنەن (تەك ءدىن عانا ەمەس) جانە سەنىم وبەكتىسى دالەلدەنەتىن بولۋى كەرەك.

ءدىني سەنىم جايىندا جوعارىدا ايتىلدى. ءبىز يسلام ءدىنىن (سۋنيت اعىمىن) ۇستانعان حالىقپىز. ءدىن تانۋشى عالىمدار مەن ماماندار يسلام ءدىنى تۋرالى وتە جاقسى ايتا الادى. مەن ءوزىم دە اللانىڭ قۇلى ەكەنىمدى بىلگەنىممەن، بۇل جاعىن مەن جاقسى بىلمەيمىن. مەنىڭشە، ءبىر حالىق ءۇشىن دىننەن دە باسقا سەنىم بىرلىگى اۋاداي كەرەك. مىسالى، ەرتە كەزدە ادامدار جەردى شەتسىز دە شەكسىز گوريزانتال جازىق دەپ ەسەپتەسە، بىرەۋلەر شەت-شەگى بار ءتورت بۇرىش دەپ ەسەپتەپ، سولاي سەندى. عىلىمنىڭ دامۋى جەرشارىنىڭ دومالاق شار ءتارىزدى ەكەنىن ءارى بىرەۋ عانا ەكەندىگىن دالەلدەدى. وسىلايشا ادامزاتتىڭ جەر تۋرالى تۇسىنىگى ءبىر ىزگە ءتۇستى، جەر تۋرالى سەنىم بىرلىگى قالىپتاستى ءارى ونى دالەلدەي الدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءبىر ءبولىم سپيد جۇقتىرعان ادامدار جازىلىپ كەتەتىن شىعارمىن دەپ ەسەپتەيدى. بىراق بۇگىنگى مەديتسينا ونى جازا المايتىندىعىن، مىقتاعاندا ءومىرىن بىرنەشە جىلعا ۇزارۋمەن عانا شەكتەلەدى. وسىنى دۇرىس تۇسىنگەن جانە ونىڭ دۇرىستىعىنا سەنگەن ادام وسى اۋرۋدان ساقتانۋعا، ونى جۇقتىرىپ الماۋعا تىرىسادى. سول سياقتى بۇگىنگى كۇندە دە ءبىر ءبولىم ادامدار قوعامدى الدىعا سۇيرەپ دامىتاتىن قوزعاۋشى كۇش «ادامنان وزگەشە جارالعان، جارالمىشى بولەك» ءبىر تۇلعا دەپ ەسەپتەپ، «جەكە باسقا تابىنۋعا» بوي الدىرادى. ءىس جۇزىندە تاريحتىڭ قوزعاۋشى كۇشى جەكە ءبىر ادام ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ ياعني حالىقتىڭ ءوزى ەكەنىن بىە بەرمەيدى. بۇرىنعى سوۆەت وداعىنداعى «ستالينگە تابىنۋ»، قىتايداعى «Mao Zedongگە تابىنۋ»، سولتۇستىك كورەاداعى «...تابىنۋ» سونىڭ ءبىر دالەلى. سوندىقتان، قاتە تۇسىنىك قاتە سەنىمدى قالىپتاستىرادى. قاتە سەنىم مەن سوقىر سەنىم ادام مەن قوعامدى الدىعا قاراي دامۋعا ەمەس، ارتقا شەگىنۋگە، كەرى كەتۋگە يتەرمەلەيدى. سول سياقتى يسلام ءدىنىن دۇرىس تۇسىنبەي، بىلمەي تۇرىپ، ەكسترەميستىك ۇيىمنىڭ «ۋاعىزىنا» سەنگەن ادام تازا مۇسىلمان ەمەس تەروريست بولىپ كەتۋى اپتەن مۇمكىن. سوندىقتان سەنىمنىڭ دالەلدى بولۋى، عىلىمي بولۋى وتە ماڭىزدى. دالەلدەي المايتىن، ونىڭ ىشكى مازمۇنىن اشىپ، بۇگە-شىگەسىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن، ماڭىزىنا كوز جەتپەگەن نارسەلەرگە سەنۋ اقىماقتىق بولار ەدى. ءدال وسى ماقساتتا اللاعا سيىنۋدان باسقا دۇرىس بىلىمگە، عىلىمعا، عىلىميلىققا، زاڭدىلىقتارعا، اقيقاتقا، قاعيدالارعا، ولاردىڭ حالىقتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە، دامۋىنا پايداسى مول ەكەندىگىنە سەنبەي باسقا قايدا سەنۋگە بولادى. ال بۇلاردىڭ بارلىعى نەمەسە باسىم كوپ بولىگى دالەلدى نارسەلەر ەكەنى بارىمىزگە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

2) ءومىر ءسۇرۋدىڭ جانە دامۋدىڭ دۇرىس جولىنان

ءبىر سوزبەن ايتقاندا حالىققا دۇرىس جولدى، تۋرا جولدى كورسەتۋ. بۇل رەتتە دۇرىس فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىم (مىسالى، ماتەرياليستىك، ديالەكتيكالىق جانە مەتودولوگيالىق، ت.ب.), ومىرگە عىلىمي كوزقاراس، اقيقات، وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتار (اسىرەسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار), قاعيدالار، دۇرىس ءبىلىم، دۇرىس سانالار جانە دەموكراتيا، ازاماتتىق قوعام قۇرۋ جانە ارى قاراي دامىتۋ جونىندەگى دۇرىس بىلىمدەر حالىققا كوبىرەك ناسيقاتتالۋى، ۇتىمدى تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ حالىقتى تاربيەلەۋ، جاپپاي اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ كەرەك. اتالعان جاقتاردان حالىقتىڭ ساۋاتى اشىلىپ، ومىرگە دۇرىس كوزقاراس، دۇرىس، عىلىمي سانا قالىپتاسپاي تۇرىپ، جالپى حالىقتىڭ كەز-كەلگەن جەكە ءبىر ازاماتى نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس، نەنىڭ پايدالى، نەنىڭ زيان، نەنىڭ بولاشاعى بار، نەنىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن قالاي ايىرا تانىماق (اجىراتا الماق).

3) ورتاق قۇندىلىقتاردان

ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى ارى قاراي دامىتا بەرۋ. بۇل ءوز كەزەگىندە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاۋ، جاقاندانۋ ۇردىسىندە ۇلتىمىزدىڭ ازعىنداماۋىنا، ىشتەن ىدىراماۋىنا، وزگەلەرگە جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن قاجەت.

ءبىر ەلگە، ءبىر حالىققا عانا ءتان جەكەلەگەن قۇندىلىقتار ەمەس، تۇتاس ادامزات قوعامى دامۋى ءۇشىن دە پايدالى ورتاق قۇندىلىقتار دا بولادى. مىسالى، دامىعان نەمەسە دامۋشى ەلدەردىڭ قۇندى تاجىريبەلەرىنىڭ، تەوريالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن ءوز ەلىمىزگە ۇيلەسەتىنىن ىلعاپ (ىرىكتەپ) قابىلداۋعا بولادى. ارينە بۇل ەشتەڭەسىن تۇىنبەي جاتىپ وزگەلەرگە فورمالدى تۇردە ەلىكتەۋ نەمەسە كوشىرە سالۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءتۇرلى جاراتىلىستىق جانە قوعامدىق عىلىمدار، ىلىمدەر مەن دۇرىس بىلىمدەر دە ادامزات ءۇشىن ورتاق قۇندىلىقتارعا جاتادى.

وسى ءۇش جاقتى قاتار قولعا الۋ ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني يممۋندىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، جۇيەنىڭ قورعانىس قىزمەتىن كۇشەيتۋگە بولادى.

رۋحاني يممۋندىق جۇيەنىڭ جۇمىس جاساۋ (كەيبىر) مەحانيزمدەرى

1)  ىشكى سەبەپتەر مەن سىرتقى كۇشتەردىڭ «رۋحاني سوعىسى» باستىسى حالىقپەن بولادى. ياعني ءبىر حالىقتى ورتاق سەنىم مەن ورتاق قۇندىلىقتاردان ايىرۋ. ماقساتى ءبىر حالىقتى ىشتەن ىدىراتۋ، توزدىرۋ، ازعىنداتۋ. حالىق رۋحاني سوعىستىڭ جۇرىلەتىن ناعىز ورتاسى (كۇرەس مايدانى). سوندىقتان، حالىق، حالىقتىڭ اراسىندا بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءتۇرلى پارتيا ۋاكىلدەرى، وزگە دە ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى، كەيبىر وقىعان ازاماتتار، جەكەلەگەن سالا ماماندارى رۋحاني كۇرەستىڭ ەڭ العاشقى وت ۇشقىندارىن قوعامنان ءبىرىنشى بولىپ بايقايدى. ولار ەلدىڭ، قوعامنىڭ بۇل جونىندەگى پىكىرىن بىلگىسى كەلىپ، ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنا حابار بەرەدى.

2) حالىق بەرگەن حابارلامانىڭ مەكەن-جايى بويىنشا اقپارات قۇرالدارىنداعى جۋرناليستەر وزدەرىنشە جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جاڭالىقتار جانە وزگە دە باعدارلامالار ارقىلى قوعامعا دابىل قاعادى. وسىلايشا، ءىس زيالى قاۋىمنىڭ نازارىنا دا ىلىگەدى. زيالى قاۋىمنىڭ وزدەرى دە قوعامداعى ءتۇرلى قۇبىلىستاردى نازارىنان تىس قالدىرماي جۇرەدى.

3)  زيالى قاۋىم، مۇدەلى ينيستۋتتار مەن قوعامدىق عىلىم اكەدەميالارى (اكادەميا سوتسيالنىح ناۋك) رۋحاني سوعىستىڭ قىر-سىرىن، بۇگە شىگەسىن زەرتتەۋشىسى، ساراپتاۋشىسى. ولار دۇرىسى مەن بۇرىسىن اجىراتىپ، حالقىن تاربيەلەۋ ماقساتىندا، ءتۇرلى سانانى ۋلايتىن «دەرتتىڭ» الدىن الۋ ماقساتىندا زەرتتەۋلەر جاسايدى، قالام تەربەيدى. زيالى قاۋىمنىڭ دۇرىس دەگەن، ورتاق ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلە وتىرىپ اقپارات قۇرالدارى حالىققا تاربيەلىك باعدارلامالار دايىندايدى، حالىقتى تاربيەلەۋگە ات سالىسادى. بيلىك ءوز كەزەگىندە زيالى قاۋىمنىڭ، ينستيتۋتتاردىڭ، اكادەميانىڭ ۇنىنە نازار اۋدارىپ، ونى ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە پايدالانادى. ەندى ءبىر جاعىنان زيالى قاۋىم جوعارى دا بيلىكتىڭ (ۇكىمەت جانە پارلامەنتتىڭ) نازارىنا ۇسىنادى، بيلىكتىڭ ءتيىستى وڭ شەشىمدەر قابىلداۋىنا سەبەپشى بولادى.

4)  پارلامەنت ءتيىستى (ەلدىڭ رۋحاني يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋعا بايلانىسى بار) زاڭدار قابىلدايدى نەمەسە قاتىستى زاڭدارعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر جاسايدى.

5)  ۇكىمەت قابىلدانعان زاڭ شەڭبەرىندە ءتيىستى ءىش-شارالار جۇرگىزەدى.

جالپى العاندا رۋحاني يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋ - ۇلت زيالىلارى، ءبىلىمدى ازاماتتارى، ۇلت جاندى ازاماتتارى، قاتىستى سالاداعى ماماندار، مۇدەلى ينيستۋتتار، قوعامدىق عىلىم اكادەميالارى (قازاقستاندا بارما، جوقپا بىلمەدىم) مەن ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماقساتتى تۇردە حالىقتى تاربيەلەۋ، اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ارقىلى جانە زاڭنىڭ قاجەتتى زاڭدىق شەكتەۋلەر قويۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ال بيلىكتىڭ حالىقپەن، زيالى قاۋىممەن بايلانىسى ەتەنە بولۋى، ءار دايىم حالىقپەن، زيالى قاۋىممەن ساناسىپ وتىرۋى يممۋنيتەتتىڭ جاقسى رول اتقارۋىندا (يممۋنيتەتتىڭ كۇشەيۋىندە) ماڭىزدى رول اتقارادى.

فيلوسوفيالىق نەگىزى

ماتەرياليستىك ديالەكتيكانىڭ ەڭ نەگىزگى فۋندامەنتالدى زاڭى - قاراما-قارسىلىقتىڭ بىرلىگى مەن كۇرەس زاڭى دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. ياعني، تابيعات، قوعام جانە رۋحاني الەمگە ساياتىن كەز-كەلگەن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءوزى قايشىلىقتى دەنە (contradiction, encompasses). قايشىلىقتىڭ ەكى جاعى ءارى بىرلىگىن (ءبىر-بىرىنە سۇيەنەدى) ساقتايدى، ءارى ءبىر-بىرىمەن كۇرەسەدى (ءبىر-ءبىرىن شەتتەتەدى، تەرىسكە شىعارادى). سوندىقتان بۇل دۇنيەدە، بۇل ومىردە بىرلىكتە بار، قايشىلىقتا بار. ءارى ەكەۋى ءار قاشان قاتار ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان زاتتاردىڭ بىرلىگىن (ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن) عانا كورىپ، ونىڭ قايشىلىقتى جاعىن (ءبىر-بىرىمەن كۇرەسىن، مىسالى رۋحاني كۇرەسىن) كورمەۋ زاڭدىلىققا (زاكونومەرنوست) قايشى شىققاندىق، زاڭدىلىقتى قۇرمەتتەمەگەندىك، زاڭدىلىققا سۇيەنە وتىرىپ ءىس جۇرگىزبەگەندىك بولادى. ال وبەكتيۆتى زاڭدىلىققا قايشى كەلگەن، زاڭدىلىققا سۇيەنبەگەن كەز-كەلگەن ادام، كەز-كەلگەن ۇلت، قوعام ەشقاشان دامۋدىڭ دۇرىس جولىن تابا المايدى. سەبەبى دامۋدىڭ ءوزى - زاڭدىلىق. كىم سول زاڭدىلىقتى تابا السا، زاڭدىلىققا سۇيەنە السا، سول دامي الادى. سونداي-اق، دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىن، قاينار كوزىن ياعني «دامۋدىڭ كىلتىن» قولىنا الا الماعان حالىق دامي الادى دەگەنگە، الەمدە سول حالىقتىڭ وزىنەن باسقا ەش حالىق سەنە قويماس. دامۋ تۋرالى «دامۋ فيلوسوفياسى» اتتى كەلەسى جولى شىعاتىن ماقالانى دا وقىڭىز.

قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم: ادام قابىلەتى شەكتى ادام بولعاندىقتان، ماقالادا كوپتەگەن قاتەلىكتەر مەن ولقىلىقتاردىڭ كەزدەسۋىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ ءتۇسىنىپ، ۇسىنىستار مەن پىكىرلەرىڭىزدى بىلدىرۋگە تىلەكتەسپىن. قحر كەلگەن (گ.شان حاي، فۋ دان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى) قانداس باۋىرىڭىز قۇدىسۇلى كەنجەبەك.

«اباي-اقپارات»