قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
نۇريانىڭ سەنبىلىك سالەمى جەكسەنبى تاڭىن قۇيىنشا ءۇيىردى. مۇنداي كەزەڭدە گاڭفاندى اۋزىم عانا ەمەس، مۇرنىم دا اسايتىن بولعان. سول ءبىر البارىندى «قىزمەت» ۇستىندە يۋسۋف قاسىمنىڭ قاسىما وتىرا قالىپ ايتقان قالجىڭى دا قۇلاعىما ەستىلە قويعان جوق.
- اسىعىسپىن!- دەۋگە اۋزىم ارەڭ ۇلگەردى.
- اسىقساڭ جان قالتاڭا سالىپ الا كەتپەيمىسىڭ، ءبىر قادىرا گاڭفان سيار!- دەپ جان قالتاما قولىن سالدى دا سانىمنان ءتۇرتىپ قالىپ، ءوزىنىڭ تاماقتاناتىن ورنىنا كەتتى.
ءبىر جاپىراق قاعاز سالعان ەكەن. كوشەگە شىعا وقىپ اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالىپپىن: «تاڭەرتەڭگى ساعات وننان قالماي، ساڭىراۋ كەمپىردىڭ ۇيىنە جەت، شايعا شاقىردى!» دەپتى. يۋسۋف قاسىمنىڭ ءوز جازۋى. ال مەن جاتقان ءۇيدى مۇنىڭ قايدان بىلگەنىنە اڭىرىپ ەدىم. ارتىمنان كامەننىڭ كەلىپ قالعانىن كورىپ، قالتالارىمنان بىردەمە ىزدەگەن بولدىم.
- نەعىپ تۇرسىڭ؟- دەپ وتە بەردى كامەن.
- پوچتاعا سالاتىن حاتىم ۇمىتىلىپ قالىپتى.
«سارى جەلىم» جابىسارلىق جەرىن ەندى تاپقانداي قايرىلىپ تۇرا قالدى.
- حاتتى ءتارتىپ بولىمىنە كورسەتپەي، پوچتاعا ءوز بەتىڭمەن اپارىپ سالىپ ءجۇرمىسىڭ؟!
ءىىى
نۇريانىڭ سەنبىلىك سالەمى جەكسەنبى تاڭىن قۇيىنشا ءۇيىردى. مۇنداي كەزەڭدە گاڭفاندى اۋزىم عانا ەمەس، مۇرنىم دا اسايتىن بولعان. سول ءبىر البارىندى «قىزمەت» ۇستىندە يۋسۋف قاسىمنىڭ قاسىما وتىرا قالىپ ايتقان قالجىڭى دا قۇلاعىما ەستىلە قويعان جوق.
- اسىعىسپىن!- دەۋگە اۋزىم ارەڭ ۇلگەردى.
- اسىقساڭ جان قالتاڭا سالىپ الا كەتپەيمىسىڭ، ءبىر قادىرا گاڭفان سيار!- دەپ جان قالتاما قولىن سالدى دا سانىمنان ءتۇرتىپ قالىپ، ءوزىنىڭ تاماقتاناتىن ورنىنا كەتتى.
ءبىر جاپىراق قاعاز سالعان ەكەن. كوشەگە شىعا وقىپ اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالىپپىن: «تاڭەرتەڭگى ساعات وننان قالماي، ساڭىراۋ كەمپىردىڭ ۇيىنە جەت، شايعا شاقىردى!» دەپتى. يۋسۋف قاسىمنىڭ ءوز جازۋى. ال مەن جاتقان ءۇيدى مۇنىڭ قايدان بىلگەنىنە اڭىرىپ ەدىم. ارتىمنان كامەننىڭ كەلىپ قالعانىن كورىپ، قالتالارىمنان بىردەمە ىزدەگەن بولدىم.
- نەعىپ تۇرسىڭ؟- دەپ وتە بەردى كامەن.
- پوچتاعا سالاتىن حاتىم ۇمىتىلىپ قالىپتى.
«سارى جەلىم» جابىسارلىق جەرىن ەندى تاپقانداي قايرىلىپ تۇرا قالدى.
- حاتتى ءتارتىپ بولىمىنە كورسەتپەي، پوچتاعا ءوز بەتىڭمەن اپارىپ سالىپ ءجۇرمىسىڭ؟!
- جوق، سونى باس مۇعالىمگە بەرمەك ەدىم، جاتاقحانادا ۇمىتىپ كەتىپپىن،- دەگەن سىلتاۋمەن قايتا جونەلدىم مەكتەپ قاقپاسىنا. قاپىلىستا جاۋاپتان جاڭىلىپ، تەرگەۋگە ءبىر تۇسەتىن قىلمىس تاپسام دا، كامەننىڭ باقىلاۋىنا تۇسپەۋ ءۇشىن شەگىندىم. «ە - ە... المەن كەلىپ، سول ۇيدە يۋسۋف قاسىممەن دە سويلەسكەن بولار!... ول دا تارتىلعان ەكەن عوي ۇيىمعا، ولاي بولماسا ساڭىراۋ كەمپىردى قايدان ءبىلسىن» دەگەن ويمەن كۇدىگىم تياناقتاسا دا، كوڭىلىم تياناقتار ەمەس. جاتاقحاناعا كىرمەي بۇرىلىپ، قايتا شىقتىم. «ياپىر-اي، نۇرياشتى تاعى دا كوپ كۇتتىرىپ قوياتىن بولدىم-اۋ مىنا سۋىقتا! بۇگىن ەرتەرەك بارۋىمدى كەشە كۇلانعا قايتا-قايتا تاپسىرىپ قايتۋىنا قاراعاندا اسىعىس جۇمىس بار بولعانى عوي!»
بىراق، قاتەرى بار جۇمىسقا قاتال ءتارتىپ، كەسىمدى ۋاقىت ءزارۋ عوي. المەنگە ءوزى شاقىرعان ۋاقىتىندا جەتۋىم قاجەت بولدى. كامەننىڭ قاراۋىلداۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن وزەن بويىنا تۇسە، تۋرا تارتتىم. جۇقا قاتقان ويدىم-ويدىم مۇزدىڭ تۇتاسقان وتكەلى ارەڭ تابىلدى. تاۋەكەلمەن جۇگىرىپ كەلىپ سىرعاناپ ەدىم، سىر ەتىپ وتە شىعىپپىن.
ەكپىنمەن كەلىپ سىرعاناۋدىڭ مۇزعا كوپ جەڭىلدىك بەرەتىنىن تالاي رەت كورگەنمىن عوي. بىراق، مۇنداي تاۋەكەلشىلىك ەكپىنىنىڭ ەكبەتىڭنەن ءتۇسىرىپ، جىلىمعا باتىرا سالاتىنى دا بارشىلىق-اۋ. «ساقتان، بيعابىل ءومىردىڭ ەڭ قاتەرلى كەزەڭىنە ورلەپ كەلەسىڭ! - دەدىم وزىمە ءوزىم كۇبىرلەپ. - بىراق، قاتەردەن قورقىپ قاس جاۋىڭا قارسى شىقپاۋ ودان دا قاتەرلى. جەيمىن دەپ جەلكەڭە ءمىنىپ تۇرعاندا ساقتاناتىن نەڭ قالدى! اتىپ تۇر دا الىسا كەت، كۇرەسپەگەنگە كۇن جوق، بۇدان باسقا جول بار ما؟... ءوزىن جەمەسەڭ ءوزىڭدى جەيدى. ەڭ زور قاتەر سول عانا!...»
ايتۋلى ۇيگە كىرىپ كەلسەم، المەن ەمەس، گومينداننىڭ اسكەري سارى كيىمىن كيگەن سارى شاشتى، اق سارى بىرەۋ وتىر! الدىنا جايۋلى قاعازعا قاراپ تۇقىرىپ الىپتى. اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدىم:
- كەلىڭىز،- دەپ ورنىنان اتىپ تۇرا قولىن ۇسىندى. الۋەتتى، جالپاق الاقانىمەن قولىمدى قاتتى قىسا امانداستى دا قوتىر ۇستەلدىڭ قارسى جاعىنداعى ارقالىقسىز ورىندىقتى نۇسقادى. - وتىرىڭىز!
كوز الماي قاراپ امانداسا تۇرىپ تاني كەتتىم: مومىنباي اۋىرعاندا جاتاقحانامىزدى ديزەنفەكتسيالاعان اسكەري ات دارىگەرى ەكەن. «اقىلباي ەرتىپ بارعان عوي سوندا، باسە كوپتەن سىرلاس، ىستەس ەكەن-اۋ» دەپ مولشەرلەدىم. ول تانىماعان ادامداي سىناي قاراپ وتىردى دا بايىرعى قازاق تىلىمەن ءجون سۇرادى.
- اتىڭىز كىم بولادى؟
- بيعابىل. سىفان مەكتەبىنىڭ وقۋشىسىمىن... وتكەن قىستا اقىلبايمەن بىرگە بارىپ، ءبىزدىڭ جاتاقحانانى ديزەنفەكتسيالاپ بەرگەنسىز. اتىڭىزدى بىلمەسەم دە ءوزىڭىزدى تانىپ وتىرمىن.
ءوزىمنىڭ بيعابىل ەكەندىگىمە تەز سەندىرۋ ءۇشىن وسىلاي تولىعىمەن جاۋاپ قايىرىپ ەدىم.
- دۇرىس، دۇرىس،- دەپ باسىن يزەدى ول. - ءجا، ەندى تانىسىپ قالدىق. مەنىڭ اتىم - رەپقات... مۇندا نە جۇمىسپەن كەلدىڭىز؟- دەپ سۇراي كۇلىمسىرەدى. بۇل ساقتىعىن ۇناتا جاۋاپ قايىرىپ مەن دە كۇلىمسىرەدىم:
- تانىس ءۇي ەدى. شايعا شاقىرىپتى عوي.
- كىمنەن؟
- يۋسۋف قاسىمنان.
- بۇل ۇيدە كىممەن تانىس ەدىڭىز؟
- وسى ءۇيدىڭ اعايىندى ەكى ازاماتىمەن دە تانىسپىن... ۇلكەنىمەن ساباقتاس تا بولعانمىن. ءىرى اق ءتىستى، قاراسى بار عوي، بىلەسىز بە؟
ءوزىن دە سىناي جاۋاپ قايىرا كەلىپ، المەننىڭ اتىن وزىنە سۇراۋ ەتىپ قويعانىما رەپقات سۇيىنە كۇلدى.
- دۇرىس، المەن ايتقانداي ساقتىعىڭ دا بار بولدى... مەن... سونىڭ ەلشىسىمىن،- دەدى دە، سىمىنىڭ جان قالتاسىنان بۇكتەلگەن قاعاز الىپ بەردى. - الدىمەن مىنانى وقىپ شىعىڭىز.
ۇيعىر تىلىندە ماي باسپامەن باسىلعان جارناما ەكەن. «شىعىس تۇركىستانداعى بارلىق مۇسىلمان تۋىسقاندارعا!» دەپ باستالىپتى. ەندى ايتىلاتىنى ماعان تۇسىنىكتى سياقتى. ەكىنشى بەتتىڭ اياق جاعىنا ءۇڭىلدىم. «حاق ءدىن جولىندا ولسەك ءشايىت، قالساق قازى! مۇحاممەد عالايسسالامنىڭ اق تۋىن بيىك كوتەرىپ، جالپى اتتانىسقا كەلەيىك! قۇرالدى، قابىل كۇش ۇيىمداستىرىپ، ءدىنىمىز بەن حالقىمىزدىڭ قاس جاۋى گوميندان قىتايلارىن قۋىپ شىعايىق!» دەپ توقتاپتى دا، سوڭىنا «اليقان تورە» دەگەن قول قويىلىپتى.
سول ەسىمگە قاراپ وتىرىپ قالدىم. رەپقات ۇلكەن كوكشىل كوزىن كەڭ اشىپ، ماعان قاراپ وتىر ەكەن.
- بۇل كىسى... كىم؟- دەپ بوگەلىپ بارىپ سۇرادىم. رەپقاتتىڭ اق سارى ءجۇزى ءسال قىزعىلت تارتقانى بايقالدى دا كەڭ ماڭدايلى جۋان باسىن سول جاق يىعىنا جىعا يزەپ قالدى.
- قۇلجالىق وزبەك داموللا!- دەپ جىميا كۇلدى ءوزى.
- بۇل جارناما «شىعىس تۇركىستان توڭكەرىستىك كوميتەتى» اتىنان نەگە شىعارىلمادى ەكەن؟
- بىزدەي وقىعانداردى عانا ەمەس، جالپى حالىقتى اتتانىسقا كەلتىرۋ ءۇشىن الدىمەن ءدىن باسىلارى جاعىنان وياتۋ كەرەك بولعان. ءبىزدىڭ حالىق، اسىرەسە وڭتۇستىك قازىر دىننەن باسقا ەشكىمگە سەنبەيدى. حالىقتى تولىق قوزعاي الماساق، جەڭىلىسكە، زور قىرعىنعا ۇشىراۋىمىز ءسوزسىز... توڭكەرىستىك سيپاتى مەن تاكتيكاسىن سىزگە المەن ۇقتىرعان شىعار، سولاي ما؟- دەدى ول. مەن باسىمدى يزەپ، تومەن قاراي بەردىم. - ءبىزدىڭ سانالى قاۋىمنىڭ - ماركسيزمنەن حاباردار، العاباسار وقىعان ازاماتتاردىڭ نىساناسى بۇكىل حانزۋ حالقى ەمەس، گوميندان مەن گوميندانشىلار عانا عوي. مۇنى بۇكىل جاڭاشا وقىعاندار ەرتەڭ-اق تۇگەلدەي قولدايدى. توڭكەرىستىك ۇكىمەتتىڭ بەل بۋىپ ىستەيتىن نەگىزگى قىزمەتتەرى وسىلاي بولماي ما! سوندىقتان، تىزگىندى كەرتارتپا قارا كۇشتەرگە مۇلدە بەرمەيتىندىگىمىزگە سەنەمىز، وعان كۇمان جوق!...
- بۇعان سىزدەردىڭ سوڭدارىڭىزدان ىلەسكەن مەن دە كۇماندانبايمىن. گوميندان سالعان ۇلتتىق وشپەندىلىكتىڭ لاڭىنان قۇتىلۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنىمىزدە گومينداننىڭ وزىنشە ىستەسەك، بورىدەن ۇيرەنگەن ءبورى عانا بولىپ شىعاتىندىعىمىزدى ەسكەرسەك بولعانى!
- مىناۋىڭ ۇلكەن ءسوز، مىقتى ەكەنسىڭ ازاماتىم!... ۇلتتىق ساتقىنداردان، تىڭشىلاردان وتە ساق بولۋ كەرەك. وندايلاردى بارىنشا شەكتەۋ امالىن ويلاي ىستەيمىز. مۇنان كەيىن ءسىز مەنى عانا تانيتىن بولىڭىز، بىراق، مەنىڭ اتىمدى ەشكىمگە ايتپاۋ جاعى ەستە بولسىن! حابارلاسىپ تۇرۋدى مەن ورايلاستىرامىن. ۇيىمداسۋ، مۇشە تارتۋ ءتارتىبىن المەن ۇعىندىرعان شىعار؟
- ۇعىندىرعان... الدى-ارتىنداعى ءوزى بايلانىسقان ەكى سەرىگىن عانا تانيتىن ادىسپەن ۇيىمداسۋدى ايتقان.
- شىنجىر فورىمىندا ۇيىمداسۋ ءتارتىبى..... قىزمەت باستادىڭىز با؟
- رەسمي باستامادىق، وي جاعىنداعى دايىندىعىمىز جاقسى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە ۇيىمداسۋدىڭ شارتى تولىق. ءسىزدىڭ نۇسقاۋدى عانا كۇتىپ وتىرمىز. ماڭايىمىزدىڭ جاعدايىنا ۇيلەسىپ جۇرگىزۋىمىز كەرەك قوي.
- دۇرىس!- دەپ رەپقات باسىن يىعىنا جىعا قويدى. - ەندى كىرىسسەڭىز بولادى. وتە ساقتىقپەن ىستەڭىز! سىفان - ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ مول ورنالاسقان نەگىزگى ورىندارىنىڭ ءبىرى. قايتالاپ ايتايىن، قاتارعا ءبىر جاۋىنگەر تارتۋ ءۇشىن، ونىڭ ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ادامىن عانا سالۋ كەرەك، ءوزىڭىز كورىنبەۋدى ۇمىتپاڭىز! الداعى ءساۋىردىڭ جارىمىنا دەيىن ۇيىمداسۋ قىزمەتى تولىعىمەن ورىندالسىن! وعان ءتورت جارىم اي عانا ۋاقىت قالدى عوي!...
- قوزعالاتىن كۇنىمىز ناقتىلى بەلگىلەندى مە؟
- 17 ءساۋىردىڭ كەشى. قاليبەك باستاعان زور پارتيزان وتريادى قىزىل وزەن ارقىلى ەرەنقابىرعا بوكتەرىمەن جەتىپ، ءۇرىمجىنى قورشاۋعا الادى. ءبىز - قالاداعى بارلىق مۇسىلمان وقۋشىلارى مەن حالىق سوعان ۇشتاسا ىشتەن ءبىر-اق كوتەرىلۋگە دايىن تۇرۋىمىز شارت.
- قۇرال تابىلا ما؟
- قۇرال ماسەلەسى ويلانىلىپ قويىلعان، جەتەرلىك تابىلادى. قاي جەردەن، قالاي الاتىندىعىمىز ءوز ۋاقىتىندا ايتىلادى...
وسى مىعىم دەنەلى سارى جىگىت ماعان پىلدەي كۇشتى كورىنىپ، مىزعىماس سەنىم ءبىتىردى.
- راحمەت اعاي، ەندى ۋاقىتىڭىزدى الا بەرمەيىن، ۇقتىم،- دەپ تۇرەگەلدىم ورنىمنان.
- مىنا جارنامادان قانشا كەرەك سىزگە؟
- ءبىزدىڭ مەكتەپكە مە؟- دەپ ويلانا كىدىردىم. - بىزگە اليقان تورەنىڭ بۇل ۇگىتى كوپ كەرەك ەمەس سياقتى، گومينداننىڭ ءوز مىلتىعىنىڭ ۇشىمەن، اقسيعان تىسىمەن، ۇلتشىلدىق مۇراتىنىڭ كۇشىمەن-اق ۇقتىرا ۇگىتتەپ بولعان، ماعان ەكى نۇسقاسى عانا كەرەك. سونىڭ ءوزى جىلجىپ ءجۇرىپ بارىمىزگە جەتەدى!
رەپقات قارقىلداي كۇلدى. كۇلكىسى دە تىم نانىمدى ەكەن.
- ولاي دەمەڭىز،- دەدى سونان سوڭ، - مۇحاممەتتىڭ ورناتقان ءدىن سەنىمىندەي جالپىلاسقان سەنىم ءبىزدىڭ جۇرتشىلىقتا ءالى جوق. سىزگە ماتەرياليزمشىل - ماركسشىل بولىپ كورىنىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى-اق ىشىنەن كۇبىرلەپ، يمانىن ۇيىرە جۇرەدى. بۇل جارناما قازىرگى كۇندە سوندايلارعا دا قىزمەت ىستەي الادى.
بۇل ءسوزى شىندىق ەكەنىنە مويىنداسام دا، جارنامادان كوپ العىم كەلمەدى.
- كوپ بولسا يىسشىلدەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءبىزدى الەككە سالادى، بىرەۋ دە بولسا حالىققا مولىراق تاراعانى قاتەرسىز عوي. وسى ەكەۋىن بار ساباقتاسقا جەتكىزە الامىن!...
ءسويتىپ، ەكى نۇسقا عانا الىپ شىقتىم. ويقاستاي جورتىپ كەلىپ، وتكەن جازدا نۇريا ەكەۋمىز سويلەسكەن تار كوشەگە ءىلىنىپ ەدىم. سودان شىعا كەلگەنىمدە ايەلدەر ينستيتۋتىنىڭ قاقپاسى وڭتۇستىككە قيىس قاراپ اشىق تۇر ەكەن. ءدال قارسىمدا ولكەلىك ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى قارى كۇرەلمەگەن ىزعارلى الاڭ تۇسكى اشىق كۇنمەن جارقىراپ-جارقىلداپ وتىرىك كۇلىپ جاتقانداي كورىندى ماعان. ارجاق شەتىندەگى مىلتىقتى قاقپادان شاشقان ۋداي ءزارلى سۋىق جەل گۋلەيدى.
ىقشام عانا قارا دىراپ پالتوسى كوزىمە وتتاي باسىلىپ، ۇلكەن ءتورت كوشە جاقتان نۇريا شىعا كەلدى. سالدەن سوڭ، الاڭدى كەسە، مەكتەبىنە توتەلەي جونەلدى. تىم اسىعىس سياقتى، قوڭىر ءتۇبىت سالىسىمەن اۋزىن تۇمشالاپ الىپتى. وڭ جاق بۇيىرىندەگى ۋاعدالى كوشە اۋزىندا تۇرعان ماعان ءبىر دە قاراپ قويماي تىپىڭداعان سۋىت ءجۇرىسى مەنىڭ كوپ كۇتتىرۋىمە وكپەلەگەنىن نەمەسە كەلۋىمنەن ءۇمىت ۇزگەنىن تانىتقانداي. ايعاي سالعىم كەلدى. ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان كوپ ادامدى جالت قاراتىپ ايعايلاۋدان تيىلا قويىپ، ۇمتىلىپ ەدىم، نۇريانىڭ سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان سارى كيىمدى كامەن كورىندى. نۇريانىڭ قاراماي زىتۋىنىڭ سەبەبى سول ەكەن، مەن دە جالت بەرىپ، تار كوشە مۇيىسىنە دالدالاندىم.
جۇرت كوزىنشە جۇگىرە قاشۋدان ۇيالىپ، بار جۇرىسىمەن لىپىلداعان ۇساق قادامدى قىزدى ورعي قۋعان وجار ادىم قۇتقارسىن با، ون ادىمداي قالعاندا ىرشىپ بارىپ قولتىعىنان ىلە ءتۇستى كامەن. سەرپىلىپ شىققان نۇريا قايرىلىپ تۇرا قالدى. امانداسقانسي سوزعان ارسىز قولدان شەگىنە بەرىپ ەدى، كامەن قوس ارسىزىن قوسارلاي سوزىپ بارىپ، ءبىر قولىنا جابىسا ءتۇستى. تۇتقىندالعان قولىن شىعارا الماعانداي تارتىسىپ ءبىراز تۇرعان نۇريا، ەندى ءبىر ساتتە بوساي قالعان قولىن ءوزى قايتا ۇسىنعانداي كورىندى ماعان. سۇيىكتى قىزدىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارىنان ەندى كامەن بەزىنگەندەي جالت بەرىپ ءجۇرىپ كەتىپ ەدى، نۇريا قۋىپ جەتىپ جانە سوزدى قولىن. كامەن نۇريانىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ تۇرا جونەلدى.
اياۋلىمنىڭ قولىن زورلىقپەن ءبىر ۇستاپ قانا جادىراپ كەتكەندەي مىنا كورىنىسكە كۇلدىم مەن. كامەن زورلاپ حات ۇستاتىپ قاشىپ، نۇريا سونىسىن قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن قۋعانىن سەزىپ تۇرمىن.
كامەن قايرىلماي جونەلگەندە، نۇريا ونىڭ ارتىنان قورقىتارلىق ءبىر ءسوز ايتىپ قايتقانىن كامەننىڭ الىستاي بەرە جالتاقتاپ تۇرىپ قالۋىنان بايقادىم. نۇريا جان-جاعىنا دا، مەن جاققا دا قاراي-قاراي كىردى قاقپاسىنا. مەن كورىنبەۋگە تىرىسىپ، مۇيىستەن جارتىلاي سىعالاپ قانا تۇردىم. ونىڭ ۇستىنە، قىس بويى تۇسپەگەن مالاقايىمنىڭ قۇلاعىن دا ءتۇسىرىپ، الىستان ەشقايسىسى تاني المايتىنداي كەپتەپ كيگەنمىن.
الاڭنان الىستاڭقىراپ بارىپ قايرىلىپ تۇرىپ قالعان كامەن، نە سەبەپتەن ەكەنى بەلگىسىز، قولىن سىلكىپ تاستاي جونەلدى ءبىر كەزدە. ءتورت كوشەدەن ياڭحاڭ كوشەسىنە بۇرىلىپ، قاراسى ابدەن وشكەن سوڭ عانا ءجۇردىم. مەكتەپ قاقپاسىنا جاقىنداعانىمدا نۇريا تەرەزەسىنەن كورگەن سياقتى، ماقتالى مەشپەتىن كيىپ شىعا كەلدى.
- پو، وسىنشا نەگە...- دەپ سوڭىن ايتپاي بۇرتيا قارادى دا، وكپەلەگەندەي تۇيىلگەن بولىپ، كوزىن ءبىر توڭكەرىپ تاستادى. تۇيىلگەنى دە تىم ىستىق كورىندى ماعان، جۇزىنەن جۇرەگى كورىنگەندەي، ءسۇيىستىڭ جالىندى ەمەۋرىنى ەرنىنەن جالت ەتە ءتۇستى.
- كەشىر نۇرىم، وسىمەن ءۇش رەت ۇزاق كۇتتىردىم سەنى!... بۇل جولى ۇلكەن سەبەپپەن كەشىكتىم.
جادىراي كۇلىمسىرەپ، ىلەسە بەردى ىڭعايىما. كوزى ءتورت كوشە جاقتى كوپ شولدى، كامەن ءالى اڭدىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن سياقتى.
جاڭاعى مەن جاسىرىنعان تار كوشە اۋزىندا كىدىرىپ، تاعى ءبىراز قاراۋىلدادى دا، ارتىمنان جەتە سۇرادى:
- كامەندى كوردىڭ بە؟
- كوردىم،- دەي سالدىم، - مەن وسى كوشەمەن كەلدىم.
- سەن كەشىككەن سوڭ، جولىڭدى توسىپ جۇرە بەرىپپىن. ياڭحاڭعا شىعا بەرگەنىمدە كامەندى كورىپ، قايتا قايتىپ ەدىم. الىستان قالاي تانىپ قويعانىن بىلمەيمىن، قۋىپ جەتىپ وسى جاڭا عانا حات بەرىپ كەتتى ماعان. لاقتىرىپ تاستايىن دەپ ەدىم، ماڭايىمنان ءوتىپ جاتقان ادام كوپ بولعان سوڭ ۇيالدىم. «ءوزىڭ قايتارىپ الماساڭ، وقۋشىلارىڭنىڭ بىرەۋىنەن جىبەرەمىن، ماسقاراسى ءوزىڭدى تابادى» دەپ قايتتىم.
كامەننىڭ كەيىنگى قايرىلىپ تۇرىپ قالۋى نۇريانىڭ وسى سوزىنەن ەكەنى تۇسىنىكتى بولدى.
- حاتىن الاڭدا لاقتىرماعانىم جاقسى بولىپتى، - دەپ جالعاستىردى نۇريا ءسوزىن. - مەن قورقاتىن سويلەمدەر بار ەكەن. ءما، وقىپ شىق تا سەن اپارعانىڭدى ايتپايتىن بىرەۋ ارقىلى وزىنە جەتكىزە سال!... ءوزىڭ ەندى قاتتى ساقتان، جانىم، - دەپ قالىپ، سوڭعى سوزىنەن ءوزى ۇيالعانداي، ءجۇزى قىزارىڭقى تارتتى دا تۇقىر سويلەدى. - جەڭگەمنىڭ جازعان حاتىنا قاراعاندا قابەن اعا قولعا تۇسكەن سياقتى...
مەن تۇرا قالدىم.
- نە دەپ جازىپتى؟!
- «مەنىڭ قاۋىپتەنۋىم دۇرىسقا شىقتى، اعاڭ اۋرۋحاناعا ءتۇستى. بىراق، سەنىڭ ايتقانىڭداي... «دارىگەرلەر» قۇتقارماي قويمايتىنىن ايتىپ ءجۇر. مەنىڭ دە ءۇمىتىم تولىقتاندى» دەگەن سوزىنە قۋاندىم. جەڭگەمنىڭ تىم قورقاق ەكەنىن دە ايتىپ ەدىم عوي وزىڭە، مۇنداي ادامنىڭ تولىق ءۇمىتتى بولۋى حالىقتىڭ كۇشەيگەندىگى شىعار؟
- دۇرىس، ءوزىڭ مەن تۋرالى نەگە قاۋىپتەنەسىڭ؟
- ىڭعاي جامان ءتۇس كورەتىن بولدىم،- دەپ جانە تۇقىرا ءتۇستى نۇريا، - ماعان قاراماي الىستان كورىنەتىن بولدىڭ. الدىڭعى كۇنگى تۇسىمدە سۋعا ءتۇسىپ كەتتىڭ... شوشىپ وياندىم.
- تۇسكە سەنەمىسىڭ؟
- سەنبەي... جامان ءتۇستىڭ كەلەتىنى كوپ قوي!
- وياۋىڭدا ويلاعانىڭ باسقا ءبىر سيپاتپەن تۇسكە كىرە بەرەدى، جانىم. سەنبەي-اق قوي وعان!
- ساعان ايتايىن دەگەن تاعى ءبىر ءىسىم بار: وتكەن جەكسەنبىدەن بەرى شەشەمنەن ەكى رەت حات كەلدى. «تەز قايتىپ كەل» دەيدى ماعان. ەدەل-جەدەل حات جازىپ، سونشا شۇعىل شاقىرۋىنان اۋىرىپ قالدى ما دەيىن دەسەم امانشىلىعىن جاقسى بايانداپتى. ۇلكەن كوتەرىلىس بولسا مەنەن ايرىلىپ قالارمىن دەپ قاۋىپتەنەتىن سياقتى. جاۋابىن قالاي جازايىن؟
مەن ءۇرىمجى كوتەرىلىسىنىڭ مەزەتىن ويلاپ، قاتەرلى كەزەڭدە نۇريانىڭ ءوز ۇيىنە قايتىپ تۇرا تۇرۋىن ءجون كوردىم.
- ول كىسىنىڭ سولاي قاۋىپتەنۋى دە دۇرىس شىعار. تەز قايت دەسە... قايتا تۇرساڭ بولماي ما؟
- سەنى... سەنشى؟!
- اماندىق بولسا ءوزىم-اق تاپپايمىن با، انت اتتامايتىندىعىمىزعا سەنىم تولىق قوي!
- ۇيگە قايتىپ بارىپ السام... ول انتتى ءبىز بۇزباعانىمىزبەن باسقالار بۇزار دەپ قورقام.
- قالايشا؟
- ايتىپ ەدىم عوي وزىڭە، مەنى شەشەمنەن سۇراپ جۇرگەندەر كوپ بولاتىن. الا توپالاڭ بولا قالسا... ۇيدە اكەم بولماعان سوڭ زورلاپ الىپ قاشۋدان تايىنبايتىندار بار... قورعان بولارلىق قابەن اعا دا تۇرمەدە جاتىر... الدە... جاڭا جىل دا كەلىپ قالدى عوي، قىستىق دەمالىستا بارىپ قانا قايتسام، قالاي؟... سەنى دە، مەكتەپتىڭ قاتەرسىزدىگىن دە ءتۇسىندىرىپ قايتسام، شەشەم مەنەن الاڭسىز بولار ەدى.
ماعان نۇريانىڭ سول «بارىپ قايتۋى» دا قاتەرلى كورىندى. جاۋاپسىز ويلانىپ قالدىم. نۇريا مەنىڭ بۇل بوگەلىسىمنەن ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
- جاڭا، «ۇلكەن سەبەپپەن كەشىكتىم» دەپ ەدىڭ عوي، سونى ايتشى الدىمەن.
- ءيا،... كوشە اۋزىنا كەلىپ قالىپپىز، قايتا جۇرەيىك!... «شىعىس تۇركىستان» ۇيىمى ۇرىمجىدە دە قۇرىلىپتى. تاڭەرتەڭ مەنى سوعان شاقىرىپ اكەتكەن.
مۇنى ەستىگەندە جاڭاعى مەنشە نۇريا دا كىلت تۇرىپ قالدى. ءجۇزى نارت جانىپ، اڭىرا قارادى ماعان.
- قابەن اعاشا قولعا ءتۇسىپ كەتەسىڭ-اۋ!
- ولاي بولمايدى، نۇرياش... كەتە قويماسپىن، ءبىزدىڭ ۇيىمداسۋ ءتارتىبىمىز وتە بەرىك.
- قالاي؟
- مەنى ۇيىمعا ءوزىم تارتقان ەڭ سەنىمدى ءبىر ادام عانا بىلەتىن بولادى،- دەپ باستاپ، ۇيىم جايىندا بىلەتىنىمدى قىسقاشا تۇگەل ايتا سالدىم.
- ۇيگە بارىپ قايتۋدى دا قويدىم ەندى،- دەپ نۇريا بىلەگىمدى كوكىرەگىمە باسا قولتىقتاپ ءىلبىدى.
- نەگە؟
- قاتەرلى كەزدە سەنى جالعىز تاستاپ كەتە المايمىن! مەن دە قاتىناسامىن. سەن مەنى عانا تارت وسى ۇيىمعا، تارتۋعا ءتيىستى ادامىڭ نەشەۋ بولسا دا مەن ورىندايىن، ءوزىم عانا كورىنەيىن ولارعا! سوندا عانا قامسىز بولارمىن!
اسا ادالدىقتان اڭعالدىق تۋىلاتىنى بار عوي، قاتەرلى ىستەگى، اسىرەسە، توڭكەرىستىك جۇمىستاعى اڭعالدىق اقىماقتىقتان دا اسىپ تۇسپەي مە. ۇيىم جايىن نۇرياعا تۇگەل ايتا سالۋىم وسىلاي سەزىلدى وزىمە. كىرشىكسىز ماحاببات يەسى ءوز اياۋلىسىنا اپات توندىرمەيتىنى انىق. بىراق، اياۋشىلىقتان ءوز باسىنا اپات ءتوندىرۋ دە بار. «ءوزى قايعىلى جاننىڭ كوكىرەگىن قاسىرەتپەن قاريتىن بولدىم-اۋ ەندى! - دەپ وكىندىم اڭعالدىق ەتكەنىمە. - ەڭ شىدامدى بولعاندا دا ماعان الاڭداپ، ۇيقىسىزدىقتان سولماس پا... شىڭاپ، قايراپ تۇرۋ كەرەك بولدى عوي ەندى!»
جاۋتاڭداي قاراپ جاۋاپ كۇتكەن كوزىنە مىسقىلداعانداي قاراپ سويلەدىم.
- كۇرەستە تۋعان كۇشتى نۇر بولار دەپ جۇرسەم، ۇيدە تەرەزە الدىندا عانا وسكەن، ءالسىز-ايەنشەك گۇل مە ەدىڭ، نۇرياش؟
- نە بوپتى؟!
- قابەننىڭ ىسىنە الاڭداعان جەڭگەڭدى «قورقاق» دەپ مىنەۋشى ەدىڭ عوي، ەندى سونداي ىسكە قاتناسقانىمدى ايتقاندا ءوزىڭ نە بوپ كەلەسىڭ؟... كورگەن تۇسىڭنەن دە قورقادى ەكەنسىڭ.
سىڭعىرلاي كۇلدى نۇريا.
- جوق، الگى تالابىمنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەي قالىپسىڭ... ايەل ىسىنە ۇكىمەت جەڭىلىرەك قارايدى، وسى ىسپەن سەندەر قولعا تۇسسەڭدەر اتىپ تاستاۋى مۇمكىن.
- ايەل ۇگىتىنە ۇكىمەتكە قارسى ازاماتتار دا جەڭىل قارايدى. ءوزىڭ تانيتىن ەكى-ءۇش قىزعا سىبىرلاۋدان باسقا ەشتەڭە ىستەي الماي قولعا ءتۇسۋىڭ ءتىپتى مۇمكىن!- دەپ «كۇمىس قوڭىراۋىمدى» تاعى ءبىر سىڭعىرلاتىپ ەدىم. بىراق، بۇل سىڭعىرىنىڭ سوڭى سىنعا ويىسىپ، كۇبىرلەپ تۇقىردى:
- مەنى تىم قور سانايتىنىڭدى ءبىلىپ قويدىم... قىزدار عانا ما ەكەن؟... سەنى ەشكىمگە كورسەتپەي ىنتىقبايلار ارقىلى بار ساباقتاسىڭدى ءبىر-بىرىنە جالعاستىرا قويار ەدىم!
- قور ساناۋىم ەمەس نۇرياش، قورعاشتاۋىم. ءوزىڭ دە مەنى قورعايمىن دەپ قورلاپ العانىڭدى سەزبەي قالدىڭ!
- قالاي؟
- ەل-جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا شىداۋ عانا ازاماتتىق اتقا لايىق ءىس. سەن مەنى ول اتتان جۇرداي ەتىپ، ءوزىڭ اتتانباقسىڭ!... سەن ۇيىمداستىرماق بولعان ىنتىقبايلار الدەقاشان وزدىكتەرىنەن ۇيىسىپ بولعان. مەنىڭ مىندەتىم - وزدىگىنەن، ەشقانداي قاتەرسىز-اق ورىنداپ قالعان مىندەت. وت جاعادى دەپ وتقا تۇسەتىندەي قورىقساڭ، قورلاعاندىق بولماي ما؟
- ال قويدىم ەندەشە!... جالعىز-اق... سەنىمەن بىرگە كورمەسەم... كوڭىلىم تىنشىمايتىن سياقتى، مەنىڭ دە ءبىر سەبىم ءتيىپ قالار، قاتىناسايىنشى!
- ماقۇل، بىراق، مەنىمەن اقىلداسپاي ەشتەڭە ىستەمەيسىڭ، اقىلداسپاي قاتارعا ەشكىمدى تارتپايسىڭ!
- ماقۇل!
- الدىمەن جاعدايدى اركىمنەن سۇراستىرىپ ءبىلىپ، قاتەرسىز بولسا دەمالىس كەزىندە اپاڭدى تىنىشتاندىرىپ قايتساڭ قالاي؟... التاي احۋالىن، قابەندەردىڭ جايىن بىلە كەلەسىڭ!
- ماقۇل، بىراق، وندا ءۇش كۇننەن ارتىق تۇرمايمىن!...
رەپقاتتان الىپ شىققان جارنامانىڭ بىرەۋىن نۇرياعا وقىتىپ، بۇل توڭكەرىستىڭ «ءسوزسىز» جەڭەتىندىگىن تولىق ءتۇسىندىرىپ قايتتىم. كوڭىلى ورنىققانداي بولىپ قالدى.
كامەننىڭ نۇرياعا جازعان حاتى كوشە بويى ويلاندىردى مەنى. باستابىندا ءولىپ-وشكەندەي قۇشتارلىعىن بايانداي كەلىپ، ەپتى سوزبەن قورقىتۋعا كوشىپتى - اكەسى ۇكىمەتكە ەجەلگى جاۋ قاتارىندا تۇرمەدەن شىعا الماي جاتقاندا، اعالارى ودان دا اسىپ ءتۇسىپ جۇڭحۋا مينگوعا قارسى شىققانىن، «باندى» بولىپ كەتكەنىن جازىپتى. «وسى جايىڭنىڭ ءوزى عانا جەتكىزىلسە مەكتەپتەن قۋىلار ەدىڭ. ءوزىڭنىڭ دە كەي كەزدە ەرەكشە كيىنىپ، ءجۇزىڭدى وزگەرتىپ، مۇرت جاساپ شىعاتىنىڭدى مەنەن باسقا بىرەۋ بىلسە، قانداي حالگە تۇسەر ەدىڭ، ويلاپ كورشى! عاشىقتىعىم عانا ساعان قورعانىش بولىپ كەلە جاتپاي ما؟ الدە دە ايتارىم، وزىڭدەگى سول ءۇمىتىمدى جاندىرساڭ ەكەن!... ءوزىڭدى دە، اكەڭدى دە، سونىمەن بىرگە مەنى دە اياساڭشى، نۇريا جان!... زارىعىپ جاتقان اكەڭە كەپىل بولىپ، جارىق دۇنيەگە شىعارار ەدىم عوي! ەگەر شەشەڭ مەن تۋىسقاندارىڭنىڭ قاسىندا بولعىڭ كەلسە، وزىڭمەن بىرگە كەتەر ەدىم عوي!» دەگەن ءسوزى نۇريادان باسقا قىزدى ويلانتار ەدى. ساقشىنىڭ ىشكى جاعىنان وسىنداي كەپىلى بار اكەنى قازىرگى ۋ جۋڭشين ۇكىمەتىنىڭ شىعارا سالۋى وپ-وڭاي عوي! بىرەر اۋىز جىلى جاۋاپ قايتارىپ، كامەندى الداي سالسا، تۇرمەدە سارساڭ بولىپ جاتقان سول اكە شىعا كەلگەندەي ەكەن.
«نۇريانىڭ قورقۋدى بىلاي قويىپ، تيتتەي يلىكپەي، بەيحابارسىپ تۇرعان ماعان سول حاتتى بەرە سالۋى - نەتكەن بەرىكتىك، نەتكەن ءبىر بەتتىلىك!... وزىنە زور قاسىرەت ورناتىپ جۇرگەن اكە تاعدىرىن دا ەكىنشى ورىنعا قويىپتى عوي! ماحابباتتىڭ وسىنداي جانسەبىل ءپىرىسىن، ىستىققا دا، سۋىققا دا شىدامايتىن ءالسىز-ايەنشەك ءۇي گۇلىنە قالاي تەڭەرسىڭ؟»- وسىلاي جانىپ قايتتىم جار قاسىنان.
كامەننىڭ بۇل حاتىن باسقا بىرەۋ ارقىلى قايتارىپ بەرمەي-اق، سول تىڭشىنىڭ ءوزىن ىشتەن بۇرە تۇسەتىن قۇرالعا اينالدىرۋعا بولاتىنىن دا ويلاپ كەلەمىن.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، تەرىمنەن قىرىندى شەل تىلەپ وتىرعانىڭىزدا «شىعىس تۇركىستان» ۇيىمى جونىنەن قوس تەگەنەدەي قۇيرىق اساتا قويعانىمدى ءتۇيسىنىپ، كوزىڭىز شىراداي جانعان شىعار! مۇنداي قىلمىس فاكتىسى ارقىلى مەنى قاي ساققا جۇگىرتىپ، قاي سوتقا تارتقىزساڭىز دا ءتورت اياعى بايلانعان سەمىز وگىزىڭىز بولا قالمادىم با؟
شپيوننىڭ ىشىنەن مۇجيتىن قۇرال بولارلىق حات جايىنداعى كەسەك قىلمىسپەن تاندىرىڭىزدى تاعى دا جىبىتە تۇسەرمىن دەپ سەنەمىن!
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
