ءامىرحان بالقىبەك. «گاملەت»: اقىلدى ادامنىڭ ازابى (جالعاسى)
تراگەديا تاريحىنا شاعىن بارلاۋ
شەكسپيردiڭ (1567-1616) اتاقتى «گاملەت» تراگەدياسى 1600-1601 جىلدار ارالىعىندا، دراماتۋرگ اقىننىڭ شىعارماشىلىق دارىن-قابiلەتi ابدەن پiسiپ-تولىسقان كەزiندە جازىلدى. بۇل كەزدە شەكسپير 37-دە، تاعى بiر كەمەڭگەر اقىن پۋشكين فانيدەن باقيعا كەلمەس ساپارعا اتتاناتىن جاستا بولاتىن. بۇدان كەيiن دە شەكسپير 16 جىلداي ءومiر ءسۇردi, بiراق جەر ورتاسى جاسقا كەلگەندە، جiگiت اعاسى بولعاندا جازعان وسى شىعارماسى ونىڭ مول مۇراسىنىڭ iشiندەگi ەڭ ۇزدiگi, ارعى-بەرگi ادامزات بالاسى دۇنيەگە اكەلگەن درامالىق تۋىندىلاردىڭ iشiندەگi ەڭ ايگiلiسi بولىپ قالا بەرمەك.
«گاملەت» تراگەدياسىنىڭ توڭiرەگiندەگi پiكiرتالاس، مiنە، ءتورت عاسىر ۋاقىت بولدى، ءالi كۇنگە تولاستاماي كەلەدi. تiپتi «گاملەتتiڭ» اۆتورلىعىن شەكسپيرگە قيعىسى كەلمەيتiندەردiڭ دە ۇشىراسىپ قالاتىنى بار. ولار مۇنداي مازمۇنى وتە تەرەڭ، كوتەرەتiن سالماعى مول تراگەديانى ءحۇII عاسىردىڭ قاراپايىم كوشە تەاترى دراماتۋرگiنiڭ جازۋى مۇمكiن ەمەس دەگەن ءۋاجدi العا تارتادى. «شاماسى، بۇل تراگەديانى پاتشالىق سارايدىڭ ومiرiنەن حابارى بار، جان-جاقتى بiلiم العان اقسۇيەكتەردiڭ بiرi جازىپ، ونى ءوز اتىنان جاريالاۋعا سول كەزدەگi قالىپتاسقان بەكزاتتىق ەتيكاسى جiبەرمەگەندiكتەن، قاڭعىباس دراماتۋرگتiڭ اتىنان ۇسىنعان بولار» دەيدi «قاراعايعا قارسى بiتكەن مۇنداي بۇتاقتار».
تراگەديا تاريحىنا شاعىن بارلاۋ
شەكسپيردiڭ (1567-1616) اتاقتى «گاملەت» تراگەدياسى 1600-1601 جىلدار ارالىعىندا، دراماتۋرگ اقىننىڭ شىعارماشىلىق دارىن-قابiلەتi ابدەن پiسiپ-تولىسقان كەزiندە جازىلدى. بۇل كەزدە شەكسپير 37-دە، تاعى بiر كەمەڭگەر اقىن پۋشكين فانيدەن باقيعا كەلمەس ساپارعا اتتاناتىن جاستا بولاتىن. بۇدان كەيiن دە شەكسپير 16 جىلداي ءومiر ءسۇردi, بiراق جەر ورتاسى جاسقا كەلگەندە، جiگiت اعاسى بولعاندا جازعان وسى شىعارماسى ونىڭ مول مۇراسىنىڭ iشiندەگi ەڭ ۇزدiگi, ارعى-بەرگi ادامزات بالاسى دۇنيەگە اكەلگەن درامالىق تۋىندىلاردىڭ iشiندەگi ەڭ ايگiلiسi بولىپ قالا بەرمەك.
«گاملەت» تراگەدياسىنىڭ توڭiرەگiندەگi پiكiرتالاس، مiنە، ءتورت عاسىر ۋاقىت بولدى، ءالi كۇنگە تولاستاماي كەلەدi. تiپتi «گاملەتتiڭ» اۆتورلىعىن شەكسپيرگە قيعىسى كەلمەيتiندەردiڭ دە ۇشىراسىپ قالاتىنى بار. ولار مۇنداي مازمۇنى وتە تەرەڭ، كوتەرەتiن سالماعى مول تراگەديانى ءحۇII عاسىردىڭ قاراپايىم كوشە تەاترى دراماتۋرگiنiڭ جازۋى مۇمكiن ەمەس دەگەن ءۋاجدi العا تارتادى. «شاماسى، بۇل تراگەديانى پاتشالىق سارايدىڭ ومiرiنەن حابارى بار، جان-جاقتى بiلiم العان اقسۇيەكتەردiڭ بiرi جازىپ، ونى ءوز اتىنان جاريالاۋعا سول كەزدەگi قالىپتاسقان بەكزاتتىق ەتيكاسى جiبەرمەگەندiكتەن، قاڭعىباس دراماتۋرگتiڭ اتىنان ۇسىنعان بولار» دەيدi «قاراعايعا قارسى بiتكەن مۇنداي بۇتاقتار».
دەگەنمەن سوڭعى كەزدەرi جۇرگiزiلگەن لينگۆيستيكالىق جانە باسقا دا زەرتتەۋلەر ءماشھۇر تراگەديانىڭ ۋيليام شەكسپير قالامىنا تيەسiلi ەكەنiنە ەشقانداي دا ءشۇبا كەلتiرمەيدi.
ءيا، راس، باسقا دا شىعارمالارىنiكi سەكiلدi, دراماتۋرگ بۇل دۇنيەسiنiڭ دە نەگiزگi جەلiسiن وزiنە دەيiنگi ادەبيەت نۇسقالارىنان الدى. مىسالى، 1200 جىلدارى جازىلعان ساكسون گرامماتيكۋس دەگەننiڭ «داتتار تاريحى» اتتى ەڭبەگiندە املەت اتتى پاتشازادا تۋرالى باياندالاتىن. بۇل تاريحي-ادەبي جادiگەردە تۋىسقان اعايى املەتتiڭ اكەسiن ءولتiرiپ، مۇرا جولىمەن بۇعان تيەسiلi تاقتى تارتىپ الادى، بiراق پاتشازادا وتiرiك ەسi اۋىسقان بولىپ جۇرەدi دە، قاندىقول اعايىنىڭ قىراعىلىعى السiرەي بەرگەن تۇستا، ۇرىمتال ءساتiن ءدال تاۋىپ، ادiلەتتi قايتا قالپىنا كەلتiرەدi. ادiلەت اكە ءۇشiن كەك الۋ جولىمەن ورىندالادى. سونداي-اق شەكسپيردiڭ اعا زامانداسى كيد دەگەننiڭ دە «گاملەت» اتتى پەساسى بولعانى ءمالiم. ادەبيەت تاريحىندا بۇلاردان باسقا دا «گاملەتتەر» جەتكiلiكتi. ەڭ اقىرى، ورىس جازبا پوەزياسىنىڭ نەگiزiن قالاۋشىلاردىڭ بiرi سۋموروكوۆتىڭ دا وسى اتتاس درامالىق شىعارماسى بولعانىن ەسكەرسەك، ەسۋاس پاتشازادا تۋرالى كونە وقيعانىڭ تالايلارعا مازا بەرمەگەنiن انىق اڭعارامىز. ايتسە دە، وسىلاردىڭ ءبارi كوركەمدiگi جاعىنان دا، كوتەرەتiن جۇگi جاعىنان دا شەكسپير تراگەدياسىنىڭ قاسىندا جiپ ەسە المايتىنى جانە راس.
نەگiزگi تاقىرىپ - كەك الۋ
بiز بۇگiن شەكسپير تراگەدياسىنان ادامزات بالاسىنا، ونىڭ سانالى عۇمىرىنا قاتىستى كوپتەگەن ساۋالداردى ۇشىراتا الامىز. ال وسى ساۋالداردى تراگەديانى جازۋ بارىسىندا شەكسپيردiڭ دە وزiنە-ءوزi قويۋى مۇمكiن بە؟ Iشكi داۋسىمىز «ءاي، قايدام» دەپ جاۋاپ بەرەدi. ايتسە دە، شەكسپيردiڭ كوركەم دۇنيە جازعاندىعىن، ادامزات پسيحولوگياسىنا بايلانىستى تەوريالىق ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانباعانىن دا ەستەن شىعارماعان ءجون. سوسىن، كiم بiلەدi, بالكiم، تراگەديانى جازىپ وتىرىپ شەكسپير ءوز تۋىندىسى كەلەر ۇرپاق الدىنا تاستايتىن ساۋالداردى اقىندىق تۇيسiك دەڭگەيiندە بولسىن سەزiنگەن بولار. قازiر ءبارiمiز جازىقسىز جادىمىزدان سىزىپ تاستاۋعا تىرىسىپ جاتقان ويشىل كارل ماركستiڭ «اقىل-وي قاشان دا ءومiر سۇرگەن، بiراق ءاردايىم اقىل-ويعا لايىقتى قالىپتا ەمەس» دەگەن اتالى ءسوزiن ەسكەرسەك، بۇلاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن عوي.
شەكسپير تراگەدياسى، نەگiزiنەن، كەك الۋ توڭiرەگiندە ءوربيدi. كەك الۋعا تيiس بiر ادام، نورۆەگ پاتشازاداسى فورتينبراس بۇل نيەتتەن ءا دەگەننەن باس تارتىپ (ونىڭ اكەسiن شايقاس ۇستiندە گاملەتتiڭ اكەسi ولتiرگەن-دi), ءومiرiن مەملەكەتتiك ءھام اسكەري iستەرگە ارناسا، كەك الۋعا تيiس جانداردىڭ تاعى بiرi لاەرت (ونىڭ اكەسi پولونيدi گاملەت ولتiرەدi) بۇل ارەكەتكە بار ىنتا-شىنتاسىمەن ەش توقتاۋسىز كiرiسەدi. تۋىسقان اعايى اكەسiن ءولتiرiپ، تاققا قاندى جولمەن كەلگەنiن بiلە تۇرا، مۇنداي جاۋاپ قيمىلعا باتىل بەل بايلاۋعا تايساقتايتىن - پاتشازادا گاملەت قانا. ول نە باس تارتپايدى، نە بiردەن iسكە كiرiسپەيدi. ويتكەنi, گاملەت - الدىمەن قيمىلدىڭ ادامى ەمەس، ويدىڭ ادامى. ول ءوز ارەكەتiنiڭ اقىرى نەگە سوقتىراتىنىنا ەسەپ بەرۋگە تىرىساتىن جان.
ءيا، گاملەت زامانىنا ءتان بولعان كەك الۋ ماسەلەسiنەن بۇگiنگi ححI عاسىر دا كەندە ەمەس. وعان جاۋاپتى الىستان iزدەمەي-اق، ازاتتىق ءۇشiن كۇرەسiپ جۇرگەن شەشەن باۋىرلاردىڭ «قانعا - قان» اتتى قاتال زاڭدى ءالi بەرiك ۇستاناتىنىن ەسiمiزگە الساق تا جەتكiلiكتi. ال وسى «قانعا - قان» ۇستانىمىنىڭ قانشاما يگi باستامالاردىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ، نەشەمە جازىقسىز قۇربانداردىڭ وبالىنا قالىپ جاتقانى بiر اللاعا عانا ايان جايت. بۇل جاعىنان العاندا، شەشەن باۋىرلار، امال قانشا، گاملەتتەن گورi, بايىبىنا بارماي-اق وتiرiك سوزگە ەلپiلدەي جونەلەتiن تاعى بiر تراگەديا كەيiپكەرi لاەرتكە كوبiرەك ۇقساپ كەتەدi. ارينە، بiز بۇل جەردە شەشەن باۋىرلاردى كiنالاپ وتىرعان جوقپىز. ولاردى اڭگiمە ورايى وسىلاي بولىپ قالعاسىن عانا تiلگە تيەك ەتiپ وتىرمىز. دەگەنمەن ءولiمi ءۇشiن كەك الۋعا بولاتىن جان باردا، قايتا ولگەنi ءۇشiن قۋانۋعا بولاتىن پەندەلەر دە بار ەكەنiن ەستەن شىعارماۋ كەرەك سەكiلدi. ايتپەسە، كوشە توبەلەسiندە مۇرنى قاناپ قالعان بالاسى تۇگiلi, يت پەن مىسىعى ءۇشiن دە قىرقىسىپ قالاتىن «قىزۋقاندىلاردى» كۇندەلiكتi ومiردە از كورiپ جۇرگەن جوقپىز عوي. بۇل دا بiزگە بۇدان ءتورت عاسىر بۇرىن شەكسپير تاستاپ كەتكەن ساۋالداردىڭ بiرi. «كiم ءۇشiن، كiمدەر ءۇشiن كەك الۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋال.
شەكسپير تراگەدياسى ءا دەگەننەن-اق ۇرەيلi باستالادى. الدەبiر تۇنگi ساقشىلاردىڭ كوزiنە بiرنەشە رەت جاقىندا قايتىس بولعان دانيا كورولiنiڭ ارۋاعى ەلەس بولىپ كورiنەدi. دەمەك، «دات مەملەكەتiندە الدەنەنiڭ iرiپ-شiرiگەنi». ويتكەنi, تراگەدياداعى بۇدان كەيiنگi اڭگiمەلەردەن بايقاعانىمىزداي، مۇنداي وقيعالار سوناۋ باعزى كەزدە، تسەزار ەڭ جاقىن دوسى برۋت پەن قاسكوي جاۋلارىنىڭ قولىنان پىشاقتالىپ، قازا تاباتىن ۋاقىتتاردا جيi بولىپ تۇرعان. ول كەزدەردە دە «قابiر بiتكەن قاڭىراپ يەسiز قالىپ، كۇللi ولiك ءورiپ جۇرگەن كوشەدە...» اقىرى ريمنiڭ شاڭىراعى شايقالىپ، ورتاسىنا قۇلاۋعا ۇرىندىرا جازداعان وقيعالارعا جالعاسقانى بەلگiلi. بۇل وقيعالاردى ريم تاريحىنان حابارى بار وقىرمان جاقسى بiلۋگە تيiس. دەمەك، دراماتۋرگ باعزى ريم مەن گاملەت دانياسىنىڭ اراسىندا جايدان-جاي پاراللەل جۇرگiزiپ وتىرعان جوق. بiزگە، وقىرمانعا، الدەبiر تراگەديانىڭ كiرiسپەسi مەملەكەتتiك دەڭگەيدە باستالىپ جاتقانىن تۇسپالداعىسى كەلەدi.
مiنە، اكەسiنiڭ ەلەسi تۋرالى وسى اڭگiمە پاتشازادا گاملەتتiڭ قۇلاعىنا جەتەدi. جاڭاعى جەردە جولداستارىمەن تۇندەلەتiپ كەلگەن گاملەتكە اكەسiنiڭ ەلەسiمەن اڭگiمەلەسۋدiڭ دە ءساتi تۇسكەن. اكەسi بۇعان ءوز اجالى تۋرالى اقيقاتتىڭ بار جاي-جاپسارىن جايىپ سالعان. كەك الۋىن وتiنگەن. ويتكەنi, پاتشا ءوز اجالىنان ولگەن جوق. ونى باۋىرى كلاۆدي ۋلاپ ولتiرگەن، ەندi مۇنىڭ ايەلi, گاملەتتiڭ اناسى گەرترۋدانى قۇشاعىنا باسىپ، التىن تاقتا سايران قۇرىپ وتىر. ال كورولدiڭ رۋحى، بالاسى مۇنىڭ كەگiن الماي، توزاق وتىنا كۇيۋلi.
راس، گاملەتتiڭ كوڭiلiندە وگەي اكەسiنە دەگەن سەنiمسiزدiك ەلەسپەن اڭگiمەگە دەيiن-اق پايدا بولعان. ول اكەسiنiڭ جىلى وتپەي جاتىپ-اق شەشەسiنiڭ ءتۇرi قوراش بiرەۋگە اسىعىس تيگەنiنە وكپەلi. بۇعان كوڭiل ايتۋعا كەلگەن دوسى گوراتسيوعا:
- دوسىم، مەنi مازاقتاما. «شەشەڭنiڭ باي تاپقانىن كوردiم» دەگiڭ كەلە مە؟ - دەيدi.
پاتشا سارايىندا بولىپ جاتقان شاشپا-توك توي-دۋماننىڭ داڭعىراسىن ەستiپ وتىرىپ:
سورىمىزعا سالت سولاي. وسى سالتتى ساقتاعانشا قۇرتقانىمىز ءجون ەدi. بۇل داڭعازا ماعلۇم باتىس، شىعىسقا، جات جۇرتتارعا كۇلكi بولدىق وسى ءۇشiن،- دەپ كەيتiن جەرi جانە بار. ويتكەنi, «iشiپ جاتىر تاڭ اتقانشا كوپiرتiپ».
وسى نارازىلىق اكە ەلەسiمەن اڭگiمە ۇستiندە بەكي تۇسەدi. مiنە، ول اكەسiنiڭ ەلەسiن كورiپ تۇر. «دەمەك و دۇنيە دەگەننiڭ بولعانى عوي» دەگەن قيال وتەدi كەيiپكەر ساناسىندا. كەيiپكەر ساناسىندا مۇنداي قيالدىڭ بولعانىن ونىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن «... ءتانiم ءولiپ، جانىم تiرi قالار بولسا، اقىرى، ونىڭ نەسi قاۋiپتi» دەگەن سوزدەردەن اڭعارامىز.
كەيiپكەر ساناسىندا جارق ەتە قالعان وسى بiر و دۇنيە تۋرالى ساۋال جاۋابى ونىڭ تۇيسiگiندە باسقا دا قازiرگە جاۋابى جوق ساۋالدار تiزبەگiن تۋدىرادى.
«ياپىر-اۋ، بۇل ەلەس شىنىمەن اكەمنiڭ مازاسىزدانىپ جۇرگەن ارۋاعى ما، الدە iبiلiستiڭ مەنiمەن جاساماق ايلا-شارعىسى ما؟».
«اكەمنiڭ ارۋاعى دەپ ايتقانىن iستەر بولسام، iبiلiستiڭ تiلiنە ەرiپ جازا باسىپ، اقىرەتتە توزاق وتىنا كۇيمەيمiن بە؟»
«كiناسiز ادامنىڭ وبالىنا قالمايمىن با؟»
ساۋالدار لەگi وسىلاي جالعاسا بەرەدi.
ادەبيەت تاريحىندا العاش رەت شەكسپير كوتەرگەن وسى ساۋالداردىڭ قايسىبiرiنە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسقان قالامگەرلەر كەيiن دە كوپ بولدى.
دەتەكتيۆ پاتشازادا جانە عالىم قاتەلiگi
وسى ادەبي جاۋاپتاردىڭ iشiندە ءوزiمiز بiلەتiننەن ەڭ قىزىقتىسى - يتاليان جازۋشىسى دينو بۋتستساتيدiڭ (1906-1972) قالامىنا تيەسiلi نوۆەللا. وسى بiر «ەينشتەينمەن جۇزدەسۋ» دەپ اتالاتىن شاعىن نوۆەللانىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي:
بiردە كۇن ۇزاققا سوزىلعان عىلىمي iزدەنiس جۇمىستارىنان كەيiن تازا اۋاعا تىنىعۋعا شىققان ايگiلi عالىمعا الدەبiرەۋ ۇشىراسادى.
- مەن ازiرەيiلمiن. سەنiڭ جانىڭدى الۋعا كەلدiم،- دەيدi الگi كوشەدە كەزدەسكەن بەيتانىس.
ەينشتەيننiڭ جانى القىمىنا كەلەدi.
- ءۇيباي-اۋ، بۇكiل ءومiرiمنiڭ ءمانi iسپەتتi عىلىمي جاڭالىعىمدى ەندi-ەندi اشۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر ەدiم. جانىمدى الار ءساتتi ءسال كەيiنگە قالدىرا تۇرمايسىزدار ما؟ - دەپ جiك-جاپار بولادى.
- جارايدى،- دەيدi بەيتانىس بەينەسiندەگi ازiرەيiل، - تاعى بiرقانشا كۇننەن كەيiن كەلەرمiن. وعان دەيiن جاڭالىعىڭدى اشىپ قويۋعا تىرىس.
وسى ءسوزدi ايتادى دا ءاپ-ساتتە كوزدەن عايىپ بولادى.
ەندi ەينشتەين جاڭالىعىن اشۋعا بار كۇش-قاجىرىن سالعان. بiراق ازiرەيiل كەلiسiلگەن ۋاقىتتا كەلگەن كەزدە دە جاڭالىق ءالi اشىلىپ بولماعان-دى.
ەينشتەين ازiرەيiلدەن اينالىپ-تولعانىپ، جاڭالىعىن اشۋعا تاعى بiر اي ۋاقىت بەرۋiن وتiنەدi.
پاڭ ازiرەيiل بۇل جولى دا كەلiسiمiن بەرگەن.
مiنە، كەزدەسۋ ورنىنا ەندi ەينشتەيننiڭ ءوزi كەلiپ تۇر.
ءجۇزi بال-بۇل جانادى.
- جاڭالىعىمدى اشتىم، ەندi الاتىن جانىڭدى الا بەر،- دەيدi ول ازiرەيiلگە ەركiنسي كۇلiپ.
- شىنىمەنەن اشتىڭ با؟
- ءيا.
- جارايدى، ەندi سەنiڭ جانىڭنىڭ بiزگە كەرەگi جوق. وسى تويعان قالپىڭدا ەمiن-ەركiن جۇرە بەر،- دەيدi ازiرەيiل.
ەينشتەين تاڭ-تاماشا.
- مەنi جانىڭدى الامىز، جاڭالىعىڭدى تەزiرەك اش دەپ اسىقتىرعاندارىڭ قايدا؟ - دەيدi ازiرەيiلگە ايتاتىن داۋى بارداي تونە قاراپ.
سوندا ازiرەيiل:
- مەن Iبiلiسپiن، تومەندە باسقا iبiلiستەر سەنiڭ جاڭالىعىڭدى تەزiرەك اشقانىڭا ريزا بولىسىپ جاتىر. ەندi توزاققا باراتىن ادامدار كوبiرەك بولاتىن بولدى دەپ ءماز بولۋدا. بiزگە وسى دا جەتەدi,- دەپ قارق-قارق كۇلگەن كورiنەدi. - ال ءوز جانىڭ وزiڭە ولجا.
- ياپىر-اۋ، مەنiكi بار بولعانى فورمۋلالار عانا عوي. ول فورمۋلالاردىڭ توزاققا باراتىندارعا نە قاتىسى بار؟ - دەيدi اڭ-تاڭ ەينشتەين.
- قاتىسى بولعاندا تiكەلەي قاتىسى بار،- دەيدi تاعى دا قارق-قارق كۇلگەن ازiرەيiل بەينەسiندەگi Iبiلiس. سويتەدi دە لەزدە كوزدەن عايىپ بولادى.
ارينە، بۇل عالىمدار تراگەدياسى تۋرالى اللەگوريالىق اڭگiمە. دەگەنمەن ەينشتەين، نيلس بور، ساحاروۆ سەكiلدi ايگiلi عالىمداردىڭ وزدەرi عىلىمي جاڭالىقتارىنا ومiردەن وكiنiپ وتكەندەرiنە تاريحتان كۋا بولعانىمىز كەشە عانا.
جاساپ جاتقان iس-ارەكەتiڭ، وعان تۇرتكi بولعان وي-تولعامىڭ جاقسىلىققا باستاي ما، الدە جاماندىقتىڭ اۋىلىنىڭ توبەسiنەن ءدال تۇسiرە مە، وسى جاعىن دا بiر ءسات پايىمداپ ال دەيدi شاعىن اڭگiمەنiڭ ايتاتىن ءپالساپاسى.
حح عاسىردىڭ ۇلىسى ەينشتەين ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋدە قاتەلەسسە (ونىڭ عىلىمي iزدەنiستەر كەزiندە وزiنە مۇنداي ساۋالدى قويماعانى دا انىق. ويتكەنi, شەكسپير گاملەتiن، سونداي-اق اۆتوردىڭ ءوزiن دە مازالاعان دiني-پالساپالىق ساۋالدار اتەيزم جان-جاقتى بەلەڭ العان حح عاسىردا تىم كۇڭگiرت تارتقان-دى), ورتاعاسىرلىق پاتشازادا گاملەت قانشالىقتى جاس ەكەندiگiنە، ومiرلiك تاجiريبەسi ازدىعىنا قاراماي بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ iزدەۋدە بارىنشا قاتەلەسپەۋگە تىرىسادى.
وسى ارادا گاملەتتiڭ ءوزiن مازالاعان ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋiن كانiگi دەتەكتيۆتiڭ ءوز كۇمانiن ايعاقتاۋعا تاباندى تۇردە دەرەك iزدەۋiمەن سالىستىرۋعا عانا بولادى. ءيا، شەكسپير دۇنيەگە كەلتiرگەن پاتشازادا گاملەتتiڭ بويىندا كەيiن، كوپ كەيiن ارتۋر كونان دويل تۋدىرعان ايگiلi iزكەسۋشi شەرلوك حولمستىڭ ەرەن قابiلەت-قارىمى دا بار.
ەندi ول ۋاقىتشا بولسا دا ەسۋاستىڭ بەتسiرiسiن جاندۇنيەسiنە شاقتاپ كورۋگە بەل بايلايدى. وزiنە جاڭا ءرولدi تاڭداپ الادى. گاملەتتiڭ جوسپارى بويىنشا قالاعا كەلiپ قالعان قاڭعىباس اكتەرلەر ترۋپپاسى وگەي اكە مەن اقجۇرەك اكە ماحابباتىنا ادال بولا الماعان شەشە الدىندا قاندىقول پاتشانىڭ قىلمىسىن ەسكە تۇسiرەتiن شاعىن قويىلىمدى ويناماق. سوندا بۇل كورولدiڭ ءاربiر قيمىلىن، ساحنادا بولىپ جاتقان كورiنiستەرگە بايلانىستى بەتiنە جىلت ەتiپ شىققان كوڭiل-كۇي بوياۋىن زەر سالىپ بايقاپ وتىرماق:
تفۋ! لاعنەت! ويان ميىم! ەستiگەم:
قىلمىستىلار، سپەكتاكل iشiنەن،
وزiنە ۇقساس ۇسقىن كورسە قانقۇيلى،
ءۇن قاتپاي-اق تىپىرشيدى،
قىرعىن ويىن قىزۋىنا تۇسكەندە.
سەزiكتi سۇم سەكiرەدi دەۋشi ەدi.
ءوز اكەمنiڭ ولiمiنەن اۋماعان
بiر سۇمدىقتى وينا دەيمiن اكتەرگە
كوز الدىندا اعايدىڭ.
سوسىن ونىڭ قىمس ەتكەنiن باعامىن،
سەزسەم بولدى - ءوزiم بiلەم ار جاعىن،
مۇمكiن اناۋ ارۋاق ەمەس، جىن شىعار،
جىن دا كوزگە قىمباتىڭ بوپ
كورiنەدi دەۋشi ەدi. مۇمكiن، زالىم
ابدەن بiلiپ السiرەگەن شاعىمدى،
ولتiرگەلi جۇرگەن شىعار مەن سوردى.
دەرەك كەرەك ودان گورi دالiرەك،
سول دەرەكتi ۇستاتار دەپ وسى ويىن،
اق-قاراسىن انىقتار دەپ كورولدiڭ،-
قاپتىرام دەپ، سالدىم سۋعا قارماقتى
(گاملەت. 2.2.)
گاملەت-حولمستىڭ قىلمىستى iستi اشۋعا سەپتەسەر ءوز دوكتور ۆاتسونى دا بار. ول - ادال دوسى گوراتسيو. ەكەۋiنiڭ اكتەرلەرمەن بiرiگە ارەكەت جاساۋىنىڭ ارقاسىندا كورول اعايدىڭ قانقۇيلى iسi اشىلادى. گاملەتكە ايان بەرگەن شىنىمەن-اق ازالى اكەنiڭ ارۋاعى ەكەنi دالەلدەنەدi. بiراق اكە ولiمiنە سەبەپكەر قانىپەزەردەن كەك الۋعا گاملەت ءالi دە اسىقپايدى. ىڭعايلى ءساتتi كۇتەدi. راس، وگەي اكەي قۇدايعا جالبارىنىپ تۇرعاندا ءولتiرۋدiڭ ءساتi تۇسكەندەي بولعان، بiراق ول جولى گاملەت قۇدايعا سەنەتiن يماندى جاننىڭ سالتىمەن اسىعىستىقتان باس تارتادى:
بۇل جەكسۇرىن بوقتىعىنان ارىلىپ،
الساڭ قۇداي الا بەر دەپ تۇرعاندا -
ولتiرگەنiم ءوش العانىم بولار ما؟
جوق.
(گاملەت. 3.4.)
وسى وقيعا قازاق وقىرمانىنا جاقسى تانىس نامازىن بۇزباي دۇنيەدەن وتكەن جانعوجا باتىر تۋرالى اڭگiمەنi ەسكە تۇسiرەدi. راس، بۇل جەردە كلاۆدي ەمەس، كەرiسiنشە، گاملەت قازاق باتىرىنا رۋحى، تۇسiنiگi جاعىنان جاقىنداۋ.
گاملەتتiڭ ەندiگi بار ارمانى قىلمىسكەر كلاۆديدi توزاق وتىنا كۇيدiرۋ. ول وسى جولدا وزiنە شىن بەرiلە سۇيگەن جانى پاك ارۋ وفەليانىڭ دا ماحابباتىنان باس تارتادى. تiپتi وگەي اكەسiمەن ىمداس وفەليانىڭ اكەسi پولونيدiڭ جانىن جاھاننامعا اتتاندىرۋ ارقىلى ونىڭ جىندانىپ ولۋiنە سەبەپشi بولعان. ءيا، راس، گاملەتتiڭ جاۋلارىممەن ىمىرالاس ەكەن دەپ وفەليادان دا كۇدiكتەنiپ قالاتىن كەزi بار. مiنە، بۇل كەك الۋعا بەلiن بەكەم بايلاعان پاتشازادانىڭ ادiلەتتiلiكتi ورناتۋ جولىنداعى بiرiنشi قاتەلiگi بولاتىن. جانە بۇل جەردە قاتەلەسپەۋ مۇمكiن دە ەمەس-تi. ويتكەنi, بۇل كەزدەرi گاملەتكە قارسى بۇكiل ساراي، iشكi-سىرتقى ساياسات، گاملەتتiڭ بiر كەزدەرi بiرگە ءتالiم العان جورا-جولداستارى، ءبارi-ءبارi ارەكەت جاساپ جاتقان-دى.
ماكياۆەللي مەن مونتەن ءپالسافالارى جانە اباي
شەكسپيردi تابيعات مول دارىندى ساراڭدانباي سىيلاي سالعان، ەشقانداي iزدەنبەي-اق درامالىق شىعارمالاردى توعىتا بەرگەن شىنىمەن-اق شاشپا-توك تالانت يەسi دەۋگە استە بولمايدى. ەگەر تۋىندىلارىن زەردەلەپ وقىساڭىز، شەكسپير زامانىنداعى جانە وعان دەيiنگi ادەبيەت ۇلگiلەرiنەن حاباردار بولساڭىز، «گاملەت» اۆتورىنىڭ ءوز شىعارمالارىنىڭ جەلiسiن عانا وزگەلەردەن الىپ قويماي (ارينە، دامىتىلعان نۇسقادا), كەيiپكەرلەرiنiڭ اۋىزىنا دا سول كەزگi ايگiلi اقىن-جازۋشىلاردىڭ سوزدەرiن، پالسافالىق وي-تۇيiندەرiن سالىپ جiبەرەتiنiن اڭعارار ەدiڭiز.
اقىل-وي ادام ءۇشiن ساتتiلiكتi iزدەۋدە، بيلiككە قول جەتكiزۋدە تاپتىرماس قارۋ بولۋى مۇمكiن. سونداي-اق ءومiردiڭ تراگەديالىق جاقتارىنا زەر سالدىرۋ ارقىلى اقىل-ويدىڭ ادامدى قوعامدىق ءومiردiڭ سۇرەڭدiگiنەن ازاپ شەكتiرۋi دە ابدەن راس. بۇل باعىتتى اباي «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا» دەپ ناقتىلاعان بولاتىن. بۇلاردىڭ العاشقىسى ماكياۆەللي ەڭبەكتەرiندە كوبiرەك دارiپتەلسە، ەكiنشiسi مونتەن «تاجiريبەلەرiندە» كەڭiرەك ءسوز بولدى. شiركەۋدiڭ ديكتاتۋراسى قۇلاپ، باتىس قايتا ورلەۋ داۋiرiنە ەركiن ەنگەن شەكسپير زامانىندا، دiن دوگماتتارىنىڭ بۇعاۋىنان ازاتتىققا شىققانداي بولعان اقىل-ويدىڭ وسى ەكi جولدىڭ بiرiن وزiنە ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلi ەتiپ قابىلداعانى انىق. ءوز زامانىنىڭ تۇلەگi رەتiندە شەكسپيردiڭ دە رۋحاني ومiردە بولىپ جاتقان ادام، سانا، تiرشiلiك، جاراتىلىس تۋرالى وسى ەكi باعىتتىڭ ايتىس-تارتىسىنا كۋا بولماۋى مۇمكiن ەمەس. ال ول پiكiرتالاستاردىڭ دراماتۋرگ شىعارمالارىندا كورiنiس تاپپاي قالۋى جانە مۇمكiن بولمايتىن جايت.
مىسالى، «گاملەت» تراگەدياسىنداعى كلاۆدي، پولوني، لاەرت، گيلدەنستەرن مەن روزەنكرانتس سەكiلدi ءوز الدارىنا قويعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن (بيلiككە تالاس) اقىل-ويدى قارۋ ەتiپ پايدالاناتىنداردى ماكياۆەلليستەر دەسەك، بۇكiل قوعامنىڭ دەرتiن ءوز جان-دۇنيەسiنەن وتكiزۋگە ءماجبۇر بولعان گاملەت سەكiلدi ساقا جالعىزدى مونتەن جولىن ۇستانۋشى دەۋگە بولادى. ونىڭ باتىل iس-ارەكەتتەرگە بارا المايتىنىندا دا وسىنداي سەبەپ جاتىر. «عاسىردىڭ بۋىنى تايقىپ كەتتi. سايتان العىر، نەگە عاسىردىڭ تايقىعان بۋىنىن ءدال مەن سالۋعا تيiستiمiن!» دەپ زار قاعادى ويلى گاملەت.
ويتكەنi, اباي ايتقانداي:
Iشiم ولگەن، سىرتىم ساۋ،
كورiنگەنگە دەيمiن-اۋ:
بۇگiن دوس - ەرتەڭ جاۋ،
مەن نە قىلدىم، ياپىرماۋ-دىڭ كەرi.
ويتكەنi, گاملەت تە اباي ايتقان ءسوزدiڭ شىندىعىنا قۇلايدى:
جۇرەگiمنiڭ تۇبiنە تەرەڭ بويلا،
مەن بiر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستiم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كiنا قويما!
ءيا، گاملەت انا دۇنيەنiڭ بار ەكەنiنە سەنەدi. مىنا ومiردە اكە تاعىن قايتا تارتىپ الۋ، سول ءۇشiن دە قانتوگiستەرگە بارۋ - ول ءۇشiن مۇلدەم جات نارسەلەر. ول تiپتi قۇدايعا جالبارىنىپ تۇرعان ءساتi بولعاندىقتان، ولتiرۋگە مۇمكiندiك بولىپ تۇرسا دا، وگەي اكەسiن دە ولتiرگەن جوق ەمەس پە! بiراق مۇنىڭ ءبارi ول ايقاسقا تۇسۋگە تيiس پەندەلەرگە جات تۇسiنiكتەر. ولار گاملەتتiڭ تۇيسiنگەنiن تۇيسiنە العان جوق، اقىلمەن بارلاپ بiلگەنiنiڭ شيرەگiنە دە جەتە المادى. گاملەت سول ءۇشiن دە ولارمەن اشىق ايقاسقا شىعۋدان باس تارتتى. ويتكەنi, بۇل شايقاس كوپتەگەن كۇناسiز ادامداردىڭ قانى ناقاقتان توگiلۋiنە اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكiن. مۇنى شەكسپير دە، شەكسپيردiڭ كەيiپكەرi گاملەت تە جاقسى بiلiپ وتىر. ايتپەسە، بابالار جولىمەن وزiمە تيەسiلi بايلىقتى قايتارىپ الامىن، مەن ءۇشiن ايقاس دالاسىنا شىعىڭدار دەسە، گاملەتتiڭ ارتىنا بيلiك پەن تاققا تالاسى جوق، بiراق ادiلەتكە بۇيرەگi بۇراتىن قاراپايىم قالىڭ بۇقارا ەرمەۋi مۇمكiن بە؟ گاملەت قولدا بار مۇمكiندiكتiڭ ەشقايسىسىن پايدالانبايدى. تەك ءوز اقىل-ويى مەن كۇش-قاجىرىنىڭ جەتەتiن جەرiنە شەيiن كەك الادى. ەڭ باستىسى، ول قاندىقول كورولدi ءولتiردi. ويلى ادامعا بۇل دا از جەڭiس ەمەس. بiراق گاملەت مىڭدى جەڭگەن جوق، بiردi عانا جەڭدi. كلاۆدي مەن پولونيلەر دۇنيەدەن وتكەنiمەن روزەنكرانتس پەن گيلدەنستەرندەر قالدى. ولاردىڭ قالعانىن بiز بiلiپ وتىرمىز. شەكسپيردiڭ «گاملەتi» ارقىلى بiلiپ وتىرمىز. دەمەك گاملەتتiڭ، «مىڭمەن جالعىز الىسقان» گاملەتتiڭ دە ءالi كۇنگە تiرi بولعانى عوي، ءالi كۇنگە مىڭدى بiرتiندەپ جەڭiپ كەلە جاتقانى عوي. وسىعان سەنگiڭ كەلەدi.
عاجاپ، «گاملەتتi» وقىپ وتىرىپ، ۇلى اباي دا وسى دۇنيەمەن تانىس بولعان-اۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ. ايتپەسە ابايدىڭ «ەسكەندiر» پوەماسىنىڭ وي قوزعاۋشىسى iسپەتتەس سوزدەردiڭ «گاملەتتە»، قالىڭ قورىم iشiندە بولاتىن اڭگiمەلەر اراسىندا ءجۇرۋi نەلiكتەن؟
بiراق، كiم بiلەدi, ولاي بولماۋى دا مۇمكiن عوي. ۇلىلاردىڭ ويلارى ءوزارا ۇقساس بولا بەرەدi دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟
قورىتا ايتار بولساق، «گاملەت»، مەيلi, باستى كەيiپكەرi حريستيان دiنiندەگi ادام بولسىن، قۇداي جولىندا جۇرگەن جاننىڭ جاندۇنيە ازابى تۋرالى قايتالانباس تراگەديا. ونى ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني اسىل قورىنا كiرەتiن تۋىندى دەپ باعالاۋىمىزدىڭ سەبەبi دە سوندىقتان.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
