ەشقانداي شيكىزاتى جوق جاپوندار الەمدىك نارىقتا ەلەكتروندى قۇرالدارىمەن تانىلىپ وتىر. گەرمانيا تەحنولوگياسىمەن تەگەۋرىندى. شۆەيتساريا قاراپايىم عانا ساعاتىمەن-اق سىرتقى نارىقتا كەڭ كوسىلۋدە. قىتاي جەڭىل ونەركاسىبىمەن الەمدى جاۋلاپ الدى. ال قازاقستان شە؟ وسى جەردە اۋىز تولتىرىپ ايتار ەشتەڭە تاپپاي، كىبىرتىكتەپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس…
جالپى،  قازاقستاننىڭ جەر كولەمىن كارتادان كورگەن الەم حالقى جەرىمىزدىڭ ۇلانعايىرلىعىنا تامسانادى. ءبىز الەم كوزىن شيكىزاتىمىزبەن قىزىقتىرۋدامىز. بيلىك تاراپىنان «وتاندىق ءونىمنىڭ الەۋەتىن ارتتىرىپ، شيكىزاتتى ەكسپورتتاۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەتتىگى» قانشا جەردەن قاداپ ايتىلعانىمەن، ازىرگە بۇعان دەن قويىپ جاتقان قازاق بالاسى جوق. كيەتىنىمىز – شەتەلدىڭ كيىمى، ىشەتىنىمىز – وزگە ەلدىڭ تاماعى، مىنەتىنىمىز – تاعى سول شەتەلدىك كولىك، ءتىپتى كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى  دۇنيەنىڭ ىشىندە «مىناۋ قازاقستاندا جاسالعان» دەپ كەۋدە كەرىپ كورسەتەرىمىز  جوقتىڭ قاسى. قىسقاسى،  بىزگە قاجەتتى دۇنيەنى وزگەلەر تۇتىنادى، ءبىز ولاردان بىرنەشە ەسەلەپ قىمباتقا ساتىپ الامىز. ال ءبىز قاي ۋاقىتتا نىسپىسى قازاقتىكى ەكەنىن ايقىندايتىن وزىندىك نىشان قالىپتاستىرا الامىز وسى؟ حوش، ءبىز ءبىرازدان بەرى ۇلتتىق برەند ماسەلەسىن ءسوز ەتىپ-اق كەلەمىز. ءبىرشاما ۋاقىتتان بەرى «قىمىز بەن شۇباتتى ۇلتتىق برەندكە اينالدىرامىز» دەپ ءبىر كۇپىندىك. ودان سوڭ «ۋرانىمىز ۇلتتىق ۇرانىمىز بولادى» دەپ ءبىر ماساتتاندىق. ءتىپتى وتاندىق التىن-كۇمىستى ۇلتتىق نىشان ەتەمىز دەپ تە تالپىندىق. ايتسە دە اتالمىش سەكتورلارعا سەرپىن بەرە الماي كەلە جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس. نەگە؟ ەندى وسى ساۋالدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورسەك…
التىن-كۇمىستى ۇلتتىق نىشان ەتە الامىز با؟
قازىر رەسەيلىك دەيسىز بە، ۋكرايندىق دەيسىز بە، تۇركيالىق دەيمىسىز، يتالياندىق بولا ما، التىننىڭ نەشە اتاسى بار. الايدا وسىلاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ التىنىنىڭ بەدەلى كومەسكى. مىسالى، يتاليا التىن وندىرۋمەن اينالىسپايتىن ەل بولسا-داعى، الەمدەگى بارلىق التىن بۇيىمداردىڭ 70 پايىزى يتاليانداردىڭ تۋىندىسى. ال بۇل يتاليا ەكونوميكاسىنا  ايتارلىقتاي ۇلەس قوسۋدا. نەمەسە ىرگەمىزدەگى قىتايدا جىلىنا 200 توننا التىن شىعارىلىپ،  ونى وڭدەپ، سىرتقى ساۋداعا زەرگەرلىك بۇيىمدار جىبەرۋدە الدىنا جان سالماي كەلەدى. ال بىزدە جىلىنا 10-اق (!) توننا التىن وندىرىلەدى. ونىڭ 200 كەلىسى زەرگەرلىك بۇيىم رەتىندە ىشكى نارىقتا ساتىلسا، قالعانى  شيكىزات تۇرىندە ەكسپورتقا كەتەدى.
قازاقستان زەرگەرلەرى ۇلتتىق قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى ارسەن سەراليەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2003 جىلى قازاقستاندا التىن بۇيىمىن شىعاراتىن 63 كاسىپورىن بار بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ ۇزىن سانى  80-نەن اسىپ-جىعىلىپتى.  ارينە، بۇل دەرەكتەر  ەلىمىزدە التىن بۇيىمدارىن وندىرۋگە ىقىلاس بىلدىرۋشىلەردىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. دەگەنمەن ەلدەگى التىن بۇيىمىن جاساۋشى كاسىپورىنداردىڭ دەنى شاعىن كاسىپورىندار ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتە المايتىنى تۇسىنىكتى. وسىدان بارىپ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە سىرتتان اعىلعان التىن بۇيىمدار لەگى بۇگىندە 87 پايىزدى قۇرايتىن دەڭگەيگە جەتكەن. «ولاردىڭ ىشىندە كونتراباندالىق جولمەن ەلگە ەنىپ جاتقاندارى دا بار. ول التىنداردىڭ ساپاسىن قاتاڭ قاداعالاپ جاتقان ەشكىم جوق. بۇل – وتاندىق كاسىپكەرلىكتى باس كوتەرتپەي، تۇنشىقتىرىپ وتىرعان بوگەتتىڭ ەڭ نەگىزگىسى»، –  دەيدى ءا.سەراليەۆ مىرزا. ال وسىدان كەيىن «التىن تۇرعىسىندا باسەكەلەستىك جونىندە ءسوز قوزعاۋدىڭ اۋىلى الىستاۋ ما» دەپ تە قالدىق. پايىمداساق، ءبىز ءالى دە التىننىڭ نارىقتاعى پارقىن ۇعىنا قويماعان ەكەنبىز.
ال ۋرانىمىز ۇرانعا اينالا الا ما؟
سوڭعى كەزدەرى بىرقاتار دامۋشى ەلدەر اتوم ونەركاسىبىنەن قۋاتتى نىشان قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن ءجيى قاۋزاپ ءجۇر. جەر قويناۋىنداعى بايلىقتى ۇقساتۋدى كوزدەگەن ءبىراز ەلدەر ۋران ءوندىرۋ، مۇناي-گاز سالاسىن نىقتاۋ ءتارىزدى رەفورمالارعا رەڭك بەرۋدە. سول-اق ەكەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ عالىمدارى دا ءوزارا زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلە، «قازاقستاننىڭ ۋرانى الەم الدىنداعى بەدەلىمىزدى كوتەرەدى» دەستى. راس، بۇگىندە زەرتتەلگەن قورى جاعىنان ەلىمىز ۋرانعا باي ۇشتىكتىڭ قاتارىنا ەندى. قازىر دە وسى ماقساتتا ۇلتتىق اتوم ونەركاسىبىن جانداندىرۋ جايى ءجيى ءسوز بولۋدا. تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قايىر جۇبانوۆ:
– ەگەر ۋرانىمىزدى ۇقساتا الساق، ارزان ەنەرگيا كوزىنە دە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. «جارىق پەن جىلۋ بەر» دەپ كورشى ەلدەرگە كوز تىكپەيتىن ەدىك. سونداي-اق تاۋ-كەن يندۋسترياسىن دامىتۋعا دا ۇلكەن مۇمكىندىك الار ەدىك. جالپى، قازاقتىڭ ۋرانى – بىردەن-ءبىر برەند. اتتەگەن-ايى، ءبىز سونى ءالى دە بولسا دۇرىس ۇعىنا الماي ءجۇرمىز. قازاقستاننىڭ ۋرانى عانا ەمەس، بۇكىل اتوم ونەركاسىبى برەندكە اينالاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەن. سوندىقتان بىزگە وسى سالالاردى نىعايتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك، – دەيدى.
شيكىزاتتى ۇقساتساق…
نەگىزىندە، ۇلتتىق برەند تۋرالى ءسوز ەتكەندە مامانداردىڭ قايسىبىرى شيكىزاتتى ۇقساتساق، ۇلتىمىزدىڭ مەرەيى اسقاقتايتىنىن دالەلدەپ-اق ءجۇر. ءبىزدىڭ شيكىزاتتى ۇقساتا الماۋىمىز جەر قويناۋىنداعى قورلاردىڭ ءراسۋا بولۋىنا، مينەرالدى شيكىزاتتىڭ شالا-شارپى بىرجاقتى بولۋىنا اكەلىپ سوعىپ وتىر. ال مۇنداي ءۇردىس كەن-مەتاللۋرگيا سالاسىنىڭ جاندانۋىنا دا كەرى ىقپالىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. بۇل رەتتە حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حاكىم سۇيىرباەۆ بىلاي دەيدى:
– قازاقستاننىڭ مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەنى الەمدىك مينەرالدى شيكىزات بالانسىندا ايتارلىقتاي كۇشتى پوزيتسياعا يە. الەمدىك مىس، تيتان، فەرروقورىتپا جانە بولات رىنوكتارىندا قازاقستاننىڭ اتقاراتىن ءرولى از ەمەس. ايتسە دە بىزدە كەن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ سالالارىنداعى قارىم-قاتىناسىن ناقتى رەتتەيتىن زاڭناما ءالى جاسالماعان. سونىڭ كەسىرىنەن تابيعي رەسۋرستارىمىز ءتيىمسىز جۇمسالىنىپ، ەلىمىز قىرۋار شىعىنعا باتىپ وتىر. سول تولىق پايدالانىلماعان شيكىزاتتىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن ۋلى زاتتار دا بار، ولاردى زالالسىزداندىرۋ  ءىسى دە دۇرىس شەشىلمەگەن. ەگەر ءبىز وسى ماسەلەنى وڭتايلى شەشە الساق، الەمدىك نارىقتا بەدەلىمىز اسپانداي تۇسەر ەدى.
ءويتۇيىن
ءسويتىپ، ءبىز «الەمنىڭ ساۋدا بازارىندا قازاق قالاي بەدەل جينايدى» دەگەن توڭىرەكتە ءسوز قوزعادىق. ارينە، بۇل تىزىمگە قايسىبىر ساراپشىلار مىسال ەتىپ جۇرگەندەي، قازاقتىڭ قىمىزى مەن شۇباتىن، قىمىرانى مەن ءسۇت-قايماعىن قوسۋىمىزعا دا بولۋشى ەدى… بىراق بىرەۋلەر قارجى ينستيتۋتتارىمەن، تەحنولوگياسىمەن، ەلەكتروندى قۇرالدارىمەن اتىن الەمگە ايگىلەپ جاتقاندا ءبىز «سابا تولى قىمىزىمىزبەن قازاقتى تانىتامىز» دەپ كۇپىنسەك قالاي بولار ەكەن؟..  ارينە، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا الەمدىك نارىقتا وزىندىك ورىن الاتىنىنا سەنىم بار.  بىراق تەك قانا مۇنىمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى.
«ەندىگى ءبىزدىڭ ويىمىز  ۇلان-عايىر جەرىمىزدىڭ بايلىعىن ورنىمەن يگەرە بىلۋدە بولۋ كەرەك. وعان قوسا، مادەنيەتىمىز، ادەبيەتىمىز دامي ءتۇسۋى قاجەت. مادەنيەت، ونەر، عىلىم، سپورت، ادەبيەت، ەكونوميكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرگە قولداۋ كورسەتىلۋى ءتيىس. جالپىۇلتتىق ساياسات وسىنداي دەڭگەيدە بولعاندا عانا قازاقستان دامىعان ەلدەردىڭ كوزىن قىزىقتىراتىن بولادى» دەيدى ەلىمىزدىڭ ەكونوميست ساراپشىلارى.

قارلىعاش زارىققانقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 2 شىلدە 2009 جىل