قازاق زاڭناماسىنىڭ ەسكالاتسياسى
«قارامولا ەرەجەسىنىڭ» دەموكراتيالىق، حالىقتىق سيپاتتارى

ءبىز ديالەكتيكا زاڭىمەن ءومىر سۇرەمىز. عالىم ت. رىسقاليەۆشە ويىمىزدى ورىستەتسەك، ديالەكتيكا – دۇنيەدەگى، ومىردەگى شيەلەنىسكەن قايشىلىقتاردى تانىپ، شەشۋ جولدارىن ۇسىنادى. ءومىر – تارتىس، ارپالىس، جەڭۋ، جەڭىلۋ، كۇرەس، قايشىلىقتار، كەلىسىمدەر مەن كەتىسۋ، تابىسۋلاردان تۇرادى. وسىلايشا ءاردايىم جارىق پەن كولەڭكە، پاسىقتىق پەن كەمەلدىك، سۇيكىمسىزدىك پەن اسەمدىك، اسقاقتىق پەن كىشىپەيىلدىلىك، بايلىق پەن كەدەيلىك، ىرىلىك پەن ۇساقتىق، سۇلۋلىق پەن جەكسۇرىندىق، ەرلىك پەن ەزدىك، جانقيارلىق پەن ساتقىندىق الماسىپ كەلىپ وتىرماسا، تىرشىلىكتىڭ ءمانى مەن ماعىناسى كەتىپ، تۇزى تاتىماسى ءاددى. ادام قوعامىنداعى قاراما-قايشىلىقتى بولمىس-ادامدى جاراتۋشى و باستا جاراتقاندا ماڭدايىنا جازىلعان نەسىبەسى. سولاردى جەڭىپ، جەر بەتىندە ادامشا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن اللا تاعالا اقىل-سانا، اسىل دا پاراساتتى رۋح سىيلاعان. وسى اقىل-سانا، اسىل دا پاراساتتى رۋحتىڭ شاراپاتىمەن قۇدايدىڭ قۇلىنىڭ بويىنا دارىعان سەزىمتالدىق، تاباندىلىق، بيىك ادامگەرشىلىك، كوركەم مىنەز، ساۋاتتىلىق، يماندىلىق، ومىرلىك تاجىريبە، بىلىك، جاۋاپتىلىق، ىسكە تۇراقتىلىق، جالىندى قاجىر-قايرات، تىرشىلىكتىڭ رايىن باققان امال-ايلا، ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيەنى ۇتىرىن تاۋىپ، ۇتىمدى پايدالانۋ وعان جەر-انانى ايالاپ، ەمىرەندىرۋگە، ونىڭ بار بايلىعىن يگەرىپ، قاجەتىنە جاراتۋعا مۇمكىندىك بەردى. جەر-انانىڭ توسىندە شىنايى تۇردە دەموكراتيالىق جانە ادىلدىك ۇستانىمداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ازاماتتىق قوعام ورناتۋ بارىسىندا ادام ۇنەمى رۋحاني ەكستاز ىقپالىندا بولىپ، ءلاززات مۇحيتىنا شومىلىپ، ءوز اينالاسىنداعى بىلىق-شىلىقتى تارتىپكە كەلتىرىپ، وزدەرى قۇرعان قوعامداعى قوعامدىق قاتىناستاردى ىزگىلەندىرۋدىڭ اسا قاجەتتىگىن سەزىندى. قوعامدى بۇزاتىن ءناپسىنى تولىق تاركى ەتىپ، مادەني، رۋحاني، يماني تاربيە ساپاسىن جەتىلدىرۋدە زاڭنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى الەمەت. العاشقى قاۋىمدىق قوعام اياعىنان تىك تۇرىپ، فەودالدىق قوعامعا ءوتۋى دە سول زاڭنىڭ ارقاسى. مەملەكەت زاڭنىڭ نەگىزىندە ومىرگە كەلىپ، اياعىنان تۇرىپ، جەتىلىپ، دامۋىنا ول اۋا مەن سۋداي قات. زاڭگەر ءادىلحادى شىعانباەۆ: «زاڭ – مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ تىرەگى. زاڭى مىقتى قوعامنىڭ ءوزى دە مىقتى بولاتىنى سوندىقتان» («زاڭ گازەتى» 21.08.2020) دەۋى زاڭسىز تىرشىلىكتىڭ كۇنى قاراڭدىعىن ايعاقتايدى.

ادامنىڭ كۇللى عۇمىرىنا زاڭمەن قىزمەت كورسەتىلىپ، قورعالادى. ويتكەنى، مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى – ادام. دەمەك، مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى. زاڭ حالىققا قىزمەت ەتەتىندىكتەن، زاڭنىڭ پارمەندى، مىقتى بولۋى، ونى حالىقتىڭ دۇرىس قابىلداۋىنا، كوڭىلىنەن شىعۋىنا دا بايلانىستى. قوعامنىڭ وركەنيەتتى، مەملەكەتتىڭ قۋاتتى بولۋى – زاڭنىڭ دەموكراتيالىق، حالىقتىق سيپاتىنا قاتىستى. عالىمدارىمىزدىڭ تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك، ەرتەدە حالقىمىز اتا زاڭدى «جول» دەپ، ءداستۇر-سالتىن «جوسىن» دەپ اتاپ، «جول»» مەن «جوسىن» ەلدى، مەملەكەتتى ۇيىمداستىرۋدىڭ «اتا قازىعى» بولعانىنا، العاشقى كونستيتۋتسيالاردىڭ تۇساۋى كەسىلۋىنە وسىنداي عىلىمي تالداۋ جاساۋلارى جانىڭدى جادىراتادى. سونداي وتكەنگە تاريحي تالداۋ جاساپ جۇرگەن ىزدەنىمپاز عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان زاكەن ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ەرتەدە قونىس تەپكەن ساقتار مەن عۇنداردىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە ساقتالعان مەملەكەت رەتىندەگى «جولى» مەن «جوسىنىنىڭ» ىشكى مازمۇنىنا بويلايدى. ونىڭ ايتۋىنشا: «ساقتار مەن عۇندار ادەت زاڭىندا، قىتاي دەرەكتەرىندە، ۇرلىق قىلعانداردىڭ بالا-شاعاسى مەن مال-مۇلكى تاركىلەنگەن. جەڭىل قىلمىس جاساعانداردىڭ تولارساعى شاعىلعان، اۋىر قىلمىس جاساعاندار ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، اباقتىعا تۇسەتىندەر ساناۋلى بولعان. عۇن، تۇركى، شىعىس دەشتى-قىپشاق زامانىندا مەملەكەت جانە جەكەنىڭ مال-مۇلكىنە قول سالعانداردىڭ «بەتىن تىلەتىن» بولعان. قازاقتا «بەتىڭ تىلىڭگىر»» دەگەن تىركەس سودان قالعان» («ەگەمەن قازاقستان»، 28.08.2020 ج.). تۇرسىنحاننىڭ بۇل پىكىرى – كەنەزەسى كەپكەن شولگە جاۋعان جاڭبىرداي. ال قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحى، اتا زاڭىنىڭ وتكەنى جايلى پروفەسسور ت. زاكەننىڭ تۇجىرىمى دا قويدىڭ قايماعىن جەگەندەي اسەرگە بولەيدى: «قازاق حالقى – ەرتەدەن ءوزىنىڭ دانا دەموكراتياسىنىڭ ارقاسىندا سايىن ساحارادا ەمىن-ەركىن، بۇلا وسكەن حالىق. سول ءداستۇرلى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا اتامىز قازاق وسى كۇنگە تۇتاس ۇلت رەتىندە جەتتى. ءسويتىپ ۇلت ءوزىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ساۋلەلەندىرە الدى» («ەگەمەن قازاقستان»، 28.08.2020 ج.), - دەپ احيللەستىڭ وكشەسىن ءدال كوزدەگەننىڭ ءوزى بوپ شىعادى. اسىلى، سوزدايەكتى وقىپ وتىرىپ، ءبىز قازاق ءوز داستۇرىندە زاڭنامالىق تاريحى بولعان حالىق ەكەنىنە ءشۇباسىز يلانامىز. ونى زاڭ عالىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك س.ز. زيمانوۆ: «درەۆنەە پراۆو كازاحوۆ فورميروۆالوس ي سلوجيلوس نا بازە پراۆوۆىح ۆوززرەني ي نورماتيۆنىح اكتوۆ منوگيح كوچەۆىح ي پولۋكوچەۆىح وبەدينەني، سمەنياۆشيح درۋگ-درۋگا ي سوستاۆلەننىح ۆ وسنوۆنوم يز درەۆنيح تيۋركسكو-كازاحسكيح پلەمەننىح ي گوسۋدارستۆەننىح وبرازوۆاني» («كازاحسكي سۋد بيەۆ – ۋنيكالنايا سۋدەبنايا سيستەما». الماتى، «اتامۇرا» 2008 گ. س. 6), - دەپ قازاق زاڭناماسىنىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بويلاپ، گەنەولوگيالىق قاتپارىن قازا، شىققان تەگىنە قاپىسىز سەندىرەدى. ونىڭ سەبەپ-سالدارىن ءبىرتۋار عالىم: «يز ۆسەح سفەر وبششەستۆەننو-ۋپراۆلەنچەسكوي جيزني ناسەلەنيا ۆىدەلياەتسيا سفەرا زاكوننوستي ي پراۆوسۋديا، كوتورايا بىلا ي وستاۆالاس ۆو ۆسە ۆرەمەنا ي ەپوحي چەلوۆەچەسكوگو وبششەجيتيا ەگو نەيزمەننىم نراۆستۆەننىم كريتەريەم»، - دەپ عىلىمعا سۇيەنگەن تۇجىرىمدى كولدەنەڭ تارتادى.

قازاق حالقىن تولىق وتارلاپ، بيلەپ-توستەگەن، ونى جەر بەتىنەن جويۋدى كوزدەگەن ورىس پاتشا وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك ۇلى يمپەريالىق شوۆينيستىك ساياساتتىڭ ىقپالىمەن قازاقتاردى نادان، بۇراتانا، تاريحىنان جۇرداي، ءوز مەملەكەتى بولماعان جابايىعا بالاعانى ءمالىم. ال تۋعان حالقىنىڭ تاريحىنا سۇڭعىلا، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى، ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ «قوبىلاندى باتىر» اتتى ماقالاسىندا كەرىسىنشە قازاقتىڭ كونە حالىقتاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنىن: «بۇرىنعى زاماندا نەشە الۋان حاندىق قۇرعان تۇرىك جۇرتتارىنىڭ كوبىنىڭ شىققان تەگى ءبىر ەل ەكەنى تاريح جۇزىنەن بەلگىلى. ناعىز قازاق بىرلىگى ون بەسىنشى عاسىرلار ىشىندە شىقتى دەسەك تە، سول بىرلىكتى جاساعان رۋلاردىڭ كوپشىلىگى ەرتەرەك زاماندا بولعان. التىن وردا، قازان حاندىعى، نوعايلى، وزبەك بىرلىگى سياقتى حاندىقتاردىڭ بارىنە دە كىرگەن، سولارمەن بىرگە ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ءىرى تاريحي ۋاقيعالاردى باستارىنان كەشىرىسكەن» («تاڭ» جۋرنالى، №1, 1925 ج.), دەپ شاعىن ۇلتتاردى وتارلاپ، ەزىپ، جانشىپ، ماڭگۇرتتەندىرىپ، رۋحاني قۇلعا اينالدىرىپ، رۋحى مەن ساناسىن ءوشىرىپ، مەڭىرەۋلەندىرمەك بولعان سۇرقيا ساياساتىنا شىندىقتىڭ شىراعىن مازداتىپ الدىڭا توسادى. ال «قازاقتاردا بۇرىن جازۋ-سىزۋ بولماعان، نادان حالىق بولعان» دەگەن بۇرالقى وي-پىكىرلەردىڭ شوعىن بىقسىتىپ، تۇتاتقاندارعا پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: «ءبىزدىڭ حالىق – مىقتى حالىق، تاريحى تەڭدەسسىز حالىق. كىم ەۆروپادا «قۇتتى بىلىك» ء(جۇسىپ بالاساعۇن – ت.س.) سىندى كىتاپ جازدى؟ بىرەۋى دە جازعان جوق. كىم التىن ادامداردى جاسادى؟.. كەڭەستىك داۋىردە قازاقتىڭ تاريحى، جازۋى جوق دەدى. ءبارى تابىلىپ جاتىر... ءبىز بۇگىن ەۆروپانىڭ، رەسەيدىڭ زاڭىمەن جۇرەمىز. قاراپايىم مىسال، بىرەۋمەن ۇرسىسىپ قالساق بولدى سوتقا بەرەمىز. ال ءبىزدىڭ حاندىق تۇسىندا پروكۋرور سىندى اپپارات، پوليتسيا دەگەن اتىمەن بولماعان. بىراق ادامدار وسىلارسىز-اق ءومىر ءسۇردى. بۇكىل داۋدى بيلەر شەشىپ وتىرعان. بيلەردى حان سايلاماعان، حالىق ءوزى مويىندايدى. مىنە، سولار سول ەلدى ۇستاپ تۇردى. ال، پاتشا وكىمەتى ورناعاننان باستاپ قازاق دالاسىنا ورىستىڭ زاڭى ەندى. ءسويتىپ اتا سالتىمىز ۇمىت قالدى. ال ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق ءداستۇرىن جوعالتقان حالىقتىڭ حايۋاننان ەش ايىرماسى جوق. ءبىزدىڭ ەل ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيگە باعىنىشتى. قازىر دە جالتاقتايدى» («اقيقات» №9, 2012 ج. 37-ب.) – دەپ ابايتانۋ سالاسىندا ىرگەلى ىزدەنىستەردى دۇنيەگە اكەلگەن، ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا وزىندىك ورنى بار ابىز اقساقالىمىز قازاقتىڭ ۇلىلىعىن، تاريحي ءىرى جەتىستىكتەردى قازىرگى وركەنيەت بيىگىندە وتىرعانداردان دا بۇرىن جاساپ، ەۆرازياعا ءماشھۇر، قۋاتتى مەملەكەت قۇرعانىن، الايدا جەرى كەڭ دە باي بولعانىمەن، حالقىنىڭ سانىنىڭ ازدىعىنان ۇلى يمپەريانىڭ وتارىنا اينالعاننان كەيىن تارتقان ازابىن، وزىق زاڭى، ۇلتتىق رۋحى، ۇلتتىق ءداستۇرىن پيعىلى ارام، قورقاۋ نيەتتى وتارشىلاردىڭ كەسىرىنەن جوعالتقانىن، قۇلدىق سانا ىندەتىنىڭ مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ ونەبويدى جايلاپ دىڭكەلەتىپ وتىرعانىنا اھ ۇرادى. مەكەڭنىڭ كۇرسىنىسىنە جۇرەگىڭ اۋىرعانىمەن، كۇشى مىعىمعا جاعىنىپ، باس يە بەرۋدىڭ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە مەملەكەتىڭنىڭ ىرگە تاسىن السىرەتىپ، قۇداي ساناعانىڭنىڭ قاقپانىنا قابىلارىڭ اقيقات.

قازىر قۋاتتى، تاۋەلسىز مەملەكەت بوپ ەۆرازيا ورتالىعىنا مىعىم ورنالاسقان ەل رەتىندە اياعىمىزدان تىك تۇرىپ، كەۋدەمىزدى كەرە دەمالۋىمىزعا ەشكىمنىڭ كەدەرگىسى جوق. ەرلىك، باتىرلىق، قاھارماندىق ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار. دالەلگە جۇگىنسەك، اتا-بابالارىمىز جەڭىمپاز حۋندار مەن عۇندار، ۇيسىندەر مەن ساقتار، قاڭلى، قىپشاقتار مەن وزگە دە ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ مىقتى يمپەرياسى بولعانى تاريحتان ءماشھۇر. سونىڭ جارقىن ءبىر مىسالى، كوشپەندىلەرگە ەركىن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ۇلان-عايىر كەڭىستىك قاجەتتىگىن ەسكەرگەن عۇنداردىڭ بيلەۋشىسى اتيللانىڭ كۇللى ەۆروپانى باعىندىرىپ، ونداعى اسكەري، ينتەللەكتۋالدى جانە قۋاتتى سانالعان ەكونوميكالىق كۇشتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، «كۇش اتاسىن تانىماستى» مويىنداتىپ، نومادتار بيلىككە كەلگەن. بۇل مىسالدى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعانداعى ماقساتىمىز، ءوز كۇشىڭدى، قۇدىرەتىڭدى، دەڭگەي-دارەجەڭدى تانىتۋ، مويىنداتۋ ءۇشىن وزگە ەلدى قانعا تۇنشىقتىرىپ جاۋلاپ الىپ، بارىن كومەيىڭنەن وتكىزىپ، ۇستەمدىك قۇرۋدى جەتىسكەندىك ساناپ وتىرعانىمىز جوق. ءوزىڭ ءوز بەتىڭمەن ەشكىمگە تيىسپە، الا ءجىبىن اتتاما، ال باسقا بىرەۋ باسىڭا شاۋىپ، توسىڭە ورلەسە باسىندىرما، سوندا ۇيقىڭ تىنىش، جاعاڭ جايلاۋدا بولماق. يمپەريالىق جانە توتاليتارلىق رەجيم، ۇلى يمپەريالىق شوۆينيزم از ۋاقىت بوركىڭدى اسپانعا اتتىرىپ، ەسىرتكەنىمەن، كوپ كەشىكپەي اياعىڭدى اسپاننان كەلتىرەتىنى يمانداي شىندىق. الىسقا ۇزاماي-اق جاقىننان مىسال كەلتىرسەك، الەمگە ايدىنى اسىپ، «ەۆروپا جاندارمى» دارەجەسىنە كوتەرىلگەن روسسيا پاتشا وكىمەتىن 1917 جىلى بولشەۆيكتەر شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى، سول پاتشا يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى سانالاتىن سوۆەتتىك قىزىل يمپەريا دا ۇلى يمپەريالىق شوۆينيزم دەرتى اسقىنۋىنىڭ كەسىرىنەن، جەر بەتىندەگى الەمدى اۋزىنا قاراتقان الىپ مەملەكەت سانالعانىمەن، نەبارى 75 جىل جاساپ، كۇيرەپ تىندى. بۇل تراگەديالىق كۇيدىڭ مەملەكەت بايلىعى، قۋاتى، حالقىنا ەشبىر قاتىسى جوق. بار پالە ساياسي بيلىكتى قولىنا ۇستاعان باسقارۋشىلارىنىڭ ادامشىلىق بولمىسى، ءبىلىمى، ينتەللەكتۋالدىق دەيگەيى، دۇنيەتانىمى، ساياسي كوزقاراسى، حالىق مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن تەكتىلىگى، باستىسى، قوعامنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەتىن زاڭ تالابىن بەكەم ۇستايتىن پرينتسيپشىلدىك، ەل باسقارۋدىڭ وركەندى پاراديگماسىن قالىپتاستىرۋدا كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان بەزىنىپ ىزدەنەتىن، ىزگى جاراتىلىستى ىسكەر باسشىعا قاتىستى. كەزىندە الاشتىڭ ۇلى پەرزەنتى، قوعام-مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان دا: «جۇرت پايداسىنا تازا جولمەن تۋرا باستايتىن ەر تابىلسا، قازاق حالقى ونىڭ سوڭىنان ەرەر ەدى»، - دەپ ەل تاعدىرى، مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتى دەڭگەيگە جەتۋىنە نەبىر ءىرى باستامالارىمەن ۇيىتقى بولاتىن ناعىز سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ءبىرتۋار تۇلعا-ەردى اڭساپ وتكەن. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى، ادىلەتتى ۇكىمەتى، پارمەندى، مىقتى زاڭى، «ءادىل قازى» ءبيى، سوتى، پروكۋرورى، ادال، پاراساتتى، ارلى باسشىلارى بار ەلدىڭ عانا مەملەكەتى مىعىم بولماق. ال، كەزدەيسوق ادامداردىڭ تاققا وتىرۋىمەن اۆتوكراتيالىق، ديكتاتورلىق رەجيمدەر بەلەڭ الىپ، ەلدىڭ ىڭىرشاعىن شىعارىپ، مەملەكەتتى كوتەرەم كۇيگە ءتۇسىرۋى دە تاريحتا ءجيى ۇشىراساتىن جاعىمسىز قۇبىلىس. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى وسى جاعداي الاڭداتىپ، تاعدىرى قىل ۇستىندەگى حالقىن توزاقتان امان الىپ شىعىپ، ەركىن تىنىستاتىپ، جايلى تۇرمىستا جايساڭ ءومىردىڭ قىزىعىن كەشتىرەتىن، تازا جولمەن جۇرەتىن تەكتى باسشىنى كيە تۇتىپ، اتا زاڭىمىزدا ەل باسقارۋدىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە التىن ارىپپەن ادىپتەلەتىن-اق عيبرات، دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەتتىڭ باعىن اشاتىن بەكزات تالاپ.

اق زەر دۇنيەدە اتا-تەگىمىز بۇكىل ازيا مەن ەۆروپا قۇرلىعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلكەن يمپەريالىق كۇشكە اينالعانىنان جەتە حاباردار ابايدىڭ كەزىندە قازاق دالاسى مەملەكەتتىكتەن ايىرىلىپ، روسسيا يمپەرياسىنىڭ كولونياسىنا اينالعان ەدى. ايتسە دە، تۇڭىلۋگە جىبەرمەيتىن جاي، قازاقتىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇرى، رۋلىق ءبولىنىس، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتارتىبى كوپ وزگەرىسكە تۇسپەي، مۇرتى بۇزىلا قويعان جوق-تى. قازاق زاڭناماسى بايىرعى قۇقىقتىڭ جۇيەسىنىڭ نەگىزىندە مادەني-دەموكراتيالىق داستۇرىمەن جاسامپازدىق تابيعاتىن ساقتاپ قالدى. قۇقىقتىڭ مادەنيەت دەڭگەيى تومەن قوعامدا كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردىڭ كۇش-قۋاتى قاۋقارسىز بولاتىنىن ەسكەرسەك، قازاقتا سول مادەنيەتتىڭ كۇشى باسىم. ول ونى ءبىر كۇندە ەمەس، عاسىرلار بويى قانىنا ءسىڭىرىپ، بويىنا دارىتقان. تاريحتان ءمالىم، ۇلى دالانى ەن جايلاعانداردى مادەني-ەتنيكالىق ۇعىمدى تۇرىكتەر نەمەسە تۇران، تۇركىستان اتاعانى جايدان-جاي ەمەس. تۇركىستان تۇرىك وركەنيەتىنىڭ ءداستۇرلى جالعاسى – قازاقيا زاڭناماسى مادەني ارالىندا پايدا بولىپ، ول كۇللى تۇركى قاۋىمىنىڭ ورتاق قۇقىعىنا اينالدى. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى – دەشتى قىپشاق دالاسى بايىرعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ بەسىگى.

اتا زاڭنىڭ قازاقتى زاڭعارعا كوتەرگەنىن كورنەكتى تاريحشى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ: «... قىپشاق اتاۋىمەن حالىق بولىپ تانىلعان قازاق بارشا تۇرىك اۋلەتىنىڭ قارا شاڭىراعى بولدى. ەۆرازيانىڭ قوس قۇرلىعىندا تاريحتىڭ قۇدىرەتتى تورىنە بىراق شىقتى» («ەگەمەن قازاقستان». اتا تاريحى تۋرالى سىر. 30.04.1999 ج.), - دەپ اق پەن قارانى جان-جاقتى انىقتاپ، تۋرا تورەلىك جاساعان. قازاق زاڭناماسىنىڭ تاريحىنا سۇڭعىلا، ساۋاتتى زاڭگەر، اكادەميك س.ز. زيمانوۆ بولسا: «ۆ كازاحسكوم پراۆە «جارعى» ي ۆ كازاحسكيح سۋداح بيەۆ، وتپوچكوۆاۆشيحسيا وت وبششيح وسنوۆاني، نەمالو نورم ي تسەننوستەي، ۋناسلەدوۆاننىح وت سۆويح دالەكيح پرەدكوۆ. ۆ ەتوم پلانە سۋششەستۆۋەت پرەەمستۆەننوست يستوري نارودوۆ تسەنترالنوي ازي... كازاحسكوە پراۆو وكازالوس سيلنەە مەچەي ۋزۋرپاتوروۆ ي يح ناسيلستۆەننوي پوليتيكي» («كازاحسكي سۋد بيەۆ – ۋنيكالنايا سۋدەبنايا سيستەما». الماتى، «اتامۇرا» 2008 گ. C. 4, 25), - دەپ قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق نامىسقا سۋارىلعان اتا زاڭى تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، بۇتاعى اجارىن كىرگىزىپ، كۇن نۇرىن بويىنا سىڭىرگەن الىپ بايتەرەك سىندى ەكەنىن مويىنداتا وتىرىپ، وزگەنىڭ باعىنا، بايلىعىنا، جەرىنە سۇقتانۋدى قويمايتىن گلوباليستەر، اگرەسسيالىق ساياساتتىڭ شۇرىپپەسىنەن قولى كەتپەيتىن، ۇساق حالىقتاردى مەنسىنبەي، شەكەسىنەن قارايتىن پاتشالىق روسييا مەن كوممۋنيستىك يمپەريانىڭ ستراتەگيالىق وي-ساناسىنىڭ تايىزدىعىنان تۋىندايتىن، ۇلى دەرجاۆالىق ءشوۆينيزمىنىڭ دەرتىن بويىنا جۇقتىرماعان حالقىنىڭ بەرىكتىگىنە، تاياعى مەن وعىن ەلەمەي، ەل ىشىندە قانىنا سىڭگەن ەجەلگى زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاپ، ادەپتەن وزباعان ەرەكشە جاراتىلىستى، قارا جەردەي تولەرانتتىلىعىنا قايران قالادى. ادامزات اقىلماندارىنىڭ عيبراتىنا قۇلاق قويساق، ولار «ماڭگىلىك دوس تا جوق، ماڭگىلىك دۇشپان دا جوق، تەك ۇلت مۇددەسى، سول مۇددەنىڭ جۇگىن قارا نارداي قايىسپاي كوتەرەتىن زاڭى عانا ماڭگى» دەگەن دانالىقتى كولدەنەڭ تارتىپتى. سول قارا نار – اتا زاڭنىڭ ءبىر قىرىن ۇلەن جازۋشىمىز، مارقۇم ءسابيت مۇقانوۆ: «كيىز تۋىرلىقتى قازاق اتالاتىن بۇل ەلدىڭ ءومىر تاريحى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، مىنەز-قۇلقى اينا قاتەسىز بىردەي... وسىنشاما تۇراقتىلىق، تۇتاستىق وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇتاس مەملەكەت بولماعان ەلدە ساقتالۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس» (تاڭدامالى شىعارمالارى، 16 تومدىق. الماتى، 1979 جىل. 15-توم، 37-بەت), - دەپ قازاق حالقىنىڭ بەرەكە-بىرلىگى، ىنتىماعى، باۋىرماشىل، ەشكىمدى جاتىرقامايتىن مارتتىگىنە سۇيسىنەدى. سويتە وتىرىپ، وسىنشاما ىنتىماق، بىرلىك، باۋىرماشىلدىق وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن (1917 جىل – ت.س.) تۇتاس مەملەكەت بولماعان ەلگە قايدان كەلگەنىنە اقىلى ايران بولىپتى. وعان بۋىرقانىپ، اعامىزدى ەسەككە تەرىس مىنگىزۋ ىڭعايسىز، ويتكەنى ءسابيت مۇقانوۆ كەڭەس وكىمەتىندە ءومىر ءسۇرىپ، سونىڭ يدەولوگياسىمەن تىنىس العان، قولداعان، سول زاماننىڭ جازۋشى-قوعام قايراتكەرى. ونىڭ ۇستىنە نەمىستىڭ ۇلى اقىنى گەتەنىڭ: «ەڭ ۇلىق سۋرەتكەردىڭ ءوزى ءوز زامانىنىڭ ىقپالىنان  وزىپ كەتە المايدى»، - دەۋى دە نەگىزسىز ەمەس. سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ اگرەسسيالىق ساياساتى وتارى، بودان، ۇساق، تاۋەلدى حالىقتاردىڭ وتكەن تاريحىن كوپە-كورنەۋ جوققا شىعارعان انتيحالىقتىق ۇستانىمىن سول قالپىندا قابىلداپ، «جاقسى اتانۋدىڭ» امالىنان اسپاعان. ايتپەسە ارنايى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرمەگەنىمەن، ءسابيت مۇقانوۆ ءتارىزدى ءوز بەتىمەن وقىعان-توقىعانى مول، اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرى، ارتىندا مول مۇرا قالدىرعان قازاقتىڭ جارتى الەمگە تانىمال تۇلعاسى الەمدە كوشپەندىلەر وركەنيەتى ورىن تەپكەنىن; ورتالىق ازيا «جۇماق-پۇشپاق» سانالعانىن، ونىڭ ولاي بولۋىنا ءۇش فاكتور: گەوگرافيالىق، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى شاراپاتى تيگەنىن، سول ورتالىق ازيا، ەۆروپالىق كەڭىستىكتە مەكەندەگەن يمپەريالار مەن الەۋمەتتىك-ساياسي رەجيمدى باستان كەشىپ، بەل ورتاسىندا داۋىرلەپ، تۇركى تۋىستاس اعايىندارعا مەملەكەت قۇرىپ، اتا زاڭنىڭ قۇدىرەتىمەن قوعامدى قالاي كەمەلدەندىرۋ مۇمكىندىگىنە ۇيرەتكەن قازاق حالقى بولعانىن الەم مويىنداعانىنان حابارى جوقتىعى ەشكىمدى سەندىرمەيدى. ودان بەرىدە شىعىس دەشتى-قىپشاق مەملەكەتى قازاقتىڭ ءتول مەملەكەتى بولعانىن; ول: «ەرتىس-ەنيسەي – سولتۇستىگىن، بالقاش پەن سىرداريا وزەنى – وڭتۇستىگىن، ورال-ۆولگا دالاسى، قاراقۇم، مويىنقۇم – باتىسىن، جەتى وزەندى جەتىسۋ، جوڭعار قاقپاسى – شىعىسىن قامتىپ جاتقان وراسان كەڭىستىكتى الىپ مەملەكەت قۇرا بىلگەن حالىقتار ساناتىنان كورىنگەنىنە قازاق پەرزەنتىنىڭ مەرەيى ءوسۋدىڭ ورنىنا، باردى جوققا شىعارۋى اعامىزدىڭ بىلىمسىزدىگىنەن ەمەس، بىلگەنىن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ پوپۋليستىك، وكتەم ساياساتىنا جەڭدىرۋى ساناعان شىندىققا سايادى.

قوعامدىق سانا مەن ازاماتتىق سانانىڭ مۇراتى ادىلەتتىڭ اق جولىنان تايماي، رۋحاني جولداعى ەڭ ۇلكەن كۇرەسى، ەڭ اۋەلى ادام ءوزىنىڭ حايۋاندىق ينستينكتىمەن كۇرەسىپ، ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن بولمىس زاڭدىلىعىن بۇرمالاۋدان تيىلىپ، ولاردى جەڭە بىلۋىندە جاتىر. قىلىشىنان قان تامعان اق پاتشا مەن قازاقتىڭ اۆتونومياسىن جويعان بولشەۆيكتەردىڭ ىزعارىنان ىقپاي، ەلىن وتارلىق ەزگىدەن ازات ەتىپ، تاۋەلسىزدىگىنە قولىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءومىرىن دە قۇربان ەتكەن الاش قايراتكەرلەرى ەلەڭ-الاڭ شاقتا قازاقتىڭ وقىعان، ەلگە اتى ءماشھۇر ازاماتتارىنا «قازاق» گازەتىندە: «قازاقتىڭ باس ادامدارى! اۋەلى سىزدەر اداسپاڭىزدار، اداسپاس ءۇشىن اقىلداسىپ، ويلانىپ، ىنتىماقپەن ءىس قىلىڭدار. الاشقا اتى شىققان ادامدار! كوسەمدىكتەرىڭدى اداسپاي، ءتۇزۋ ىستەڭدەر. سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان الاش اداسادى. ارتتارىڭنان ەرگەندەردىڭ وبال-ساۋابىنا سىزدەر قالاسىزدار» («قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالانى 11.09.2020 ج. «قالا مەن دالا» گازەتىنە ۇسىنعان اعابەك قۇناربايۇلى), - دەپ ەل تاعدىرى جانىن مازالاعان قازاقتىڭ ايماڭداي ءبىرتۋار ۇلدارىنا بىرتۋارلىعىنان اينىماي، وزگەلەرگە جول كورسەتۋگە شاقىرادى. بۇل – جانى ءجانناتتا بولعىر ءسابيت مۇقانوۆتى دا، بۇگىنگى ەل تىزگىنىن قولىندا ۇستاعانداردى دا، رۋحاني جان بايلىعىمەن جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن «قازاقتىڭ باس ادامدارى، كوسەمدەرىن» دە حالىقتىڭ وبال-كوز جاسىنا قالماي، قاشاندا جەكە باس مۇددەسىنەن الاشتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويىپ، اللا سىيلاعان ەرەكشە جاراتىلىس، ءبىلىم-پاراساتىن، قاجىر-قايراتىن، كەرەك بولسا ءومىرىن دە كۇمىلجىمەي سوعان ارناۋعا شاقىرعان. ولارعا شولتيعان پەندەلىك ءومىر ەمەس، ۇرپاقتار قاستەرلەپ وتەتىن ماڭگىلىك ءومىر سوندا عانا بۇيىراتىندىعىن ەسكەرتەدى.

گەرمانيانىڭ كانتسلەرى وتتو فون بيسمارك: «شەنەۋنىكتەرى جاقسى ەلدى جامان زاڭدارمەن دە باسقارۋعا دا بولادى، بىراق شەنەۋنىكتەرى ناشار بولسا ەشقانداي جاقسى زاڭ كومەكتەسە المايدى»، - دەپ ول دا ەل تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ ينتەللەكتۋال، ازاماتتىق تۇلعاسى بيىك، ەل باسقارۋدا باي تاجىريبەسى بار، ادامگەرشىلىگى جوعارى، ومىردەگى قيىنشىلىقتىڭ، قايشىلىقتىڭ ءبارىن اقىلمەن، بىلىممەن جەڭىپ وتىراتىن شەنەۋنىكتىڭ تاعىندا مىعىم وتىرۋى ءبارىن شەشەتىنىن ءوز باسىنان وتكەرە وتىرىپ، دانا قورىتىندى جاساعان. ايتسە دە، ءومىردىڭ قاي سالاسىن الىپ قاراساڭ دا، تۇزسىز استىڭ ءدامى كىرمەيتىنى ءتارىزدى، زاڭسىز ەشقايدا اياق باسا المايسىز، تىرلىكتىڭ ءمانى، مازمۇنى سوعان تىرەلەدى. «جىلقىدا دا جىلقى بار، قازاناتى ءبىر بولەك» دەمەكشى، قازاناتىڭىز – وسى زاڭ. سوندىقتان ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن قىلمىستىق، قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق، ازاماتتىق پروتسەسسۋالدىق كودەكستەر مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردەن ساۋاتتى بولسا، قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا ءومىر سۇرەر ەدىك. جاقسى زاڭنىڭ موتيۆاتسياسى جامان شەنەۋنىگىڭىزدى تاق تۇرماق، تابالدىرىقتان اتتاتپاسى انىق. ءبارىمىز دە اتا زاڭنان ساۋاتتى بولۋعا اقپاراتتىق تەحنولوگيا مەن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىنىڭ مۇمكىندىگى زور. ءاربىر ازاماتتىق پارىزى مەن مىندەتى – كونستيتۋتسيادا كوزدەلگەن قاعيدالاردى بۇزباي، كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋمەن بىرگە، زاڭدار مەن قۇقىقتىق اكتىلەردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ، تالابىن بەرىك ساقتاۋ – ءومىر ءسۇرۋدى جەڭىلدەتە تۇسپەك. اسىلى، زاڭنىڭ پارمەندى، مىقتى بولۋى ونى حالىقتىڭ دۇرىس قابىلداۋىنا، كوڭىلىنەن شىعۋىنا بايلانىستى. ايتسە دە، كوپتىڭ اتى – كوپ. قازاقستان حالقىن زورلاپ ماجبۇرلەۋگە جەتكىزبەي، ءوز قالاۋىمەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنا، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرىنە قاتىستى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ يىرىمدەرىن سۇزە مەڭگەرۋىنىڭ، زاڭدى كونسوليداتسيالاۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ قات-قاباتىن دا يگەرتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. ول ءۇشىن اتا زاڭدى ناسيحاتتايتىن فەميدا قىزمەتكەرلەرى ساۋاتتىلىعى، جۇيەلى، سالماقتى، تەگەۋرىندى، ىزگى نيەت، ىلكىمدى ىستەرى، بىلىمدىلىگى اۋاداي قاجەت.

جالعاسى بار...

تۇرسىن سىدىقوۆ،                                              

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
قر پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
زاڭناما جانە قۇقىقتىق اقپارات ينستيتۋتىنىڭ
باس عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz