مىرزاگەلدى كەمەل: قازاققا ەت جەۋدى ازايتۋ كەرەك
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- ەلىمىزدە ەت باعاسى دا كۇرت ءوسىپ، قازىر ءتىپتى ەۋروپاداعى باعامەن تەڭەستى. جالپى مال باققان ەل بولا وتىرىپ وسىنداي قىمباتشىلىققا جول بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
- ءبىز ەتتىڭ قىمباتتاعانىنان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. نەگە دەسەڭىزدەر، بۇگىندە حالىقتىڭ 50 پايىزى اۋىلدىق جەردە تۇرادى، ونىڭ 80 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار، دەمەك ەتتى نارىققا شىعاراتىن دا، ودان پايدا تۇسىرەتىن دە قاراپايىم تۇرعىندار عوي. ال قالا حالقى بولسا، وسىدان كەيىن ەتتى از جەۋدى ۇيرەنەتىن شىعار. جالپى قازاقستاندا ەتتى كوبەيتۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. حالىق مال باعۋ كاسىبىن جاقسى مەڭگەرگەن، ەندى تەك ولاردى ۇرى-قارى، بارىمتاشىلاردان قورعاۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. سونداي-اق قازاقستان مال ەتىنىڭ ساپاسى جاعىنان ەۋروپانىڭ الدىندا ماقتانا الادى. سەبەبى ءونىمىمىز وتە قۇنارلى، جۇعىمدى. ال ەۋروپالىق ەت تەك جاسۋشادان تۇرادى، قايناتىپ، نان سالىپ جەۋگە كەلمەيدى.
- دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا ەتتىڭ باعاسى قايتا تومەندەپ، نە ءوسۋى مۇمكىن بە؟
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- ەلىمىزدە ەت باعاسى دا كۇرت ءوسىپ، قازىر ءتىپتى ەۋروپاداعى باعامەن تەڭەستى. جالپى مال باققان ەل بولا وتىرىپ وسىنداي قىمباتشىلىققا جول بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
- ءبىز ەتتىڭ قىمباتتاعانىنان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. نەگە دەسەڭىزدەر، بۇگىندە حالىقتىڭ 50 پايىزى اۋىلدىق جەردە تۇرادى، ونىڭ 80 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار، دەمەك ەتتى نارىققا شىعاراتىن دا، ودان پايدا تۇسىرەتىن دە قاراپايىم تۇرعىندار عوي. ال قالا حالقى بولسا، وسىدان كەيىن ەتتى از جەۋدى ۇيرەنەتىن شىعار. جالپى قازاقستاندا ەتتى كوبەيتۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. حالىق مال باعۋ كاسىبىن جاقسى مەڭگەرگەن، ەندى تەك ولاردى ۇرى-قارى، بارىمتاشىلاردان قورعاۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. سونداي-اق قازاقستان مال ەتىنىڭ ساپاسى جاعىنان ەۋروپانىڭ الدىندا ماقتانا الادى. سەبەبى ءونىمىمىز وتە قۇنارلى، جۇعىمدى. ال ەۋروپالىق ەت تەك جاسۋشادان تۇرادى، قايناتىپ، نان سالىپ جەۋگە كەلمەيدى.
- دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا ەتتىڭ باعاسى قايتا تومەندەپ، نە ءوسۋى مۇمكىن بە؟
- قازاقستاندا ءبىر نارسە قىمباتتاسا، قايتا باعاسىنىڭ تۇسپەيتىنىنە ۇيرەنىپ قالدىق قوي. ەت پەن ەت ونىمدەرى باعا جاعىنان ءوزىنىڭ شەگىنە جەتتى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ەندىگى ۋاقىتتا ونىڭ قۇنى تومەندەمەيتىنى بەلگىلى، سونىمەن بىرگە ازىرگە وسپەۋى دە مۇمكىن. جالپى بۇل شوشيتىنداي نارسە ەمەس. مىسالعا الساق، وزبەكستاندا ەتتىڭ باعاسى بىزدىكىنەن دە قىمبات. بىراق ولار ەتتى ۇنەمدى قولدانادى. ەگەر ءبىز 15 ادامعا 60 كەلى ەت اساتىن بولساق، ولار 3 كەلى ەتپەن-اق 15 ادامدى كۇتىپ الادى. قىستىڭ كۇنى قازاقتار ءبىر جىلقى، ءبىر ءىرى قارا سويىپ الادى. وسىدان كەيىن ارينە ەت جەتپەيدى. ەندى سونىڭ بىرەۋىن قىسقارتۋعا تۋرا كەلەدى.
- ماماندار ەت باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىن مال سانىنىڭ ازدىعىمەن بايلانىستىرادى. وسىعان قالاي قارايسىز؟
-بۇل - قاتە پىكىر. مال سانى جەتكىلىكتى. بىراق، ءبىز حالىقارالىق نارىقپەن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. ەت باعاسىنىڭ حالىقارالىق نارىققا سايكەس بولعانى ءجون. باسقالارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە رەسەي، بەلارۋسسيامەن تەڭەسۋىمىز كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە، مال كونتراباندالىق جولمەن شەتەلگە شىعارىلادى. قازىردىڭ وزىندە ونداي دەرەكتەر كوپ. تاعى ءبىر ايتارىم، بولاشاقتا اۋىلداعى مالىمىز حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلمەي قالۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇل دا دۇرىس ەمەس. بىزدە ءار ايماقتىڭ ءوزىنىڭ تابيعات جاعدايىنا بەيىمدەلەگەن مالى بار. ولار سول كۇيىندە ساقتالىپ قالا بەرەدى. سونىمەن بىرگە اسىل تۇقىمدى مالدار دا جەتكىلىكتى. تەك سولاردى جەتىلدىرىپ، كوبەيتىپ وسىرە بەرۋ قاجەت. ارينە، بۇل-ءار شارۋانىڭ ءوزىنىڭ جەكە جۇمىسى. وعان مەملەكەت جاردەمدەسپەيدى.
- شەتەلدىك اسىل تۇقىمدى ءىرى قاراعا نەگە مۇقتاج بولىپ وتىرمىز؟ ول جاقتان جەتكىزىلەتىن ار سيىردىڭ قۇنى 10 مىڭ دوللارعا دەيىن بارادى. بۇل اقشانى جەلگە شاشۋ ەمەس پە؟
- ەندى ءبارى جوسپارعا بايلانىستى عوي. ەگەر ولاردى تۇقىمدىق بۇقا رەتىندە پايدالاناتىن بولساق، ودان بىرنەشە بۇزاۋ تۋاتىن بولسا، وندا اقشا جەلگە ۇشپايدى. ولاردى ەشكىم بىردەن بورداقىلايىن دەپ جاتقان جوق قوي. سوسىن شەتەلدىك ءىرى قارانى كىم كورىنگەنگە ۇلەستىرىپ جاتقان جوق. قازاگرو ماماندارى تاۋلى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 500 نەمەسە 900 مەتر بيىك ورنالاسقان جەردە اتالعان مالدى وسىرۋگە بولمايدى دەگەن سياقتى ناقتى-ناقتى نۇسقاۋلىقتار بەرەدى. ماسەلەن، گەرەفورد جانە انگۋس سياقتى ءىرى قارا تۇقىمدارى نارىنقول جەرىندە ۇستاۋعا جاراي ما، جوق جاراماي ما ماماندار سونى انىقتايدى الدىمەن. ەگەر جاراماسا، «ودانشا اقباس سيىرىڭدى اسىراي بەر» دەيدى. ول جەردە شەتەلدىك مالدىڭ كەلەشەگى جوقتىعىن بىردەن ايتادى. ءوز باسىم «قازاگرو» باعدارلاماسىنىڭ ناتيجە بەرەتىنىنە سەنەمىن.
- «قازاگرو» دەمەكشى، وسى حولدينگتىڭ نەسيە الۋشى شارۋالارعا قويىپ وتىرعان تالابى اۋىرلاۋ سياقتى. ماسەلەن، اقشا الۋ ءۇشىن كەپىلدىككە قوياتىن قالادا ءۇيىڭ بولۋ كەرەك دەگەن تالاپتى كەز-كەلگەن قاراپايىم اۋىل تۇرعىنى ورىنداي المايدى. وسى جاعىن رەتتەۋگە بولماي ما؟
- كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بانكتەر كەپىلسىز اقشا بەرەتىن. وسىعان ءبىزدىڭ حالقىمىز ابدەن ۇيرەنىپ العان. ال ونىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەپ سوعاتىنىن ەشكىم بىلە بەرمەيدى. «قازاگرو»-دا قىزمەت ەتكەن ادام رەتىندە ايتايىن، باسقا ەلدەردە ەگەر نەسيە الاتىن بولساڭىز، ءسىزدىڭ ءتۇپ-تۇقيانىڭىزعا دەيىن تەكسەرەدى. ماسەلەن، جاسىڭىز 45-تەن اسسا، ءسىزدىڭ اقشاڭىزدى قايتاراتىن ارتىڭىزدا بالالارىڭىزدىڭ جاعدايى قانداي، ۇيلەرى، جۇمىستارى، بانكتەگى ەسەپشوتتارىندا جالاقىسىنىڭ جارتىسىن ساقتاپ قوياتىن مۇمكىندىگى بار ما، سونىڭ ءبارىن انىقتايدى. بىزدە جەتى ءتۇرلى تالاپ بولسا، ولار جەتپىس ءتۇرلى تالاپ قويادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تالاپتار اسا اۋىر ەمەس. «قازاگرو»-نى كادىمگى بانكتەرمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ماسەلەن، حولدينگ 6 پايىزدىق نەسيەنى جەتى جىلعا دەيىن بەرەدى، العاشقى ەكى جىلدا ونىڭ ءوسىمىن المايدى، ءسىز نەسيەنى جىلىنا ەكى-اق رەت تولەيسىز، ءبىر مارتە عانا تولەيمىن دەسەڭىز دە ەرىك وزىڭىزدە. مۇنىمەن سالىستىرعاندا بانك اقشانى اي سايىن تالاپ ەتىپ وتىرادى جانە وسىممەن. مەملەكەتكە تەك «بەرە بەر» دەپ قاراپ وتىرا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ ءبارى-حالىقتىڭ جالاقىسىنان الىنعان وسىممەن، سالىق وسىمىمەن، زەينەتاقى قورلارىنداعى اقشامەن، باسقا دا ءتۇرلى جولدارمەن جينالعان حالىقتىڭ ءوز اقشاسى. قارجىنى وڭدى-سولدى شاشا بەرۋگە بولمايدى عوي.
سۇحباتتاسقان -نۇرمۇحاممەد مامىربەك
«حالىق ءسوزى» گازەتى
