قازاقستان اتوم بومباسىنىڭ ازابىن ابدەن شەككەن ەل، ال قازاق ۋراننىڭ ۋىنا ابدەن ۋلانعان حالىق. الەمدە يادرولىق قارۋدىڭ زاردابىن قازاقتاي شەككەن ۇلت جوق. حيروسيما مەن ناگاساكي حالقىنا تاستالعان اجال وتىنان مىڭ ەسە قۋاتتى قارۋ تۇرلەرى ءبىزدىڭ سايىن دالامىزدى سارعايتىپ، وكپەمىزدى ۋلاپ، قىرىق جىل بويى قان تۇكىرتتى. ازاتتىقتىڭ ارايلى تاڭى اتقانشا قازاق دالاسى سىناق الاڭىنا اينالدى. 1991 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانى تەك قانا تاۋەلسىزدىكتى بەكىتكەن كۇن ەمەس، سونداي-اق اتوم ۋىنان ازاتتىقتى ماڭگى العان كۇن رەتىندە دە تاريحتا قالادى.

العاش رەت قازاق دالاسىندا يادرولىق قارۋ 1949 جىلى سىنالدى. كەڭەس بيلىگى اقش-تىڭ قۋاتتى قارۋعا يە بولعانىن كورگەننەن كەيىن، جاپپاي قارۋلانۋ باسەكەلەستىگىندە ارتتا قالماۋ ماقساتىندا يادرولىق قارۋدى جىلدام جاساپ، قازاقستاندى سىناق الاڭىنا اينالدىردى. 1949 جىلى 29-تامىزدا 22 كيلوتوندىق يادرولىق بومبا شىعىس قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىردى. اباي تۋعان ولكەنىڭ ازاپتى دا اجالدى كەزەڭى سولايشا باستالدى. سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك-شىعىس ولكەسىندە ورنالاسىپ، 18000 مىڭ شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتتى. يادرولىق سىناقتاردىڭ 40 جىل ىشىندە سەمەي سىناق الاڭىندا 460 جارىلىس جاسالدى. يادرولىق جارىلىستاردى جاساعان اسكەريلەر مەن عالىمدار ءار سىناقتى اۋقىمدى ءارى كولەمدى ەتىپ جاساۋعا مۇددەلى بولدى. سوندىقتان سىناقتار اۋادا، جەر بەتىندە، جەر استىندا ءوتىپ جاتتى. مىڭداعان ادام ونىڭ زاردابىن بىلمەستەن، ءدال سىناق الاڭىنىڭ قاسىندا كۇگ كەشتى. ;عالىمدار شىعىس قازاقستاننىڭ رادياتسيالىق ۋلانۋى الداعى مىڭ جىلدىقتا دا كەتە قويۋى ەكىتالاي دەگەن پىكىر بىلدىرۋدە. سەبەبى 55 اۋاداعى جانە 169 جەر استىنداعى سىناقتاردىڭ رادياتسياسى بارلىق كەڭىستىككە تاراپ، سۋعا، توپىراققا ءسىڭىپ قالعان. بومبا قۇرامىنداعى زياندى زاتتار مىڭداعان جىلدار بويى ساقتالاتىن قاسيەتكە يە. يادرولىق قارۋدىڭ وراسان زور زاردابى جايلى كوپشىلىككە ايتىلمادى. 50-جىلداردىڭ ورتاسىندا ەلىمىزدىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىگىندە وبىر دەرتىنە شالدىققاندار سانى كۇرت ارتتى. بالالار ومىرگە مۇگەدەك بولىپ كەلە باستادى. سوعان قاراماستان كەڭەستىك بيلىك شىندىقتى جاسىرىپ قالدى. ال سىناق جۇمىستارى 1989 جىلعا دەيىن جالعاسا بەردى.

يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋعا قاتىستى بەلسەندىلىك 80-جىلدارى ءوز باستاۋىن الدى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كورنەكتى عالىم سايىم بالمۇقانوۆ توپ باستادى. ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە تىيىم سالۋ، عىلىمي جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ، قارسىلىق ءبىلدىرۋ، پارتيا تاراپىنان قۋدالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سايىم بالمۇقانوۆ قازاقستانداعى يادرولىق قارۋدىڭ سىناعىن، 1950-جىلدارداعى سىناقتىڭ كەرى اسەرىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، كوپشىلىككە ايتا باستاعان بولاتىن. 1989 جىلى ەلىمىزدە ايگىلى «نەۆادا-سەمەي» ناتيادرولىق قوزعالىسى قۇرىلدى. ونىڭ باسىندا بەلگىلى جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۇرعان بولاتىن. ولجاس مىڭداعان حالىقتىڭ الدىندا: «ءبىز، قازاقستان جانە نەۆادا شتاتىنىڭ تۇرعىندارى، ءوز تاراپىمىزدان الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، يادرولىق سىناقتاردى جۇرگىزۋگە قارسى ەكەنىمىزدى ايتامىز. قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساۋلىعى ءۇشىن، ءبىز يادرولىق سىناق الاڭدارىن جابۋعا شاقىرامىز. ءبىز يادرولىق قارۋ جاساۋ ماقساتىنداعى وندىرىستەردى توقتاتۋدى تالاپ ەتەمىز» دەپ ۇراندادى. قوزعالىس الەم بويىنشا ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى.

قوزعالىستىڭ بەلسەندىلىگىن كورگەن باسشىلار ناقتى شەشىم قابىلدادى. 1991 جىلدىڭ 29-تامىزى كۇنى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىن رەسمي تۇردە جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. ارتىنشا ءدال وسى كۇن بۇۇ تاراپىنان مويىندالىپ، الەمدە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كۇن رەتىندە اتالىپ وتۋدە. قازاقستان ءوز اۋماعىنداعى يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، 1995 جىلعا دەيىن تولىق جويۋعا مۇمكىندىك الدى.

قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتسا دا، يادرولىق سىناقتاردىڭ زيانى ءالى دە ميلليونداعان ادام زاردابىن شەگىپ كەلەدى. رادياتسيانىڭ سالدارىنان رەسمي دەرەك بويىنشا 3 ملن ادام زارداپ شەككەن. ال بەيرەسمي دەرەكتەر ونداعان ميلليون دەگەن اقپاراتتى كورسەتۋدە. سەبەبى رادياتسيا كورشىلەس مەملەكەتتەرگە دە تاراپ كەتكەن.

قازاقستان ازاماتتارىن يادرولىق سىناقتار عانا ەمەس، جات جەردەگى جارىلىس تا رادياتسيا ۋىنا تۇنشىقتىردى.

1986 جىلى 26 ساۋىردە ادامزات تاريحىنداعى بەيبىت اتومدى يگەرۋ سالاسىندا الاپات اپات بولدى. چەرنوبىل اەس-ىندە جارىلىس بولىپ، رادياتسيا اۋاعا تاراپ كەتتى. ساراپشىلار بۇل اپاتتى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ اۋقىمدى ون اپاتتىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. اپاتتىڭ شىنايى سەبەبى مەن ونىڭ زاردابىنا قاتىستى تولىق مالىمەت ءالى كۇنگە دەيىن بەرىلگەن جوق.

چەرنوبىل اەس-ءنىڭ العاشقى بلوگى 1970 جىلى سالىنا باستادى. اەس جۇمىسشىلارىنا ارناپ پريپيات قالاسى تۇرعىزىلدى. 1977 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە العاشقى ەنەرگيا بلوگى ىسكە قوسىلدى. ارتىنشا تاعى ءۇش بلوك سالىندى. 1986 جىلدىڭ 26 ساۋىرىندە 4-ءشى بلوكتا جارىلىس بولدى.

تىكەلەي جارىلىستان ءبىر ادام قازا تاپتى. ول وپەراتور ۆالەري حودەمچۋك بولاتىن. ال جارىلىس سالدارىنان دەنەسىن كۇيىك شالعان ينجەنەر ۆلاديمير شاشەنوك ءبىر كۇننەن سوڭ كوز جۇمدى. 27 ساۋىردەن باستاپ اەس-كە جاقىن ايماقتىڭ حالقىن قاۋىپسىز ايماققا كوشىرۋ جۇمىستارى باستالدى. العاش بولىپ 47 مىڭ حالقى بار پريپيات قالاسى كوشىرىلدى. 1986 جىلدىڭ مامىر ايىندا اەس ماڭىنداعى 188 ەلدى-مەكەن حالقى قاۋىپسىز ايماققا كوشىرىلگەنى بەلگىلى، ولاردىڭ جالپى سانى 116 مىڭ ادامدى قۇرايدى.

جارىلىس سالدارىنان باستالعان ءورتتى ءسوندىرۋ قيىنعا سوقتى. قىزىل جالىن 10 كۇن بويى ءورت سوندىرۋشىلەرگە باعىنباي، اۋاعا اۋقىمدى كولەمدە رادياتسيا شاشتى. رادياتسيالىق لاستانۋعا شامامەن 200 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماق ۇشىرادى. ونىڭ 70% تەرريتورياسى ۋكراينا، بەلورۋسسيا مەن رەسەيگە تيەسىلى بولاتىن. ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن چەرنوبىلدىڭ رادياتسياسى وداقتىڭ باسقا ەلدەرىنەن دە انىقتالدى. كەيىننەن رادياتسيالىق لاستانۋعا كسرو-نىڭ اركتيكالىق بولىگى، نورۆەگيا، فينليانديا مەن شۆەتسيا ەلدەرى ۇشىراعانى بەلگىلى بولدى.

چەرنوبىل اپاتىنان تىكەلەي قازا تاپقاندار سانى 31 ادامدى قۇرايدى. اپات سالدارىن جويۋعا 600 مىڭ ادام قاتىسقان، ونىڭ ىشىندە 32 مىڭى قازاقستاندىق. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا 8,4 ميلليون ادام رادياتسيا زاردابىن شەككەن. چەرنوبىل زاردابىن جويۋعا قاتىسقان 32 مىڭ قازاقستاندىقتىڭ قازىرگى تاڭدا تەك قانا 7 مىڭنان استامى ءتىرى. اپات زاردابىنان ميلليوندار وبىر دەرتىنە شالدىققان دەيدى ەكولوگتار، الايدا رەسمي ماسكەۋ ول فاكتىلەردى مويىنداماي كەلەدى.

رەسەي مەن ۋكراينا بيلىگى چەرنوبىل جارىلىسىنا قاتىستى قۇجاتتاردى قۇپيا ساقتاۋدا. «كگب-نىڭ چەرنوبىل بويىنشا ءىسى. قۇرىلىستان جارىلىسقا دەيىن» اتتى كىتاپتا بۇل جايىندا تولىق جازىلعان. كىتاپقا ەنگەن 229 قۇجاتتىڭ ىشىندە جارىلىسقا قاتىستى بولجامدار، بيلىك وكىلدەرىنىڭ پىكىر الماسۋى، زاردابىن جاسىرۋعا قاتىستى نۇسقاۋلىقتار ەنگەن.

قازاقستان اتوم زاردابىن ەڭ كوپ شەككەن مەملەكەت. ەلىمىزدە 1949 جىلدان باستاپ كسرو قۇلاعانعا دەيىن 500-گە جۋىق يادرولىق بومبانى سىناقتان وتكىزۋ ىسكە استى. جارىلىس سالدارىنان ميلليونداعان قازاقستاندىق زارداپ شەگىپ، مۇگەدەك بولىپ قالدى. ەلىمىزدىڭ شىعىس بولىگى ءالى كۇنگە دەيىن وبىر دەرتىنەن كوش باستاپ تۇر. ارتىنشا چەرنوبىل زاردابىن جويۋعا تاعى 30 مىڭنان استام قازاقستاندىق قاتىستى. ولاردىڭ كوپشىلىگى رادياتسيالىق ساۋلەنىڭ زاردابىن شەكتى. سوندىقتان قاراپايىم قازاقستاندىقتاردىڭ تۇسىنىگىندە اتوم ەنەرگياسى قاسىرەت، ىندەت سوزىمەن سينونيمدەس ەكەنى جاسىرىن ەمەس.

سوڭعى جىلدارى رەسەي تاراپىنان قازاقستانعا اەس سالۋ بويىنشا ۇسىنىستار ءجيى تۇسۋدە. مىسالى 2021 جىلدىڭ 10 اقپانىندا رەسەي ەلشىسى: «قازاقستانعا الەمدەگى باسقا ەلدەر سياقتى تازا ەنەرگيا قاجەت. وسى سالاداعى ەڭ ءتيىمدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى - اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، اەس سالۋ قازاقستان ءۇشىن وزەكتى تاقىرىپقا اينالۋدا. روساتوم زاۋىتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ەكولوگيالىق تازالىعىنا كەپىلدىك بەرە وتىرىپ، بۇل جوبانى قابىلداۋعا دايىن. كەيبىر اقپارات قۇرالدارىندا تاراتىلعان ورىس اتومى تۋرالى فوبيالاردىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. رەسەيلىك اەس-تاردا قولدانىلاتىن ەڭ زاماناۋي تەحنولوگيالار قۇرىلىس كەزىندە دە، وسى وبەكتىلەردى پايدالانۋ كەزىندە دە قاۋىپتىڭ بولماۋىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار، اەس جوباسى ەلەكتر ەنەرگياسىنان باسقا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كوپتەگەن سالالارىنا سەرپىن بەرەدى، بىلىكتى جۇمىس ورىندارىن اشادى جانە يادرولىق فيزيكا سالاسىنداعى جوعارى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرادى»،- دەگەن ەدى.

رەسەي ەلشىسى ماسكەۋدىڭ قازاقستانعا اەس سالىنۋىن قالايتىنىن قىلقىلداپ، تىقپالاۋىن توقتاتقان ەمەس. 2021 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە رەسەي ەلشىسى الەكسەي بوروداۆكين: «قازاقستان اتوم ەلەكترستانتسياسىن سالۋ تۋرالى شەشىم شىعارسا، رەسەي سالۋعا دايىن»،- دەپ تاعى دا مالىمدەدى. الايدا قازاقستان حالقى اەس-كە ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. اەس-كە قاتىستى ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلى قازاقستاندا اتوم ەلەكترستانتسياسىن سالۋ جوسپاردا جوق ەكەنىن، اەس سالۋ قاجەت بولسا رەفەرەندۋم ارقىلى حالىق شەشەتىنىن ايتقان ەدى.

قازاقستاندى اتوم ازابىنان قۇتقارعان ازاتتىق اتتى باعا جەتپەس قۇندىلىق. ءبىز كەز كەلگەن يادرولىق ونىمگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ كەلەمىز. ءتىپتى بەيبىت اتومنىڭ وزىنە دە. اەس سالۋ بويىنشا ماسەلەنى دە سول باعىتتا انىقتاۋعا مۇددەلىمىز.

Abai.kz