گاستاربايتەر. شەكەسى قىزعاننان شەتەل اسىپ جۇرگەن تۋريستەر ەمەس. كەرىسىنشە، اقشا ءۇشىن «ساتىلعان» جۇمىسشىلار. ماڭداي تەر، تابان اقىسى ءۇشىن ەرتەلى-كەش تىنىم تاپپاي جۇرگەن توپ. كىم اقشا بەرسە، سونىڭ «قۇلى».
ءتۇپ توركىنى نەمىستەن شىققان «Gast + Arbeiter» (جالدامالى جۇمىسشى) ءسوزى ەشكىمگە تاڭسىق ەمەس. العاش سوناۋ 60-شى جىلدارى سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا تەز قارقىن الا باستاعان گفر ەكونوميكاسىنا «قولعابىس» جاساۋعا مەملەكەتتىك كەلىسىم-شارتپەن تۇرىك، گرەك، يتاليان، يسپان، پورتۋگالدار كەلە باستايدى. كەلىسىم بويىنشا ولار بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ءوز ەلدەرىنە قايتىپ، ورنىن باسقا جۇمىسشىلار الماستىرۋعا ءتيىس بولاتىن. الايدا گەرمانيا ۇكىمەتى ويلاستىرعان روتاتسيا ءپرينتسيپى ءوزىن-ءوزى اقتامادى. جۇمىس بەرۋشىلەر جاڭا ءتارتىپتىڭ كەرى شەگەرىلۋىن تالاپ ەتىپ، تيىمسىزدىگىن العا تارتتى. ناتيجەسىندە ۋاقىتىلى جۇرگەن «قوناقتاردىڭ» كوبى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، گەرمانيادا ءبىرجولا قالىپ قويدى. وسىلايشا، نەمىس ەلىنەن باستالعان گاستاربايتەرلەر كوشى بىرتە-بىرتە بارلىق ەلگە قانات جايدى.  الدىمەن  رەسەي ەلىن شارلاپ، كەيىننەن بۇرىنعى كەڭەستىڭ قۇرامىندا بولعان بارلىق مەملەكەتتەردى «جاۋاپ» الدى. 
1950-70 جىلدارى ەۋروپادا گاستاربايتەر «ەكسپورتتاۋشى» مەملەكەتتىڭ قاتارىنا: گرەتسيا، يتاليا، پورتۋگاليا، يسپانيا جاتقىزىلسا، بۇگىندە تاجىكستان، البانيا، بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا، قىرعىزستان، رۋمىنيا، مولداۆيا، ۋكراينا، بولگاريا، وزبەكستان، تۇركيا، ءازىربايجان، قىتاي، ءۇندىستان، ليتۆا، پولشا ەلدەرى كىرىپ ۇلگەردى. 

گاستاربايتەر. شەكەسى قىزعاننان شەتەل اسىپ جۇرگەن تۋريستەر ەمەس. كەرىسىنشە، اقشا ءۇشىن «ساتىلعان» جۇمىسشىلار. ماڭداي تەر، تابان اقىسى ءۇشىن ەرتەلى-كەش تىنىم تاپپاي جۇرگەن توپ. كىم اقشا بەرسە، سونىڭ «قۇلى».
ءتۇپ توركىنى نەمىستەن شىققان «Gast + Arbeiter» (جالدامالى جۇمىسشى) ءسوزى ەشكىمگە تاڭسىق ەمەس. العاش سوناۋ 60-شى جىلدارى سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا تەز قارقىن الا باستاعان گفر ەكونوميكاسىنا «قولعابىس» جاساۋعا مەملەكەتتىك كەلىسىم-شارتپەن تۇرىك، گرەك، يتاليان، يسپان، پورتۋگالدار كەلە باستايدى. كەلىسىم بويىنشا ولار بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ءوز ەلدەرىنە قايتىپ، ورنىن باسقا جۇمىسشىلار الماستىرۋعا ءتيىس بولاتىن. الايدا گەرمانيا ۇكىمەتى ويلاستىرعان روتاتسيا ءپرينتسيپى ءوزىن-ءوزى اقتامادى. جۇمىس بەرۋشىلەر جاڭا ءتارتىپتىڭ كەرى شەگەرىلۋىن تالاپ ەتىپ، تيىمسىزدىگىن العا تارتتى. ناتيجەسىندە ۋاقىتىلى جۇرگەن «قوناقتاردىڭ» كوبى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، گەرمانيادا ءبىرجولا قالىپ قويدى. وسىلايشا، نەمىس ەلىنەن باستالعان گاستاربايتەرلەر كوشى بىرتە-بىرتە بارلىق ەلگە قانات جايدى.  الدىمەن  رەسەي ەلىن شارلاپ، كەيىننەن بۇرىنعى كەڭەستىڭ قۇرامىندا بولعان بارلىق مەملەكەتتەردى «جاۋاپ» الدى. 
1950-70 جىلدارى ەۋروپادا گاستاربايتەر «ەكسپورتتاۋشى» مەملەكەتتىڭ قاتارىنا: گرەتسيا، يتاليا، پورتۋگاليا، يسپانيا جاتقىزىلسا، بۇگىندە تاجىكستان، البانيا، بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا، قىرعىزستان، رۋمىنيا، مولداۆيا، ۋكراينا، بولگاريا، وزبەكستان، تۇركيا، ءازىربايجان، قىتاي، ءۇندىستان، ليتۆا، پولشا ەلدەرى كىرىپ ۇلگەردى. 
تمد توڭىرەگىندە جات جۇرتتىقتاردى قۇشاعىنا قىسىپ، باۋىرىنا باسۋدان ەشكىمگە ەسە جىبەرمەي تۇرعان – رەسەي. ودان كەيىنگى تىزگىن – قازاقستاندا. قازاق جەرىندە ەڭبەگىن ساتىپ جۇرگەن كوبىنە وزبەك، تاجىك، قىرعىز اعايىندار. ەل ەكونوميكاسى ەسەلەپ «قىزعان» 2000 جىلدان بەرى شەكارا سىزىعىن كەسىپ، قازاقستانعا وتكەن جالشى جۇمىسشىلار از ەمەس.
بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، جىل سايىن 1,5-3 ميلليون وزبەك، 300-400 مىڭ قىرعىز، 1 ميلليون تاجىك جات ەلدەن جالدامالى جۇمىس ىزدەيتىن كورىنەدى. جاقىننان «دوربالاۋدى» قۇپ كورگەن كورشىلەر الدىمەن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ «ەسىگىن» قاعادى ەكەن. الايدا سوڭعى ۋاقىتتا ميگرانتتارعا بولىنەتىن كۆوتانىڭ كۇرت قىسقارۋى «قوناقتاردىڭ» قاباعىنا كىربىڭ تۇسىرگەن سەكىلدى. ولجادان ايرىلعان جۇمىس كۇشىن «ەكسپورتتاۋشى» ەلدەر دە بۇعان بارماق تىستەپ، باس قاتىرۋدا.

قاۋىپ نەدەن؟

الەم ەكونوميكاسىن شاتقاياقتاتىپ كەتكەن داعدارىس ميگرانتتاردان دا مازا كەتىردى. باتىس ەلدەرى شاقىرۋسىز كەلەتىن «قوناقتارعا» قويىلار تالاپتى ۇدەتتى.
اقش-تان كەيىنگى ورىندا ميگرانتتارعا «قۇشاق جايعان» رەسەي جۇرتى دا جايباراقات قاراپ جاتقان جوق. گاستاربايتەرگە بولىنەتىن كۆوتانىڭ مولشەرىن 50 پايىزعا «شورت» كەستى. دەرەكتەردى دوڭگەلەتسەك، كورشى ەلدە 10 ميلليونعا جۋىق ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ميگرانتتار بار ەكەن. بۇۇ بۇل كورسەتكىشتى 12,1 ميلليونعا دەيىن جەتكىزىپ وتىر. داعدارىستىڭ سالقىن لەبى العاش سەزىلە باستاعاندا رەسەي ۇكىمەتى  2009 جىلى 3 ميلليون 970 مىڭ گاستاربايتەردى قابىلداۋعا كەلىسىم بەرگەن.  كەيىن دەپۋتاتتاردىڭ شۋ كوتەرۋىمەن بۇل مولشەر  تاعى ەكى ەسەگە قىسقاردى. ءسويتىپ، بار-جوعى 1 ميلليون 900 مىڭ ميگرانتتىڭ رەسەي جەرىندە جۇمىس ىستەۋىنە رۇقسات. «جاھاندانۋ جانە الەۋمەتتىك قوزعالىس» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بوريس كاگارليتسكي «بىزگە ميگرانتتاردىڭ جۇمىس كۇشى قاجەت. بىراق داعدارىس كەزىندە ەلىمىزدەگى سىرتقا كەتەتىن قاپيتالدى ۇستاپ قالۋ ودان دا ماڭىزدى» دەيدى. 
باتىس ەلدەرى اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ يسپانيا باستاما كوتەرىپ، ميگرانتتار ءۇشىن ارنايى الەۋمەتتىك جوبا جاسادى. ەڭبەكاقى ەكۆيۆالەنتىنە سايكەس يسپاندىقتار گاستاربايتەرگە بەرەشەك اقشاسىنان ەكى جىل ىشىندە «قۇتىلۋعا» ءازىر. تەك ول ءۇشىن ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ 3 جىل بويى يسپان جەرىنە اياق باسۋىنا رۇقسات جوق. الايدا ونداعى  5 ميلليون «قوناقتىڭ» بۇل شارتقا كەلىسۋ-كەلىسپەۋى ەكىتالاي. 
ۇلىبريتانيا ۇكىمەتى دە ءۇنسىز قالمادى. جىل سايىن تۇماندى البيونعا قاراي «تارتىلاتىن» جالدامالى جۇمىسشىلاردىڭ قاتارى ميلليونداپ سانالاتىن. الايدا داعدارىس بريتاندىقتاردىڭ قالتاسىنان «ۇرعاندا» گاستاربايتەرلەرگە قويىلار تالاپ كۇشەيتىلىپ، ارنايى باللدىق جۇيە ەنگىزىلدى. اعىلشىنداردىڭ شارتى بويىنشا تۇماندى البيونعا اياق باسقان جالدامالى جۇمىسشىنىڭ  جوعارى ءبىلىمى، جۇمىس تاجىريبەسى، كاسىبي بىلىكتىلىگى بولۋى كەرەك. وعان قوسا اعىلشىن تىلىندە ەركىن سويلەۋى شارت. 
اقش-تىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. جاپپاي بانكروتقا ۇشىراعان كومپانيالاردىڭ جابىلۋىنان شەتەلدىك گاستاربايتەرلەردى ايتپاعاندا، قاراپايىم امەريكالىقتاردىڭ كوپشىلىگى «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي» بوس قالدى. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك كورەيا مەن اقش اراسىنداعى كەلىسىلگەن ۆيزاسىز ءتارتىپ، كارىس-ميگرانتتاردىڭ قاتارىن كوبەيتكەن. قازىر امەريكانىڭ يمميگراتسيالىق قىزمەتى زاڭسىز ميگرانتتاردى «ۇستاۋمەن» الەك.
ميگراتسيا ماسەلەسى ازەربايجان دەپۋتاتتارىنىڭ دا باسىن قاتىرۋدا. باكۋ قالاسى قاپتاپ كەتكەن قىتايلىقتارمەن «كۇرەسە» الماي سۇرلىگىپ جاتىر.  ازعانتاي تيىن-تەبەن ءۇشىن جالداناتىن قىتايلىقتاردىڭ قاراسى 2009-2010 جىلدارى  كوبەيۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ۋكراينانىڭ دا «ۋررا»-لاپ تۇرعانى شامالى. كۇن كورىس قامىمەن شەتەل اسىپ كەتكەن ۋكراين ازاماتتارىنىڭ كوپشىلىگى ءوز وتانىنا ورالا باستادى. تەك بيىلعى جىلى ەۋروپا مەن رەسەي اسىپ كەتكەن 3 ميلليونعا جۋىق جەرگىلىكتى گاستاربايتەرلەر كەرى قايتارىلماق. سوعان قارامعاندا «باتكا» ەلىندە جۇمىسسىز قالعان حالىقتىڭ قاتارى 2 ميلليونعا جەتپەك  دەگەن جورامال نەگىزسىز ەمەس. 
حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ديرەكتورى ستراۋسس-كانن وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا  قازاقستان ءۇشىن دە  گاستاربايتەرلەرمەن «كۇرەس» قيىنعا تۇسەتىنىن جەتكىزگەن-ءدى. داعدارىستىڭ كەسىرىنەن دالادا قالعان «يمپورتتىق» جۇمىس كۇشى قوعامداعى تۇراقسىزدىقتى تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن.
بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2007 جىلى قازاقستان گاستاربايتەرلەردى قابىلداۋدان 9-ورىن الىپتى. ال ورتا ازيا بويىنشا 1-ورىنعا شىققان. تەك 2007 جىلى 3 ميلليونعا جۋىق شەتەلدىك ازاماتتار ەلىمىزدىڭ «ەسىگىن» قاققان. قۇرىلىس قىزۋىنىڭ باسىلعانىنا قاراماستان،  قارا جۇمىس ىزدەگەن گاستاربايتەرلەردىڭ كوشى توقتاعان ەمەس. كەيبىرى كوشى-قون پوليتسياسىنا تىركەلمەي-اق، جەكە ازاماتتاردىڭ قولىنا قۇجاتتارىن وتكىزىپ، اركىمگە ءبىر «ساتىلىپ» ءجۇر. بۇل جەردە ەڭبەك شارتى بۇزىلىپ قانا قويماي، قاراپايىم تازالىق نورمالارى دا ساقتالمايدى. گاستاربايتەر لەگىن تەجەۋ ءۇشىن ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى تالاپتى كۇشەيتىپ، كۆوتانىڭ كولەمىن ازايتقان بولاتىن. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ەل ۇكىمەتى 2009 جىلعا بولىنگەن 2,4 پايىز (ەكونوميكالىق تۇرعىدان بەلسەندى حالىقتىڭ توبىنا شاققاندا) كۆوتانىڭ كولەمىن 0,75 پايىزعا دەيىن قىسقارتتى.
رەسەيلىك عالىم ارتەم ۋلۋنيان «قازاقستان مەن رەسەيگە گاستاربايتەرلەر ەشقانداي قاۋىپ توندىرمەيدى. وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستانعا جونەلتىلەتىن اقشا اعىمىنىڭ ازايۋى ، ولاردىڭ ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى بولادى. سول سەبەپتى قارسىلىق اكتسيالار سول ەلدەردە وتەدى» دەگەن جورامال جاساعان-دى. بۇل پىكىردى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ تا قۇپتاپ وتىر. سەبەبى كورشىلەس ەلدەن كەلگەن گاستاربايتەردىڭ وتانىنا جونەلتەتىن اقشاسى  ءىجو-ءنىڭ 32 پايىزىنا دەيىن جەتىپ جىعىلادى ەكەن.  ال قازاقستان، رەسەيدەن جونەلتىلەتىن اقشا كولەمىنىڭ ازايۋى، ەلدەگى تۇراقسىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. 
بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا وسىدان 4 جىل بۇرىن گاستاربايتەرلەر ءوز ەلىنە 232 ميلليون دوللار اقشا جونەلتىپتى. كاپيتالدىڭ سىرتقا «سىرعۋى» كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن ءتيىمسىز، ارينە. دەسە دە، ورتا جولدا ورتايىپ قالاتىن حالىقارالىق جانە مەملەكەتتىك باعدارلامالار ارقىلى بولىنەتىن قاراجاتقا قاراعاندا ميگرانتتاردىڭ كومەگى شىن مۇقتاجداردىڭ قولىنا جەتەتىن كورىنەدى.
ماسەلەن، 2006 جىلى قىتاي ەلى سىرتتاعى جۇمىشىلارىنىڭ تابىسىنان ەل ەكونوميكاسىنا 22,5 ميلليارد دوللار اقشا ءتۇسىرىپتى. ودان كەيىنگى ورىندا مەكسيكالىق گاستەربايتەرلەر. مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن 25,1 ميلليارد دوللارمەن تولتىرعان. ۇندىستاندىقتاردىڭ دا ۇلەسى از ەمەس. گاستاربايتەرلەردىڭ تابىسى – 23,5 ميلليارد دوللار. 
رەسەيدىڭ ورتالىق بانك مالىمەتتەرى بويىنشا وتاندىق كاپيتالى شەتەلدىڭ قورجىنىندا كەتكەن ەلدەردىڭ قاتارىنا: اقش، ساۋد ارابياسى، شۆەيتساريا، گەرمانيا، يسپايا، رەسەي جانە قازاقستان جاتقىزىلىپتى.  قازاقستاننان 2006 جىلى ورىس جۇرتىنا 597 ميلليون دوللار اقشا جونەلتىلىپتى. سوڭعى جىلدارى ميگرانتتاردىڭ ارقاسىندا قىرعىز ەلى 500-700 ميلليون دوللار تابىسقا كەنەلگەن. تاجىكتەردە ءىجو-ءنىڭ 10 پايىزىن گاستاربايتەرلەر تولتىرادى ەكەن.
سىرتقا «سۋسىپ» كەتكەن اقشاعا ءىشىمىز اشىعانمەن، سوڭعى ۋاقىتتا جالدامالى «قوناقتار» ءتۇرلى «ەرلىك» تانىتىپ، «بابىن» بايقاتىپ جاتىر. الماتىداعى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا وتكەن جىلى بەتى اشىلعان  5 مىڭعا جۋىق قىلمىستىڭ جارتىسىنان كوبى كورشى ەلدەردەن كەلگەن ازاماتتاردىڭ ۇلەسىنە تاڭىلىپتى. كەيىنگى كەزدە گاستاربايتەرلەر ءوزارا بىرلەسىپ «شابۋىلعا» شىعۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن ەنگىزە باستاعان كورىنەدى. الماتىدا 28 ڭاتار كۇنى تىركەلگەن 28 قىلمىستىڭ 8-ىنە گاستاربايتەردىڭ «قولتاڭباسى» انىقتالعان. ال اقتوبەدە قىتاي ازاماتىنىڭ زاڭسىز تۇردە «سينويل» جشس مۇناي بازاسىندا زاڭسىز قۇرىلىسىن جۇرگىزگەنى بەلگىلى بولعان. ءسويتىپ، سىرتتان كەلگەندەر ەلىمىزدە  ايلاسىن اسىرىپ، ەكى جەپ بيگە شىعىپ وتىر. اناۋ ءبىر جىلى امانگەلدى ايتالى اعامىز حالىقارالىق ىزدەۋدە جۇرگەن 100-اسا قىلمىسكەردىڭ قازاق جەرىندە جۇرگەنىن ايتىپ، جاعامىزدى ۇستاتقان ەدى. سوندا وزگەنى وكپەلەتپەيمىز دەپ جۇرگەندە، ءوزىمىزدى كەمسىتىپ وتىرعان جوقپىز با؟
كەزىندە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى  «ءبىز ونشا ساتىپ العان قۇل ەمەسپىز، اركىمدى توبەمىزگە شىعاراتىن» دەگەن ەكەن. اعامىز ادەمى-اق ايتقان. ەسىكتەن كىرىپ، «ءتور» مەنىكى دەيتىندەرگە توقتاۋ سالاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەنى راس. ءتىپتى وسىدان التى عاسىر بۇرىن بۇحار جىراۋ دا «جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر» دەپ ەسكەرتىپ كەتپەپ پە ەدى؟!

«نۇر استانا» اپتالىعى.