حان كەنە
(حيقايات)
1889 جىلى تاشكەنت قالاسىندا س.ي.ءلاحتيننىڭ تونو-ليتوگرافياسىندا سۇلتان احمەت كەنەساريننىڭ كەنەسارى جانە سادىق سۇلتاندار دەگەن ومىرباياندىق وچەركى جاريالانعان بولاتىن.
كەنەسارى حان تۋرالى دەرەكتەر احمەت كەنەساريننىڭ جوعارىداعى اتالعان وچەركىنىنەن الىندى.
حان كەنەنىڭ باس سۇيەگى تابىلىپ، كوپ كەشىكپەي تۋعان ەلىنە جەتكىزىلەدى دەگەن كورنەكتى تاريحشى زيابەك قابۇلدينوۆتىڭ ءسۇيىنشى حابارىن وقىعان سوڭ، وسى حيقاياتتى سىزدەرگە ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.
اۆتور
ابىلاي حاننىڭ وتىز ۇلى بولدى. سونىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە قاسىم ەدى. كوزى وتكىر، وڭمەننەن ءوتىپ كەتەتىندەي، ادامدى تۇقىرتىپ جىبەرەتىندەي ەرىك-جىگەرى بار-دى. ەشكىم ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المايتىن. سودان بولار بار باۋىرلارى قاسىم سۇلتان ايتسا بولدى، سوزگە كەلمەي ايتقانىنا كونەتىن.
قاسىم تاققا وتىرىپ، حان اتانعان عۇبايدوللا اعاسىن جاقسى كورەتىن. ونىڭ پاتشا اعزامعا جاعىنباي كوكشەنى ورىس بەكىنىسىنە اينالدىرۋعا قارسى بولعانى جانىنا جاعاتىن.
– مەن بەكىنىس قالا سالۋعا كەلىسە المايمىن. ارقايسىمىز ءوز جەرىمىزدىڭ شەگىندە ءومىر سۇرە بەرەيىك. ابىلاي حان مەن اق پاتشانىڭ اراسىنداعى جازباشا كەلىسىم كۇشىندە قالسىن. ال ەگەردە كۇشپەن تارتىپ الىپ قالا سالام دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر. ونىڭ سوڭى نەگە اينالارىنا ءبىز جاۋاپ بەرمەيمىز، – دەگەن حاتى قاسىم سۇلتانعا تانىس ەدى. بىراق اق پاتشا سوزىندە تۇرمادى. ول عۇبايدوللا حاندى شاقىرىپ الىپ، قاماققا الدى.
ارينە، عۇبايدوللا حاندى قازاق دالاسى مويىنداعانىمەن ورىس پاتشاسى قابىل المادى. ولار ءۇشىن عۇبايدوللا تەك سۇلتان عانا بولاتىن.
حان تاعى عۇبايدوللانىڭ قانداس باۋىرى ءۋالي-حانعا بۇيىردى. ابىلاي حاننىڭ باسقا ۇرپاقتارى كوكشەتاۋدا بەكىنىس-قالا سالۋعا قارسى بولماي ءۋالي-حاننىڭ شەشىمىن قولدادى.
بۇعان ابىلاي حاننىڭ تەك قانا ءبىر بالاسى قاسىم سۇلتان كەلىسە المادى. ونىڭ ەكى ايەلى بار-دى. ءبىرىنشى ايەلىنەن – سارجان، ەسەنگەلدى، اعاتاي، بوپى، قۇشاق جانە كەنەسارى دەگەن بالالارى تارايدى. ال ەكىنشى ايەلى ءبىر عانا قۇرساق كوتەردى. ول – ناۋرىزباي ەدى. بۇل كەزدە اعاتاي دۇنيەدەن وتكەن بولاتىن. كەنەسارى اكەسى مەن ءتورت باۋىرىنا:
– ءبىز ءۇشىن حاتپەن جازباشا كەلىسىلىپ، مورمەن بەكىتىلگەن شارتتىڭ ورىندالماۋى ۇلكەن قاۋىپ اكەلەدى. بۇل رەسەي مەن ابىلاي حان كەزىندە جاسالعان كەلىسىم. قۇداي قالاسا، بارلىق قازاقتاردىڭ (قىرعىزداردى) باسىن بىرىكتىرىپ ابىلاي حان تۇسىنداعىداي ءبىر بىرلىككە كەلەمىز. ءيا، اللا بابا اماناتىن قولداي گور، – دەپ جار سالدى.
كەنەسارى ءسوزى قاسىم سۇلتانعا دا مايداي جاقتى. ۇلدارى دا قولداپ شىقتى. ولار رەسەيگە قارسى شىعۋعا بەكىندى. ونى ءسىبىر ايماعىنا كىرەتىن ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى قولدادى. بىراق كىشى ءجۇز بەن سىر بويىنداعى قازاقتار ءۇنسىز قالدى.
قاسىم حاننىڭ سارجان، ەسەنگەلدى، كەنەسارى سىندى ۇلدارى پاتشا شەشىمىنە كونبەي، كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگى جونىندە ءۋالي-حان رەسەي جاعىنا حابار جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
اقمولادان پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادى شىعىپ، سۇلتانعا تيەسىلى قازاق (قىرعىز) جەرىن شاپتى. ءبىر ەمەس ءۇش شاپتى. قاسىم سۇلتان بالالارى كوكشەتاۋ جاققا شەگىندى.
جازالاۋشى وترياد كوكشەتاۋعا كەلىپ، كەنەسارىنى تىعىرىققا تىرەدى. بىراق سوعىس قيمىلدارى كەنەسارى جاۋىنگەرلەرىن ايقاس ونەرىنە شيراتتى. 1838 جىلى كەنەسارى قولى ءسىبىر كازاكتارى جاساعىن ويسىراتا جەڭدى. بۇل قازاقتاردىڭ رۋحىن كوتەردى. شەگىنىس رەسەي ارمياسىنىڭ قىتىعىنا ءتيدى. ورىس پاتشالىعى مۇنى وسىلاي اياقتاۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى. تورعاي وڭىرىنە 1900 ادامدى قۇرايتىن ستارشىن لەبەدەۆ باسقارعان كاسىبي اسكەري جاساق جىبەرىلدى. ونىڭ ەكى زەڭبىرەگى بولدى. بەيبىت جاتقان ەلدى لەبەدەۆ جاساعى قان جوسا ەتتى. وزدەرىن ۇرىپ-سوعىپ، مالدارىن تارتىپ اكەتتى.
بۇل كەنەسارىعا نايزاعايداي ءتيدى. جۇرەگى ەزىلدى. ەكى كوزى قانتالاپ، كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايرىلدى. ءۇش مىڭ قول جيناپ لەبەدەۆ جاساعىنا تاپ بەردى. 200 مىڭ سومىن تارتىپ الىپ، 8 سولداتتى تۇتقىنداپ، ترويتسكىدەن شىققان كەرۋەندى توناپ، بىرنەشە مىڭ سومدى تاركىلەدى.
كەنەسارى قول استىنداعى التاي، توقا، كەرەي، ۋاق رۋلارىن جيناپ، قىرىق مىڭ شاڭىراقتى الىپ شۋ بويىنا ىعىستى.
قارناق قىشلاعىنا كەلگەن سوڭ كەنەسارى سۇلتان ءبىرشاما تىنشىعانداي ەدى. راحمان – يزلەر دەگەن يشاننىڭ ۋاعىزىن تىڭداپ ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. تاشكەنمەن بايلانىس جاساپ، كۇش-كومەك الماق. وسىلاي باۋىرلارى سارجان مەن ەسەنگەلدىنى تاشكەنت باسشىسى بەگلەر-بەگىگە جىبەردى. بىراق بەگىلەر-بەگى تۇلكى مىنەزدى، جاقسىلىعى مەن جاماندىعى قاتار جۇرەتىن اككى بيلەۋشى ەدى. ول سارجان مەن ەسەنگەلدى وزىنە ادال بولمايدى، قايتا قول استىنداعى قازاقتاردى وزىنە قاراتىپ، «امىرشىگە قارسى قويۋى مۇمكىن» دەگەن بولجام جاسادى. ابىلاي حاننىڭ تۇقىمى ولارعا ءبارىبىر جاقىن. وسى ويمەن ەلشىلىك نيەتپەن كەلە جاتقان سارجان مەن ەسەنگەلدىنى اۋليەاتا ماڭىندا ءولتىرىپ تىندى. جولبارىستىڭ تىشقانداي كۇشى قالعانداي شاق ەدى بۇل. وسى كەزدە ازىرەت سۇلتانعا ءتاۋ ەتىپ بارعان قاسىم حان دا وپات بولدى. ول اكەسى ابىلاي حاننىڭ قاسىنا ياساۋي مەشىتىنىڭ ىشىنە قويىلدى.
كەنەسارى جان-جاقتاعى تىعىرىقتىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدى. بىراق قارسىلاسۋعا ءدال قازىر كۇشى دە، قولداۋشىلارى دا جوق ەدى. تۇزاق ونىڭ دا موينىنا ءتۇستى. قارناقتا بەگلەر بەگى قاسىمۇلى كەنەسارىنى قولعا ءتۇسىردى. تاشكەنگە اكەلىپ راحمان يزلەر يشاننىڭ زىندانىنا سالدى.
قاپاستاعى كۇندەر باستالدى. سارجان مەن ەسەنگەلدىنىڭ ايەلدەرى مەن بالالارى تاشكەنت ماڭىندا قالدى. قۇشاق، بوپاي مەن ناۋرىزباي ءوز ۇلىسىمەن بىرگە سارىسۋ وزەنى ساعاسىنداعى ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى.
كەنەسارى سۇلتان ءبىر جىلداي تاشكەنت تۇرمەسىندە جاتتى. قارنى اشپاعانمەن قادىرى قاشتى. قاپاستىڭ اتى - قاپاس. تالاي تۇندەر مەن كۇندەردى قاجىتقان ويمەن وتكىزدى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە وزىنە جىلى قاباق تانىتىپ جۇرگەن ءبىر ساربازدى كوردى. نەدە بولسا وسى سارباز ارقىلى قوقان حانى مۇحاممەد الي حانعا حابار جەتكىزۋگە بەكىندى. نە باس كەتەدى. نە كومەك جەتەدى؟ مادەلى حان تاشكەنت بيلەۋشىسى بەگلەر بەگىگە جاۋشىدان ءۇشبۋ حات جىبەردى. «كەنەسارى حان ءبىر تەكتەن بولعاندىقتان اقسۇيەك ەكەنىن ءبىلسىن. سەن ونىڭ كىناسى بولسا ايتىپ ماعان حابار جىبەرۋگە جانە رۇقساتىمدى الۋعا ءتيىس ەدىڭ. سەن – قۇلسىڭ. مىرزاعا قول كوتەرۋگە نە جازالاۋعا سەنىڭ قۇقىڭ جوق. كەنەسارى سۇلتاندى شۇعىل تۇردە تۇرمەدەن بوسات» دەگەن ايبارلى ءسوز جازىلعان ەدى ول حاتتا.
بەگلەر-بەگىدە باسقا امال جوق. حات ەمەس، ول – بۇيرىق. ال حان بۇيرىعىن ورىنداماۋ ولىممەن تەڭ. قانى بەتىنە شاپقانمەن قايران جوق. كەنەسارىنى بوساتتى. اعايىن-تۋمالارىن دا. «ەندى سىزدەرگە قيانات جاسالمايدى. اعايىن-تۋىستارىڭمەن بىرگە تۇرا بەرىڭدەر. زەكەت باسقا دا تولەمدەردى بەرىپ تۇرساڭدار بولدى» دەپ كەنەسارىنى قورعاپ مادەلى حانعا امان-ەسەن جەتكىزۋ ءۇشىن ءجۇزباسى ابدىشاكۇر باستاعان ساقشىلار جاساعىن قوسىپ بەردى.
تاعدىر ادامدى قاتايتادى. نە جاسىتادى. بىراق كەنەسارى سۇلتان ونداي مىنەزدەن ادا ەدى. ول تۇرمەدە ۇزاق جاتىپ، ۇڭگىرىنەن ەندى ويانىپ شىققان ايۋداي ءتىسى قىشىپ، كەك تۇتىپ ەدى جۇرەگىن. ەندى ول ەشتەڭەدەن قورىقپايدى، ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. تاۋ مەن دالا ەندى وعان الدىرماس، شالدىرماس قورعانداي كورىندى.
كەنەسارى كوشى سوزاققا كەلىپ توقتادى. ول وسى جەردە اعايىن تۋىستارىن قوقان جاساعىنا قالدىردى. قوس اككى ساربازدى الىپ ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋعا بەتتەدى. شۋعا ءبىر كۇندىك جول قالعاندا ول ەكى ساربازدى كەرى سوزاققا قايتاردى. «مەن بەسىن كەزىندە شىعىپ ەرتەڭ شۋعا كەلەمىن. مەنىڭ قاتىن، بالا-شاعام مەن اعايىن-تۋىستارىمدى الىپ سەندەر دە شۋعا جەتىڭدەر. ءبىز سوندا تۇنەيمىز. زەكەت پەن باسقا الىمدى سول جەردە بەرەمىز» دەپ كەرى قايتاردى.
ول ادامداردى جەدەل تۇردە ۇلىتاۋعا جىبەردى. وزىمەن بىرگە «مەن دەگەن» ەكى ءجۇز جىگىتتى الىپ قالدى. كەنەسارى وزىمەن بەس ءجۇز تۇيە مەن اتتاردى قالدىردى. وعان ون بەس قانات بەشقۇلان دەپ اتالاتىن اق ءۇيدى ارتتى. ون بەس ءۇيدى قاتار-قاتار تىككىزدى. تۇيەلەر مەن جىلقىلاردى جەرگىلىكتى رۋلاردىڭ اراسىنا قوسىپ جىبەردى. ال ءوزى ەكى ءجۇز ساربازىمەن شۋدان شىعىپ، سوزاققا قاراي جاقىندادى. ەكى اق شاڭقان ءۇيدى قۇرعىزدى، قىمبات-قىمبات كىلەمدەر توسەلدى. بۇحار كەزدەمەسى مەن قاز مامىعىنان جاسالعان جاستىقتار قويىلدى. بىرىنە ءوزى ءتۇستى، ەكىنشىسىن قوناقتارعا دايىنداتتى. وزىمەن ون جىگىتتى عانا قالدىرىپ، ەكى ءجۇز جاساقتى شۋ قامىسىنا جاسىردى.
تاشكەنت ءجۇزباسىسى ونى شۋ بويىنا قوناققا كەنەسارى سۇلتان شاقىردى دەگەننەن سەكەم العان. بىراق كۇنى كەشە اباقتىدان شىققان كەنەسارىنى كىم قولداي قويار دەپ ويلادى. ءارى قازاق دالاسىنا بارىپ، بەل جازىپ، جۇيرىك ءمىنىپ، سۇلۋ قىز قۇشقانعا نە جەتسىن! ءوزىنىڭ ءجۇز ساربازى تۇرعاندا نە قاۋىپ؟!
ول ويلانباستان سوزاقتان شىعىپ شۋ وزەنىنە قاراي ويىستى. جۇزدىگى قاسىندا. باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان. شۋ بويىنان تىپ-تىنىش جاتقان اۋىلدى كوردى. مالدار ورىستە جايىلىپ ءجۇر. بۇل ءجۇزباسىنى بەيقام قالدىردى. بوز ۇيگە ءتۇسىپ بىرسيىپ-بىرسيىپ تۇرعان باۋىرساقتاردى، تەگەنە-تەگەنە قىمىزدى، ماي مەن قۇرتتى، تايدىڭ تاباق-تاباق پىسىرىلگەن ەتىن كوردى. قارۋ-جاراعىن شەشىپ، ەتىگىن دە اياعىنان سۋىرىپ، قابات-قابات سالىنعان كورپەگە كوسىلىپ جاتا بەردى.
كەنەسارى سۇلتان سالەم بەرە كىرگەندە ونىڭ جاساقتارى كەلىپ تە ۇلگەرگەن ەدى. ءجۇز ساربازدى كەنەسارى قولى لەزدە قىرىپ سالدى. «اكەم قاسىم سۇلتان، باۋىرلارىم سارجان مەن ەسەنگەلدىنىڭ قۇنىن الۋعا اللا كومەگىمەن قولىم جەتتى» دەپ كەنەسارى باتا جاسادى.
سودان قوقان ساربازدارىنىڭ قارۋ-جاراعىن الىپ، اتتارىن جەرگىلىكتى حالىققا تاراتىپ بەردى. ءوزى قايتادان ۇلىتاۋعا بەتتەدى. تورعاي وزەنى تۇسىنا كەلگەندە كوش توقتاپ، ءۇي تىكتى. كەنەسارى اكەسى مەن باۋىرلارىنا باعىشتاپ اس بەرىپ، قۇران وقىتتى.
وسى جەردە كەنەسارىعا تاعى ءبىر وي كەلدى. مۇنى جۇزەگە اسىرسا قازاقتىڭ باسىن قوسا الادى. ول ات بايگەسىن جاريالاپ، بايگەلەردىڭ سانىن جاراپازان ارقىلى تاراتىپ، ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزگە جاۋشى جىبەردى. اتاقتى رۋباسىلارى كەلىپ، بايگە بەرىلىپ، اس بەرىلگەن سوڭ ءبارى كەنەسارى جاعىنا شىقتى. ولار اق كيىزگە كەنەسارى سۇلتاندى كوتەردى. كيىزدەن كەنەسارى سۇلتان ەمەس، حان بولىپ ءتۇستى.
قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى وزدەرىنىڭ ويلارىن دا اشىق ايتتى. «رەسەي – كۇشتى مەملەكەت. ەندى ءبىز سەنىمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرە المايمىز. ءتىپتى كوشكەندە رەسەي مەن قوقاننىڭ ىقپالىندا قالعان مىنا ۇلتاراقتاي جەرگە سىيمايمىز دا. كۇش جيىپ، قاناتىڭ قاتايعانشا ءبىز رەسەي بودانىندا تۇرا تۇرايىق. بىراق زەكەتىڭدى، باسقا دا الىم-سالىعىڭدى بەرىپ تۇرامىز» دەستى. بۇل ءۋالى سوزگە حان كەنە دە قارسى كەلمەدى. ال ورىس ىقپالىندا قالعان ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز قازاقتارى كەنەسارى حانعا پاتشا ساياساتىن حابارلاپ، كومەكتەرىن بەرىپ جاتتى.
– حالقىم، اتا-بابا سالتىمەن سىزدەر مەنى حان كوتەردىڭىزدەر. اللا رازى بولسىن! مەن ابىلاي بابامنىڭ اق جولىمەن جۇرەمىن، دەدى ول، - اتا-بابا جەرى ءۇشىن قاسىقتاي قانىم قالعانشا كۇرەسەمىن. جاۋشىلار جىبەرىپ حالىق قۇرىلتايىنىڭ شەشىمىن ورىس پاتشاسىنا جەتكىزەمىز. مويىنداسا دا، مويىنداماسا دا وسى! ارۋاق، ارۋاق...
ەن دالاعا قازاق داۋسى جاڭعىرىپ جەتتى. ابىلاي قايتا ءتىرىلدى. ابىلايدىڭ اق تۋى قايتا كوتەرىلدى. ەندى قانعا – قان، جانعا – جان دەيمىز! جاڭعىرىققان داۋىس ەن دالانىڭ قۇسى مەن اڭىن ۇركىتتى.
ءدال وسى ساتتە كەنەسارىنى تاعى ءبىر وي تولقىتىپ ەدى. اق پاتشا حاندىعىن مويىنداپ، ابىلاي باباسىمەن جاسالعان شارتتى قايتا جاڭعىرتىپ، وزىمەن قول قويىلىپ، ءمور باسىلسا بولدى. وندا كەنەسارى قازاق ولكەسىن بيلەيدى. بيلەپ قانا قويماي ورىسقا سۇيەنىپ قوقاندى تالقاندار ەدى. سونىڭ قۇزىرىنداعى ۇلى ءجۇزدى دە ءوز ساپىنا قوسسا ەشبىر جاۋ جاعاعا جارماسپاس. ءارى قاپىدا كەتكەن اكەسىنىڭ دە، اعالارىنىڭ دا ءوشىن الىپ، كەگىن قايتارار ەدى. ءيا، اللا، بەرە گور! سوندا ءۇش ءجۇزدىڭ باسى قوسىلىپ، مەملەكەت، جاي عانا مەملەكەت ەمەس، كۇشتى، تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ مەملەكەت قۇرماققا نيەتتەندى.
ول كوشتىڭ باسىن ىرعىز بويىنا، ورىنبور جاققا بۇردى. رەسەي شەكاراسىنا جاقىنداپ، جاقسىلىق حابار كۇتپەك.
بۇل پاتشا ساياساتىنا مۇلدەم قابىسپايتىن ەدى. رەسەي بۇل كەزدە حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ەلدى ورىس پاتشاسىنىڭ بۇيرىعىمەن سۇلتاندار مەن باسشىلار (پراۆيتەلي) بيلەيتىن. بۇل قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالىپ، دالا زاڭى ىعىستىرىلدى. بيلىك ءۇشىن قازاق ءبىر-بىرىمەن الىستى، جاۋلاستى، ىشتەي ءىرىپ-ءشىري باستادى.
پاتشاعا دا كەرەگى وسى.
كەنەسارىنىڭ حان كوتەرىلۋى ەڭ الدىمەن سۇلتاندار مەن ستارشىندارعا، بيلەۋشىلەرگە جاقپادى. ءوزىنىڭ ايداعانىنا كونبەگەن ۇلىستاردى شابۋ دا كەنەسارىنى جاۋ ەتىپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. دومالاق ارىز اق پاتشانى مەزى ەتتى.
پاتشا كەنەسارىنى مويىنداعىسى دا، بيلىكتى بەرگىسى دە كەلمەدى. ول «باسبۇزار كوتەرىلىسشى» دەپ ايىپتالدى. ورىنبور مەن ومبىدان جازالاۋشى وترياد جىبەرىلدى. كەنەسارىعا ورىستارعا قارسى سوعىس اشۋدان باسقا جول قالمادى. امالسىز قورعانۋعا تۋرا كەلدى.
بۇل تەكەتىرەس جەتى جىلعا سوزىلدى. كەنەسارى جاساعى پارتيزاندىق ءادىس قولداندى. ويتكەنى باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان، زەڭبىرەكتەرى مەن مىلتىقتارى بار كاسىبي ارمياعا قارسى كەلۋدىڭ ءوزى ءابجىلاننىڭ اۋزىنا كىرگەنمەن تەڭ بولاتىن. سوندىقتان دا اننان ءبىر، مۇننان ءبىر شابۋىلداپ ورىس بەكەتتەرىنە مازا بەرمەدى. ارينە، ەكى جاق تا ايانبادى، ورىس سولداتتارى بەيبىت ەلدى توناپ الىپ جاتتى. كەنەسارى دا قاراپ قالعان جوق. ورىس دەرەۆنيالارى وتقا ورانىپ، ولاردىڭ دا مال-مۇلىكتەرى تالانۋعا ءتۇستى. حانتالاپاي كەزىندە ەشكىمدى ەشكىم اياعان جوق.
كەنەسارى ەلى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، جىلانشىق، تورعاي، بىلەۋتى مەن بۇلانتى جاعىندا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ نەسى جاقسى؟! ءبىر جەردە ۇزاق وتىرا الماي ۇلى دالا جولى قان جوسا بولىپ جاتتى.
«جابايى سۇلۋلار»
1844 جىل قاسىرەت اكەلدى. ءسىبىر جاعىنان شىققان اسكەر اقشي جەرىندە قىستاپ وتىرعان كەنەسارى اۋىلىن شاپتى. بۇل ۇلىتاۋعا جاقىن جەزدى ماڭىنداعى قىستاق ەدى. تىپ-تىنىش جاتقان اۋىلدىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. بۇل كەزدە كەنەسارى جاساعى كەزەكتى شاپقىنشىلىقتا جۇرگەن. قاپى قالدى. ءسىبىر جاساعى كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان حانىمدى تۇتقىنداپ اكەتتى.
اككى ءسىبىر اسكەرلەرى كەلگەن جولمەن ەمەس، باسقا جولمەن كەتتى. كەنەسارى ولارمەن كەزدەسە المادى. قاپالانىپ، بارماعىن شاينادى. بىراق «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەگەن. ءساتتى كۇندى كۇتۋگە بەكىندى.
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كۇنىمجان حانشايىمدى رەزيدەنتسياسىندا قابىلداعان. الدىنا ءشاي، نەشە ءتۇرلى تاتتىلەر قويدى.
كۇنىمجان – شىعىستىڭ حاس سۇلۋى. كوزى وتكىر، مارجانداي اپپاق تىستەرى بار. قولاڭ شاشى تىزەسىنە دەيىن تۇسكەن ەكەن.
– حانشايىم، – دەدى گەنەرال-گۋبەرناتور، – شوقشا ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن تارامداپ. – ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز مارتەبەلى اق پاتشاما باعىنباي، بۇلىك شىعاردى، قان توگىلدى. ەكى جاقتىڭ دا ادامدارى مال-مۇلكىنەن ايىرىلدى. ءبىز سىزدەرگە ءبىلىم، وتىرىقشىلىق اكەلىپ جاتىرمىز. ەندى ەسكىشە ءومىر سۇرە المايسىزدار. كۇيەۋىڭىزگە حات جازىڭىز. بەرىلسىن! ءومىرىن ساقتاۋعا كەپىلدىك بەرەمىز.
– ءسىز بىلەتىن ەدىڭىز عوي، جاندارال مىرزا، – دەدى كۇنىمجان. – ءبىزدىڭ ەركەكتەر قاتىنىنىڭ اقىلىمەن ءومىر سۇرمەيدى. جانە ەشكىمگە دە باسىن يمەيدى. حان يەم ءوزىن ويلاپ جۇرگەن جوق. قازاق جەرىن امان الىپ قالۋدى ويلاپ ءجۇر. ول ابىلاي باباسى ارمانداعان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، رەسەي سياقتى ۇلى مەملەكەتتى قۇرۋدى ارماندايدى.
– ول بولا قويار ما ەكەن؟ قازاقتار ءبىر-ءبىرىن تالاپ جەپ قوياتىن شىعار. ونى كورمەيسىز بە؟ ءسىزدىڭ دە قىستاعىڭىزدى ايتىپ، جول كورسەتكەن ءوز قازاقتارىڭىز عوي.
– حاندىق بولسا ونىڭ ءبىرى دە بولمايدى. ءبىر حالىق، ءبىر ۇلت، ءبىر مەملەكەت. حان يەم سولاي دەيدى.
– ءسىز ءوز ءومىرىڭىزدى نەگە ويلامايسىز؟ ءبىلىمدى، كورىكتى ايەلسىز.
– مەن دە تۇرعان نە ءتايىى! قازاقتا سۇلۋ قىز از با؟ الادى دا بىرەۋىن. نەگە ماعان جانىڭىز اشىپ قالدى...
گەنەرال باسىن شايقادى. – مىناداي قاتىندارى بار حالىقتى جەڭۋ وڭاي ەمەس. جابايى سۇلۋلار، - دەپ ويلادى. – الىپ كەتىڭدەر...
قىستاي كۇش جيناپ، اسكەري ويىندار وتكىزىپ، شىلدەدەن سوڭ تامىزدىڭ 14-دە كەنەسارى قولى ترويتسك پەن ورسك ماڭىنداعى قازاقتار ادىرلى، ورىستار ەكاتەرينسك دەگەن ستانيتساعا شابۋىل جاسادى. بۇل كەزدە كەنەسارى قولى بەس مىڭ سارباز ەدى. ولار اۋىلدى كۇل-تالقان ەتىپ ورتەپ جىبەردى. بەس كازاك مەرت بولدى. قىرىق ادامدى تۇتقىنداپ، مالدارىن ايداپ اكەتتى.
بۇل 1844 جىلدىڭ 14-ءشى تامىزى بولاتىن.
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى امالسىز مامىلەگە باردى. سۇيىكتى حانشا كۇنىمجاندى كەنەسارى قولى ادىرلىدا قولعا تۇسكەن ورىستارعا ايىرباستاپ الدى.
ەندى ەكى جاق تا تىنشىنعانداي ەدى. بىراق بۇل الدامشى تىنىشتىق ەكەن. رەسەي ۇلىتاۋ، تورعاي وزەنى مەن ىرعىزدىڭ جارموللا دەگەن جەرلەرىندە شۇعىل تۇردە بەكىنىس سالىپ جاتتى. بۇل كەنەسارى جولىنا سالىنىپ جاتقان قاقپان بولاتىن. جان القىمعا كەلدى. جايىلىم تارىلدى. كەنەسارى قىتايمەن بايلانىس جاساۋدان باسقا جولدى كوگەن جوق. اتتىڭ باسىن جەتىسۋعا قاراي بۇردى...
جيىرما مىڭ شاڭىراقتى الىپ ءجۇرۋ دە وڭاي ەمەس. ورىس بەكىنىستەرى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتتى. جان القىمعا كەلدى دەگەن وسى.
اتاسى ابىلايدىڭ قىتاي ەلىمەن جاساسقان شارتىنان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. وسى كەزەڭدە قازاق دالاسىمەن قىتاي اراسىندا بىردە-ءبىر قاقتىعىس بولعان جوق. ەندى سولارمەن وداق قۇرماق كەرەك. سوندا كۇش جيناپ، اسكەردى وت قارۋمەن جاراقتاندىرۋعا بولادى. قايقى قىلىش، نايزا مەن شوقپار، ساداقتىڭ كۇنى كەتىپ بارادى. مۇنى كەنەسارى بىلەدى. سوندىقتان دا رەسەيگە تەڭ ءبىر مەملەكەتپەن مامىلەسۋى كەرەك. ول تەك قانا – قىتاي. ءسويتىپ بارىپ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ەنتەلەي كىرگەن ورىستى قايتا ىعىستىرۋعا بولادى.
وسى ويمەن ۇلىتاۋ، جىلانشىق پەن تورعايدى تاستاپ ىلە بويىنداعى قاراقۇم شاتقالىنا جاقىندادى. ال مۇندا ىقىلىم زاماننان بەرى البان، سۋان، جالايىر، شاپىراشتى رۋلارى تۇراتىن. ولاردىڭ باسشىسى تورە تۇقىمى، ابىلايدىڭ ۇرپاقتارى ءالي سۇلتان مەن سوك بولاتىن. سوك ابىلاي حاننىڭ ءبىر بالاسى ەدى. ول ۇلى ءجۇزدىڭ مىڭداعان شاڭىراعىنا يە بولىپ، جەتىسۋدىڭ كوكسۋ، قاراتال ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. 1819 جىلدان ورىس بودانىنا كىرگەن.
دۋلاتتار تاشكەننەن ىلەگە دەيىنگى جەردى الىپ جاتقان ىرگەلى جانە باتىر تايپا ەدى. ولار تاشكەنتتى 1815 جىلعا دەيىن بيلەدى. بىراق ءجۇنىس قاجى قول جيناپ، دۋلاتتاردى تاشكەننەن ىعىستىرىپ شىعاردى. جاپپاي قىرعىن باستالدى. دۋلاتتار شىمكەنت، اۋليەاتا، جەتىسۋ بويىنا ىعىستى. بىراق تاشكەنت ماڭىندا كوپ دۋلات قالىپ قويدى.
ءالي سۇلتان مەن سوك كەنەسارى كوشىن جيرەنايعىر مەن كۇرتى ماڭىندا قارسى الدى. ولارعا ات-شاپان جاۋىپ، قۇرباندىق شالىپ، جىلى قارسى الدى. كەنەسارى تاعى دا قاراپ قالعان جوق. قانداس باۋىرلارىنا بۇلعىن شاپان جاپتى.
قاسىمحاننىڭ ۇرپاقتارى جاعىنان كەنەسارىنىڭ قاسىندا ءتورت باۋىرى بار ەدى: قاسىمۇلى ناۋرىزباي، سارجانۇلى ەرجان مەن قۇدايمەندى، ەسەنگەلدىۇلى جيھانگەر سۇلتان. الدىڭعى ۇشەۋى ات جالىن تارتقان ازامات شاقتا ەدى. تەك جيھانگەر عانا بوزبالا بولاتىن.
ولاردىڭ ورتاسىندا ءتۇر-تۇلعاسى، ەرلىك مىنەزى، ساربازدىعى جاعىنان ناۋرىزباي سۇلتان دارالانىپ تۇراتىن. باتىر دەسە - باتىر. قىلىشتاسسا دا، نايزالاسسا دا، اۋدارىسپاق بولسا دا ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن.
حان كەنە ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ قىتايعا قۇدايمەندى سۇلتاندى جىبەرۋگە بەكىندى. ويتكەنى ول سابىر دا ساقتاي الاتىن. قاجەت بولعان جەردە جۇمساق تا سويلەي الادى. ءوڭى دە جىلى. تۇكسيىپ، تەپسىنىپ كەتەتىن جەرى دە بار. بىراق ولاردى قالاي پايدالانۋدى بىلەدى.
قۇلجاعا كەلىسىمەن قۇدايمەندى ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ اركەز سوزگە بەرىك، ءسوز اراسىندا بىردە-بىردە قاقتىعىستار بولماعانىن العا تارتىپ وداقتاس بولۋعا شاقىردى. قۇلجاداعى قىتاي باسشىسى قۇدايمەندىگە ەرەكشە ءسان-سالتانات جاساپ، ءبىر اي ۇستادى. كۇندە ويىن، كۇندە توي جاساپ، سىي-سياپاتتار جاسادى. ال ءوزى بەيجىنگە حات جىبەرىپ، يمپەراتوردىڭ شەشىمىن كۇتىپ ەدى. كومەك بولاتىن حاباردى الىپ، قۇدايمەندى قازاق دالاسىنا كەرى قايتتى.
كەنەسارى قاراقۇمنان شىعىپ، ىلەدەن ءوتىپ، قايتادان شۋدىڭ وڭ جاعالاۋىنا كەلىپ قونىستاندى. جيرەنايعىر، كۇرتى، ىرعايتى، ۇزىناعاش پەن قارعالى ماڭىنا شاشىلا قونىستاندى.
قارا قىرعىزدار مەن اۋليەاتا دۋلاتتارىنا جاۋشى جىبەردى. ول قارا قىرعىزدار مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىن وزىنە قاراتىپ، شۋدى قىستاۋ ەتىپ، رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە بەيبىت جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، كۇش جيناپ الماقشى بولدى. ءارى وسى تىنىشتىقتى پايدالانىپ قوقاندىقتاردان اكەسى مەن باۋىرلارىنىڭ قۇنىن ءوندىرىپ الۋدى كوزدەدى.
دۋلاتتىڭ بايزاق داتقا، بالعوجا بي، مەدەۋ بي باستاعان، ال سىيقىمنان تارايتىن قۇدايبەرگەن داتقا، بوتپايدان شىققان سىپاتاي مەن انداس باتىر، شاپىراشتىدان تارايتىن ساۋرىق باتىر حان كەنەگە قولداۋ بىلدىرگەن ەدى. بۇعان تورە رۇستەم سۇلتان دا قارسى بولعان جوق. ولار قازاق جۇزدەرىنىڭ بىرىگۋىنە مۇددەلى بولدى. بىراق قارا قىرعىزدار ويلاسا كەلە كەنەسارى حاندى مويىندامايتىن بولىپ كەلىستى. شىتىناعان ىدىستى قايتا جەلىمدەۋ مۇمكىن ەمەس. ولار حان ابىلايدىڭ كەزىندە قارا قىرعىزداردىڭ قانىن سۋداي شاشقانىن ۇمىتا المايتىندارىن ەسكە الدى. ءارى ورتا عاسىردان بەرى قازاق-قىرعىز باسى بىردە قوسىلىپ، بىردە شاشىلىپ جۇرەتىن. اعايىنبىز دەگەنمەن ەل بيلەۋ، قونىستى ۇلعايتۋ ماسەلەسىندە كەلىسە الماي شابىسىپ تا قالاتىن. ابىلاي حان قارا قىرعىزداردى اشىق سوعىستا جەڭىپ، مالىن الىپ، جاس قىز-جىگىتتەردى ءوز جاساعىنا قوسىپ الىپ كەتكەن-ءدى. ءتىپتى ەكىقابات ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ، شاراناسىن نايزاعا شانشىعان قاتىگەزدىك تە ۇلت جادىندا قالىپ قويعان.
ەندى كەنەسارى حان بار قارا قىرعىزداردى ءوز تۋىنىڭ استىنا جيناماق. ورمان، قارابۇز بەن جانتاي ماناپتار ءوز رۋلاستارىنا وتكەن كۇندەردىڭ سۋرەتتەرىن اسىرا سۋرەتتەپ جىبەردى دە. ولار وتىز-قىرىق جىگىتتەن جاساق قۇرىپ حان قول استىنداعى اۋىلداردى شاۋىپ، مالدارىن بارىمتالاي باستادى. بۇعان حان كەنە قالاي شىداسىن؟ قارا قىرعىزدارعا قارسى الەكە مەن بازار باتىردى اتتاندىردى. ولار بۇرەمە رۋىنان شىققاندار ەدى. وعان شۇبىرتپالى اساباي باتىر مەن تابىن بۇحارباي باتىر قوسىلدى.
جامان حابار تەز تارايدى. جانتاي، ورمان مەن قاربوز ماناپتار قارا قىرعىز لاشكەرىن جيناپ، تاسادا تىعىلىپ جاتتى.
قازاقتار بەس ءجۇز ساربازدان ەكى توپ قۇرىپ، جاقىن ماڭداعى قىرعىز اۋىلدارىن شاپتى. ولار وسىنشاما مالعا قىزىققاننان قاۋىپتى دە ۇمىتتى. مالدى ارقايسىسى بولە قۋىپ، شاشىراپ كەتتى. ماناپ جاساقتارى تىعىلىس بەكىنىسىنەن شىعىپ، تارىداي شاشىراپ كەتكەن قازاق جاساقتارىن قىرىپ سالدى.
قازاقتار قاپىدا قالدى. مالعا قىزىققاندارى سونشا ولار باسشىلارىنىڭ دا ءسوزىن تىڭداعان جوق. بىتىراڭقى اسكەر جەڭە الا ما؟ تەك قانا اعىباي باتىر عانا وسى جەڭىلىستىڭ باتىرى اتاندى. ول جەكپە-جەكتە قىرعىز مانابى قارابۇزدى شاۋىپ ءولتىردى. ونىڭ اتى، ساۋىتى مەن قىلىشىن الىپ حان كەنەگە سىيعا تارتتى.
حان كەنەنىڭ كوزى قانتالادى. ۇلى جورىققا مۇنداي اسكەرمەن قالاي باراسىڭ؟ قاتىن، بالا-شاعامەن كوشىپ جۇرگەن جارامايدى. قالالار، بەكىنىستەر سالۋ كەرەك، تۇراقتى لاشكەر قاجەت. ءبىر اۋىلدى شاۋىپ الىپ، ءۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتەتىن لاشكەر بولا ما؟ ەندى اياق استىنان ەشتەڭە دە ىستەي المايسىڭ. بىراق جاۋىڭدى جانشىماي تاعى بولمايدى. بۇدان سوڭ باعىنۋدان قالادى. اشۋ-ىزامەن جاساقتى ءوزى باستاپ شىقتى. بۇل ءسوز دالا ورتىندەي تەز تارادى. «كەنەسارى كەلە جاتىر». قىرعىز اسكەرلەرى دە، اۋىل ادامدارى دا ەكىۇداي كۇي كەشتى. ءبىر جاعىندا قىلىشىن جالاڭداتىپ ماناپتار تۇر، ەكىنشى جاعىندا نايزاسىن تۇيرەپ كەنەسارى كەلەدى.
كەنەسارى الدىمەن سولتى رۋىنىڭ قوشى تارماعىنا جاتاتىن قالشا بي اۋىلىن شاپتى. كۇنى بويى شايقاس ءجۇردى. حان كەنە ساربازدارى قارا قىرعىزداردى قان جوسا ەتتى. جەتى ءجۇز تۇتقىندى الىپ، ساربازدار حان كەنە ورداسىنا جەتتى. قالشا بي دە ات كوتىنە وتىرعىزىلىپ كەلگەن. ەندى قالشا بيگە كەرى كەتۋ جولى كەسىلگەن. ات كوتىنە مىنگەن ولىمنەن دە كۇشتى. ەندى ونى ءوز قانداستارى ەشقاشان مويىندامايدى دا، كوشكە دە قوسپايدى. ساياق ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان دا حان كەنەدەن جانعا ساۋعا سۇراۋدىڭ دا ءجونى جوق.
بىراق حان كەنە قالشا ءبيدى قۇرمەتتەپ قارسى الدى. ونى ات كوتىنە وتىرعىزىپ كەلگەن لاشكەردىڭ باسىن الدى. قارانىڭ اتى قارا. ول ءبيدى جازالاي دا، ولتىرە دە المايدى. مۇنى قىرعىزدىڭ قولعا تۇسكەن جاساقتارى كورىپ تۇردى. ەندى قالشا ءبيدىڭ ءجۇزى جارىق. ءوز لاشكەرلەرىنىڭ الدىندا بەدەلى ءوستى. ەندى ەشكىم ونى ايىپتاي المايدى.
1847 جىلدىڭ جازىندا كەنەسارى قالشە ءبيدى الدىردى. تاي سويىپ قوناق جاسادى. ۇستىنە شاپان جاپتى.
- قالشە بي، جانىڭا ساۋعا سۇرامادىڭ. مۇنىڭ باتىرلىق، - دەدى كەنەسارى. – ءبىلىپ قوي، مەن ەكى ءجۇز جىگىتىڭدى وزىڭمەن قوسىپ، مال-مۇلكىمەن بوساتامىن. مەن جاۋلاسۋ ءۇشىن ەمەس، بىرىگۋ ءۇشىن كەلگەن ەدىم. ءار ەلدىڭ تەنتەگى بولادى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ باسىن قوسسام دەپ ەدىم. قوقاننىڭ بۇعاۋىنان شىعىپ، ۇلكەن ەل بولساق دەپ ارماندادىم. بولعان ىسكە سالاۋات ايتايىق. ماناپتارىڭا حات جىبەرەمىن. سونى تاپسىر. جۇرەكتەرىڭدەگى كەكتى ءوشىرىپ، مەنىڭ وتىما كەلىپ جىلىنىڭدار. وزدەرىڭنىڭ مەنىڭ قۇزىرىما كىرگەندەرىڭدى كورسەتىڭدەر. سونى جەتكىز.
ۇسىنىسىم جۇرەكتەرىڭە قونباسا، جاۋلاسقاندارىڭدى قويماساڭدار ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە. ەندى مەنىڭ ءبىر ساربازىم جازىقسىز ءولىم قۇشسا، بالانىڭ ماڭدايى شەرتىلسە وندا بار كىنا وزدەرىڭدە بولادى. وندا راحىم كۇتپەڭدەر.
قىرعىز ماناپتارى جانتاي مەن ورمان بۇل حاتقا كۇدىكپەن قارادى. ءوز بيلىكتەرىنە تىقىر تايانعانداي كورىندى. اقىرى «ولىسپەي بەرىسپەيمىز» دەپ شەشتى.
- ءاي، ءبىر تۋعاندار، - دەدى ورمان حان. – كەنەسارى حان قىلىشىن جالاڭداتىپ، اش قاسقىرداي ايىلىمىزدى شاپپاقشى. ءبىز قوقانعا يەك ارتامىز. كومەگىن بەرەدى. ءبىز حان كەنە بودانى بولا المايمىز. جانتاي ەكەۋمىز ادەيى قۇرىلتاي شاقىردىق. وزدەرىڭە ءوز شەشىمىمىزدى ايتتىق. نە دەيسىڭدەر؟
– وزىڭمەن جۇرەگىمىز ءبىر، ولسەك شۇقىرىمىز ءبىر.
– باستا ورمان ماناپ...
قىرعىزدار قىلىشتارىن قالقانعا ۇرىپ، تارسىلداتىپ تۇرىپ الدى. كوشتى الاتووعا جىبەرىپ، قىرعىز ساربازدارى سوعىسقا دايىندالدى.
قىرعىزداردىڭ جاۋابى حان كەنەگە ۇناي قويعان جوق. ەكى ءجۇز قىرعىز ساربازىن بەكەر جىبەرگەنىنە وكىنگەندەي ەدى. شيرەگىن عانا جىبەرىپ، قالعانىن اماناتتاپ قالۋ كەرەك ەدى. بىراق بولعان ىسكە ەندى وكىنۋدىڭ قاجەتى جوق.
كەنەسارى حان ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى مەن بيلەرىن شاقىرىپ كەڭەسكە قۇردى. ولار – بايت بي، سىپاتاي باتىر، تويشىبەك، قۇدايبەرگەن داتقا، ساۋرىق، بالقوجا مەن مەدەۋ بي ەدى. ولار قول جيناپ قارا قىرعىزداردى شابۋ قاجەت دەگەن بىتىمگە كەلدى.
رۇستەم سۇلتان مەن سىپاتاي باتىر ەكى ويلى ەدى. ءبىرى قىرعىزدار ءوز جەرىنىڭ ءار تاسى مەن جارتاسىن بىلەدى. سوقپاق جولدار دا ولارعا بەلگىلى. اشىق سوعىس الاڭى ەمەس. قالاي بولار ەكەن دەپ قيپاقتادى. ال سىپاتاي بولسا «قويى قورالاس، توسەگى ارالاس» قىرعىزدارمەن قۇدا-جەكجاتپىز. كەنەسارى شابادى، كەتەدى. ودان كەيىپ ءبىز قالامىز. بىتپەيتىن سوعىس وتى تۇتانىپ كەتپەس پە ەكەن؟ – دەپ سان ويعا بەرىلدى.
بىراق شەشىم قابىلداندى. بەيبىت ۇسىنىستى قىرعىزدار قابىلدامادى. ولاردى باسقا شىعارۋعا بولمايدى. ەندى بىلەكتىڭ كۇشى، قىلىشتىڭ ءجۇزى كەرەك.
ۇلى ءجۇز لاشكەرلەرى جان-جاقتان لىعىپ كەلىپ، حان كەنە جاساعىنا قوسىلىپ جاتتى. ولار قوقان بودانىنداعى اۋليەاتا، مەركە، توقپاق، پىشپەك، قاستەك ماڭىنا ويىستى. بۇل لاشكەردى سارت مۇحامەدالى باسقاراتىن. ول حان كەنەگە اتى اڭىزعا اينالعان قىزىل-مۇرىن دەگەن سايگۇلىكتى سىيلادى. حان مۇحامەدالىگە ءوز ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، قىمبات سىي-سياپات جاسادى. ال قىزىل-مۇرىن اڭىزداي تۇلپاردى ءىنىسى ناۋرىزبايعا مىنگىزدى.
شايقاس ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن تولاسسىز جۇرگىزىلدى. قازاقتار باسىم ءتۇسىپ قارا قىرعىزداردىڭ قانى جوساداي اقتى. ءۇشىنشى كۇننىڭ تاڭىندا، قىرعىزدار جاقتان «جەكپە-جەك» دەگەن ايعاي ەستىلدى. بۇل سوعىستىڭ سوڭعى تىنىسى. جەكپە-جەكتە كىم جەڭسە، سوعىس بىتەدى. ءار لاشكەر ءوز جەرىنە قايتادى. بۇل – دالا زاڭى. ال شىقپاسا «بالەنشىنىڭ اسكەرى قاتىن ەكەن، ەشكىمنىڭ ءداتى بارىپ قارسى شىقپادى» دەگەن ايىپ تاعىلادى. بۇل - سۇيەككە تاڭبا.
ات ويناتىپ شىققان قىرعىزدىڭ قاناي ءبيىنىڭ باتىر نەمەرەسى بەدەر ەكەن. جانە ول جاي جەكپە-جەك دەمەي، ناۋرىزباي باتىردى شاقىردى. قىزىل مۇرىندى ويناقتاتىپ ناۋرىزباي دا شىعا كەلدى. ەكى لاشكەر كەيىن شەگىنىپ، قاتار-قاتار ساپقا تۇردى. ەكى جاق تا قىلىشتارىن قالقانعا ۇرىپ تۇر. «اللا، اللا» دەيدى ەكى جاق تا.
اۋەلى ەكەۋى بەتپە-بەت شاۋىپ مايداناستى. بىراق ءبىرىن-ءبىرى ات كوتىنە يتەرە المادى. بىرنەشە رەت قۇيىنداتىپ كەلىپ، قايتا نايزالاستى. ۇزەڭگىنى كەرە تارتىپ، قالقان تۇسىنان ساڭىلاۋ ىزدەيدى. بىراق ەكەۋى دە شەبەر. ءتىس قاققان لاشكەرلەر. الىسا دا، قۇلاتا دا المادى. اقىرى نايزالارى سىنىپ، ەكى باتىر قىننان قىلىشتارىن سۋىردى. كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتكەن قىلىشتان كىمنىڭ قىلشا موينى قاعىلار ەكەن؟
ناۋرىزباي ەندى قىزىل-مۇرىنعا سەندى. تاناۋى دەمىگىپ، زور كەۋدەسى ۇلكەيىپ، قان تامىرلارى بادىرايىپ قارسى ۇمتىلدى. ناۋرىزباي ات تىزگىنىن بوساتتى. قىلىشىن قوس قولداپ ۇستاپ، اجداھاداي تۇرا ۇمتىلدى. مۇندايدا ات يەسىنىڭ ويىن سەزەدى. سوندىقتان دا تۋرا قىرعىز اتىنا بەتتەدى. اككى، سوعىس اتتارى عانا مۇندايدا جانكەشتىلىك تانىتادى. قىزىل - مۇرىن ەكى اياعىن كوتەرىپ، بەدەر باتىردىڭ اتىن كەۋدە تۇسىنان قاعىپ جىبەردى. مۇندايدى كۇتپەگەن بەدەر باتىر قالقانى سۋسىپ تومەن ءتۇستى. ناۋرىزباي باتىر ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ كوتەرىلدى. باتىر بەدەر باتىردىڭ قىلشا موينىن تالشا ەتتى. باسى ءبىر جەردە دومالاپ بەدەر باتىر اياعى دالباڭداپ ات ۇستىندە كەتىپ بارا جاتتى.
- ناۋرىزباي، ناۋرىزباي!
- ارۋاق، ارۋاق!
- ابىلاي، ابىلاي!
- حان كەنە، حان كەنە!.. – دەگەن داۋىستار جاڭعىرىپ جاتتى.
قارا قىرعىزداردىڭ ساعى سىندى. مال-مۇلكى تالاندى. حان كەنە مەركىنى تاستاپ، شۋ بويىنا قايتىپ كەلدى. وسى جەردە قىستاپ شىعۋعا بەكىندى. بىراق اسكەر قاراپ جاتسا قابىلەتىنەن ايىرىلادى. شاعىن جاساقتارمەن حان كەنە لاشكەرلەرى قارا قىرعىزداردى تاعى ءۇش رەت شاپتى. وسىلاي 1847 جىلدىڭ كوكتەمى دە كەلگەن ەدى. قىستان كەنەسارى قولى كۇيلى شىقتى. شۋ بويى ىق. ءشوبى دە شۇيگىن. اڭ-قۇسى دا جەتەرلىك. وسى كوكتەمدە حان كەنە قىرعىزدارعا بار لاشكەرىمەن تاپ قويدى. قاسىمحان ۇلى ناۋرىزباي، سارجان سۇلتان ۇلى ەرجان قارا قىرعىزدى قاراقىستاق شاتقالىنا قاراي ىعىستىرىپ، قىرعىزداردى قان جوسا ەتتى. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىلارىن، تابىن-تابىن سيىرلارىن، سانسىز قوي-ەشكىلەرىن الدارىنا سالىپ قۋىپ كەلە جاتتى. ولار لاشكەرلەرىنىڭ شوعىرلانعان تۇسىنان الشاقتاپ كەتكەندەرىن دە بايقاعان جوق. كوزدەرىنە قان تولعانداي ەدى. شاتقالداعى جالعىز اياق سوقپاق جول قۇز شەتىنەن ەتەتىن. بۇل جەردە ەكى ادام سىيمايدى. تەك قانا ءبىر ادام عانا وتە الادى. «قىل كوپىر» دەسەتىن بۇل جەردى قىرعىزدار. شىنىندا قىل كوپىر دەسە قىل كوپىر. ابايلاماساڭ ات-ماتىڭمەن قۇزعا قۇلايسىڭ...
سوڭعى ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن...
جانتاي مەن ورمان ارتتارىنان ەنتەلەي قۋىپ كەلە جاتقان از عانا ادامدى كورگەندە كۇرت شەشىمگە كەلدى. مىنا جانكەشتىلەر جەر جايىن بىلمەيدى ەكەن. ءارى كوپ اسكەر كورىنبەيدى. «دانىككەنەن قۇنىققان جامان». تار جول، قىل كوپىردە ناۋرىزباي مەن ەرجان ەكەۋى عانا قالعانىن كوردى. قالعان از عانا لاشكەردى جارتاستان ۇلكەن-ۇلكەن تاستار دومالاتىپ الدىن بوگەپ تاستادى. ناۋرىزباي الدىندا، ەرجان ارتىندا قالىپ قىلىشتاسىپ جاتتى. ەرجاننىڭ اتى تاعاسىز ەدى. قيىرشىق تاستاردا اياعى تايىپ، ءارى شارشاعاننان جۇرە دە الماي قالعان. جوعارعى جولمەن جانتاي مەن ورمان بىرنەشە جىگىتىمەن ولاردىڭ تۇستارىنان ءوتىپ كەتتى.
ناۋرىزباي قىزىل مۇرىندى ساۋىرىنان ۇرىپ، ەكى ماناپتى ەرجانعا قاراي ىعىسىرۋعا تىرىستى. بىراق قارا قىرعىزدارعا جاڭا كۇش كەلىپ قوسىلىپ ەدى. ناۋرىزباي بەس رەت شابۋىلعا تويتارىس بەردى. ەرجان سۇلتانعا جەتە المادى. وسىلاي ەرجان سۇلتان قاپىدا قولعا ءتۇستى.
ناۋرىزباي جازىققا جەتىپ قالعان قولدى قايتا جينادى. قارا قىرعىزدار «جاۋ قاشتى» دەپ كۇشتەرىن توپتاستىرىپ، ناۋرىزباي سۇلتان جاساعىنا لاپ بەردى.
بۇل كەزدە حان كەنەنىڭ نەگىزگى كۇشى تارتىپ العان مال-مۇلكىن ولجالاپ ءماز بولىپ جاتتى. كەنەسارى ناۋرىزباي مەن ەرجان سۇلتانداردىڭ جاي-كۇيىن ەستىدى. ولاردى قۇتقارۋعا جاساق جىبەردى. ول ءبىر ورىندا بايىز تاۋىپ وتىرا المادى. شۋ بويىنداعى كەكىلىك ساي ماڭىنا توقتادى. تاياق تاستام جەردە توقپاق بار. كەنەسارى اسكەرى ولجا-ساۋعاعا ءماز بولىپ، اۋىل-اۋىلدارىنا تاراسقان. حان كەنە قاسىندا سەنىمدى نوكەرلەرى عانا قالعان. ونىڭ قاسىندا 500 لاشكەرى مەن ءبىر زەڭبىرەگى بولدى. ال بۇل كەزدە جانتاي مەن ورمان ماناپقا قوقان قول استىنداعى قارا قىرعىزدار قارا قورىم بولىپ جينالىپ ەدى.
ءتۇن تۇماندى بولدى. تاڭەرتەڭ ولار وزدەرىن جان-جاقتان قارا قىرعىزدار قورشاپ العانىن كوردى. ءارى وزەننىڭ ارناسىن دا بۇرىپ جىبەرىپتى. اسكەر اس-سۋسىز قالدى. بەيقامدىق جەر سوقتىردى. شولعىنشىلار كەرى كەتكەن اسكەرلەردى جيناۋعا كەتتى. ال قارا قىرعىزدار سانى وسە بەردى، وسە بەردى.
اشىققان، شولدەگەن لاشكەر ءۇش كۇن شايقاستى. ءتورتىنشى كۇنى دىڭكەلەگەن اسكەرلەرىن جينادى. حان كەنە ولاردان شەشىم كۇتەدى. كوپ ۇسىنىس ايتىلدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى حان كەنەنىڭ كوڭىلىنەن شىققان جوق. ءبىر كەزدە ناۋرىزباي ورنىنان تۇردى.
– حان يەم، ماعان تامادان شىققان قۇرمان باتىر مەن اعىباي باتىردى بەرىڭىز. ەكى ءجۇز ساربازبەن قىرعىزدار شەبىن جارىپ وتەمىن، – دەدى. – ءوزىمىزدىڭ كۇندە سوعىسىپ جۇرگەن قىرعىزدار عوي. كوپ بولسا دا جارىپ وتەمىز. ءسىز قالعان لاشكەرمەن سول ساڭلاۋدان ءوتىپ كەتەسىز دە قول جيىپ قايتا كەلەسىز. ءبىز شەگىنە ءجۇرىپ ۇرىس سالامىز. اللا بۇيىرتسا بۇل تىعىرىقتان دا شىعامىز...
جۇزىندە سەنىم بار. بارىنە باس تىگۋگە دايىن. بۇل كەڭەس بارىنە ۇنادى. بىراق حان كەنە عانا قوشتامادى.
– ءيا، جارىپ شىقساق، ءبىز توقتاي الماي قاشا بەرەمىز. كىمنىڭ اتى جۇيرىك، سول امان قالادى، – دەدى ول. – بىراق قالعان حالىق قىرعىنعا ۇشىرايدى. توپتى ءوزىم باستاپ قاشسام، مەن ودان كەيىن قالاي حان بولام؟ بىلاي ىستەلىك. اتتاردى سويىپ، ەتىن جيىرما اتقا ارتايىق. بۇل لاشكەرگە ازىق بولادى. شەگىنسەك، ءبىز جاعىمىزدا شۋ وزەنى بولادى. ال قالعان ءۇش جاققا بەس ءجۇز مىلتىقتى قارسى قويامىز. تاڭداۋلى جىگىتتەر سۇڭگى ۇستايدى. بۇعان قارا قىرعىزدار قارسى كەلە الماس...
حان كەنە ۇسىنىسى كەڭەسكە كەلگەن لاشكەر باسىلارىنىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىنەن شىققان جوق. اتىنان ايىرىلعان لاشكەر ولگەن لاشكەر.
حان كەنە لاشكەر ويىن ءتۇسىندى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن. مۇمكىن شولعىنشىلار حان كەنە اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن جيناپ، كەلىپ قالار. بۇل تىعىرىقتان دا شىعامىز.
بۇل سوڭعى شايقاس بولدى. الدىدا حان كەنە، قاسىندا ءىنىسى ناۋرىزباي، قۇدايمەندى، ەرجان سارجانۇلى، قۇدايبەرگەن باەتوۆ، بايزاق، مەدەۋ، قالاباي، جاۋعاش ەڭ سوڭىنا دەيىن سوعىستى.
حان كەنە جاساعى تىم از ەدى. ءارى ورىس پاتشالىعى قىرعىزدارعا كەلىپ، باي-ماناپتار مەن باتىرلارىنا باعالى سىي-سياپات جاساپ، پاتشا اعزامعا ادال بولامىز دەپ حات جازدىرىپ العان. كەنەسارىنى اق پاتشاعا قارسى قاراقشى دەپ ميلارىنا قۇيىپ، جاۋىز ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان. ءارى وق-ءدارىنى اياماي، مىلتىقتار مەن زەڭبىرەكتەردى دە ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن. سوعىس ويىندارىن دا ۇيرەتىپ، قىرعىز جاساقتارىن اسكەري دايىندىقتان وتكىزىپ العان. بۇل بۇرىنعى ۇيرەنىسكەن قىرعىز جاساعى ەمەس ەدى.
بۇل ادام ايتقىسىز شايقاس بولدى. كەنەسارى بەشپەتىنىڭ ەتەگى جەلمەن جەلپىلدەپ، از اسكەردى باستاپ تۋرا شاپتى. ونىڭ كوزسىز ەرلىگى لاشكەرگە قۋات بەرەتىن. سوڭىندا جالاۋشىسى تۋ ۇستاپ جۇرەدى. بەينە ءبىر ەرتەگىدەگىدەي لاشكەرلەر ولىمگە باس تىگە بەرەتىن. ويتكەنى كوز الدارىندا حان كەنە جۇيتكىپ بارادى. جاۋدىڭ مىسى باسىلىپ، قاشا جونەلەتىنى دە وسى قاسيەتىنەن بولسا كەرەك.
ءۇش كۇن، ءۇش تۇنگى سوعىستان كەنەسارى جاساعى السىرەدى. قارشا بوراعان ءزىل قورعاسىن وقتار جاساقتى سيرەتىپ بارادى. بىراق شەگىنەتىن جەر جوق. العى شەپتە ناۋرىزباي ءجۇر. نايزاسىن شانشىپ، قىلىشىن شاۋىپ دەس بەرمەي-اق ءجۇر. قىرعىز ساربازدارى قارا شىبىنداي قاپتاپ كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر.
ناۋرىزبايعا وق ءتيدى. ات باۋىرىنا ءتۇستى.
– حان كەنە اعا، ءسىزدى قورعاي المادىم... كەشىرىڭىز! ءسىزدىڭ اق جولىڭىزدا قۇربان بولۋعا دايىنمىن. بۇزىپ شىعىڭىز قورشاۋدى. بار قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، جەكە مەملەكەت قۇرۋدى اللا ءناسىپ ەتسىن. رازىمىن، ريزامىن سىزبەن بىرگە بولعانىما! ماڭگى دۇنيەدە جولىعارمىز...
كەنەسارى اتتان سەكىرىپ ءتۇستى. ناۋرىزباي باۋىرىنىڭ كوزىن جاپتى.
– ماشھاردا جولىعارمىز، باۋىرىم، - دەپ قايتا اتقا قوندى. ارقان، تۇزاق بۇل كەزدە كەنەسارىنىڭ موينىنا ورالدى. قىلىشپەن شاۋىپ جىبەردى. تۇزاقتان قۇتىلعانىمەن تۇلا بويىنا تىرەلىپ تۇرعان نايزاعا قارسى تۇرارلىق كۇش جوق ەدى...
1887 جىلى سىر-داريا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى گەنەرال-مايور ن.ي. گروديكوۆ ايتىپتى: «...ەگەر شىعىستان، باتىستان زەڭبىرەكتەرى بار، مەملەكەتتىڭ اسكەري باتالوندارى كەلمەگەندە، حان كەنە قاراقشىلىق ينستينكتكە جول بەرمەگەندە، ول ءۇش ءجۇزدى قاسىنا بىرىكتىرە الاتىن ەدى. جانە باباسى شايباني سياقتى قوقان، بۇحارا مەن حيۋاعا قاۋىپ توندىرەتىن مۇمكىندىگى بولدى»، - دەپتى.
حان كەنەنىڭ قولعا ءتۇسۋى قىرعىز ماناپتارىن قۋانىشقا بولەدى. قاپتاپ ءولىپ جاتقان جاساقتارىنىڭ بەتىن توپىراققا جاسىرماي جاتىپ توي جاسادى. جىلقىلار سويىلىپ، بوزا تاراتىلدى. كوزدەرى قانتالاپ قىرعىزدار شالا پىسكەن ەتتى قۇزعىنداي تالاپ جەپ جاتتى.
– كەنەسارى حان ەمەس، ول ورىس پاتشاسىنا قارسى شىققان قاراقشى. اق پاتشا مويىنداماعان كەنەسارىنى قىرعىز-قازاق مويىندامايدى، – دەپ جانتاي ماناپ جار سالدى.
جانتاي ءبىراز اپتىعا سويلەدى. كەنەسارى – رەسەيدىڭ دە، قوقاننىڭ دا جاۋى. ال بۇل جاۋعا راقىمشىلىق جاساساڭ ەكى ەل وكپەمىزدى تەسىپ، قاڭعىتىپ جىبەردى. ەلىمىزدەن، جەرىمىزدەن اتا قونىسىمىزدان ايىرىلامىز، – دەپ ۇرەيگە ۇرەي قوسا سويلەدى.
– سوندا، نە دەمەكسىڭ؟ – دەدى ورمان ماناپ جوتكىرىنىپ.
– كەنەسارى حان – شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى. ءوزى جوڭعارلاردىڭ جيەنى. سوندىقتان دا شىڭعىس حان جاۋلارىن تىرىدەي قازانعا قايناتىپ جازالاعان. كەنەسارىنى دا ءسويتىپ قازانعا تىرىدەي قايناتىپ، جانىن شىرقىراتىپ ءولتىرۋىمىز كەرەك، – دەدى جانتاي.
– ونىڭ دۇرىس-اق بولار ەدى، – دەدى ورمان ماناپ. – بىراق ءبىز پاتشا جاندارالدارىنا كەنەسارىنى تىرىدەي جەتكىزەمىز دەپ انت-سۋ ىشكەنبىز. تىرىدەي اپارعىمىز كەلسە، ماڭقا قازاقتار كوتەرىلىپ، جول بويى كەنەسارىدان ايىرىلىپ قالامىز. وندا ورىس پاتشاسىنىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز؟
– ورىس پاتشاسى ءبىزدىڭ بەتىمىزدى كورەدى دەيسىڭ بە؟ قاڭقاسىن جىبەرەمىز. مۇجىلگەن باستاي...
– قاڭقاسىن ەمەس، باسىن شاۋىپ الىپ جىبەرەمىز. ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا، – دەدى ورمان ماناپ. – كوزىمەن كورسىن، باسىن ءبىز العانىمىزعا سەنەدى. ەكەۋمىز مايىر بولىپ، بۇلعىن ىشىك كيىپ، الماس قىلىش تاعىپ، اقشانىڭ استىندا قالامىز. پاتشاعا جىبەرسە، جاندارالدار وزدەرى جىبەرەر. قازاققا ماڭگى سۇيەگىنە تاڭبا بولار جازا وسى، – دەدى ورمان بي جىمىسقىلانا كۇلىپ.
... كۇن سۇرلانىپ شىقتى. تابيعات تا سۇرقاي. بوزتورعايلاردىڭ دا ءۇنى جوق. جەل دە تىنا قالعان. سۋ دا سارقىراماي اعادى.
جەندەت كەنەسارىنىڭ كوزىن تاڭعىسى كەلگەن.
– قولىڭدى تارت! قىزىل يت، - دەدى كەنەسارى تىستەنىپ. – دۇنيەگە، دالاما سوڭعى رەت قاراپ كەتەيىن...
«قىزىل يت» دەگەن ءسوز جانتايعا دا، ورمان ماناپقا دا وق بولىپ ءتيدى.
ەسكى اڭىزداردا قىزعىزداردى «قىزىل يتتەن جارالعان» دەگەن ءافسانا بار ەدى.
بۇل ءسوز ەكەۋىنىڭ دە وڭمەنىنەن ءوتتى.
-شاپ، باسىن ال! – دەپ ايقايلادى ورمان ماناپ قالش-قالش ەتىپ.
جەندەت الداسپانى جارق ەتتى...
بىراق حان كەنەنىڭ رۋحى تىرىسىندە دە، ولگەن سوڭ دا تىنىشتىق بەرمەيتىنىن ولار قايدان ءبىلسىن...
ءۋاليحان قاليجان
Abai.kz
