ەلباسى Nazarbayev University ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋدە حالقىمىزدىڭ باسىنان كوپ قيىندىقتى وتكەرگەنىن، بيىل اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىن ايتا كەلىپ، «1929-1933 جىلدارى قازاقتاردىڭ 40 پايىزى قىرىلدى. اشارشىلىق بولماسا، قازىر قازاقتاردىڭ سانى 40-50 ملن بولاتىن ەدى»، - دەدى.  وسىناۋ وكىنىشى زور اسا قايعىلى احۋالدىڭ قالاي ورىن العانىنا از-كەم كوز جۇگىرتەلىك.

ءىى. ۇلتتىق اپات كەزەڭدەرى

قازاق حالقى حح عاسىردا باستان كەشكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ ءتۇپ-تامىرى ەلدىگىنەن ايرىلىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان زاماندا جاتىر. مونارحيانىڭ ورنىنا بيلىككە كۇيرەتكىش سيپاتىمەن ەرەكشەلەنگەن جاڭا ساياسي جۇيە كەلگەندە جانە بولشەۆيزمنىڭ تاپتىق يدەولوگياسى، اسىرە تاپشىلداردىڭ قيلى اسىرا سىلتەۋلەرى داۋىرلەگەن شاقتاردا سول ءتۇپ-تامىر ۇرەيلى قارا جەمىسىن بەردى.  الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، رەجيم تۇبەگەيلى اۋىسقانمەن، وتارلاۋ ساياساتى مەن وتار ەلگە كوزقاراس ءتۇرىن وزگەرتكەنمەن، مازمۇن ساباقتاستىعى ساقتالعان بولىپ شىقتى.

ەلباسى Nazarbayev University ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋدە حالقىمىزدىڭ باسىنان كوپ قيىندىقتى وتكەرگەنىن، بيىل اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىن ايتا كەلىپ، «1929-1933 جىلدارى قازاقتاردىڭ 40 پايىزى قىرىلدى. اشارشىلىق بولماسا، قازىر قازاقتاردىڭ سانى 40-50 ملن بولاتىن ەدى»، - دەدى.  وسىناۋ وكىنىشى زور اسا قايعىلى احۋالدىڭ قالاي ورىن العانىنا از-كەم كوز جۇگىرتەلىك.

ءىى. ۇلتتىق اپات كەزەڭدەرى

قازاق حالقى حح عاسىردا باستان كەشكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ ءتۇپ-تامىرى ەلدىگىنەن ايرىلىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان زاماندا جاتىر. مونارحيانىڭ ورنىنا بيلىككە كۇيرەتكىش سيپاتىمەن ەرەكشەلەنگەن جاڭا ساياسي جۇيە كەلگەندە جانە بولشەۆيزمنىڭ تاپتىق يدەولوگياسى، اسىرە تاپشىلداردىڭ قيلى اسىرا سىلتەۋلەرى داۋىرلەگەن شاقتاردا سول ءتۇپ-تامىر ۇرەيلى قارا جەمىسىن بەردى.  الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، رەجيم تۇبەگەيلى اۋىسقانمەن، وتارلاۋ ساياساتى مەن وتار ەلگە كوزقاراس ءتۇرىن وزگەرتكەنمەن، مازمۇن ساباقتاستىعى ساقتالعان بولىپ شىقتى.

وتارلىق ەزگىگە تۇسكەلى قازاقتىڭ ءداستۇرلى  شارۋاشىلىعى كۇيزەلۋ ۇستىندە ەدى. ونى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وقيعالارى - وتارلىق سوعىستار، كوتەرىلىسشىلەر مەن ولاردىڭ اۋىلدارىن  باسىپ-جانىشتاعان جازالاۋشى اسكەرلەر ويرانى - ودان سايىن كۇيرەتتى. پاتشا تاقتان قۇلاتىلعان جىلى قازاق وبلىستارىنىڭ بىرقاتارىندا ەگىن شىقپاي قالدى. تۇركىستان ولكەسىندە 1917 جىلدىڭ جازىنان-اق ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلدى. ولكەنى ءىس-جۇزىندە باسقارۋمەن شۇعىلدانعان جۇمىسشى-شارۋا-سولدات كوميتەتتەرى، سول وقيعالار اراسىندا بولعان زاكي ءۆاليديدىڭ كۋالىك ەتۋىنشە («ەستەلىكتەر»، 1994,  1-ك.، 188-189-بب.), رەسەيدەن كەلگەن استىقتى «وپات بولۋ ماڭدايىنا جازىلعان» كوشپەندىلەرگە بەرمەۋ جاعىندا بولدى. ولكەنى اشتىق جايلادى.

1918 جىلعى مامىرعا دەيىن تاشكەنتتە تۇرعان ماريا شوقاي  اشىققان قازاقتاردىڭ 1917-1918 جىلدىڭ قىسىندا قالاعا قۇر سۇلدەرلەرى جەتىپ، كوشە-كوشەدە سۇلاپ جاتقاندارىن، وزەگى تالعان جاندارعا ءبىر ءتۇيىر نان بەرۋگە قايرانسىزدىقتان قينالعانىن جازىپ قالدىردى. اپاتتىڭ بۇل باستاپقى كەزەڭىندە تاشكەنتتە سۇلتانبەك قوجانوۆ باسقاراتىن «بىرلىك تۋى» گازەتى بەلسەندىلەرى اشتىققا ۇشىراعاندار ءۇشىن قوعامدىق اسحانا  اشتى. س.قوجانوۆ قوقان اۆتونومياسى تالقاندالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تۇركىستان ۇيەزىنە كەتىپ، اشارشىلىقپەن كۇرەسكە اتسالىستى: ەل ىشىنەن ازىق-تۇلىك، كيىز ءۇي، كۇركە جيناستىرىپ، تاماقتانۋ بەكەتتەرىن ۇيىمداستىردى. كەڭەس زامانىندا سول ءوڭىردىڭ قارتتارى بەرتىنگە دەيىن: «حالىق جاۋى سۇلتانبەكتىڭ شۇلەن كوجەسىنىڭ ارقاسىندا جىلان جىلعى اشتىقتان امان قالدىق قوي»، - دەپ سىبىرلاساتىن.

اۋليەاتا ۇيەزىندەگى اشتارعا كومەك بەرۋ ىسىندە تۇرار رىسقۇلوۆ قاجىرلى قىزمەت اتقاردى. ول بۇل ابىرويلى ءىسىن 1918 جىلدىڭ كۇزىنەن اۋەلى تۇركرەسپۋبليكا دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكومى، ودان  سول جىلعى قاراشادان تۇركاتكومنىڭ اشتىقپەن كۇرەسۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە جالعاستىردى. بۇل قىزمەتىندە تۇرارعا جاڭا تۇرپاتتى شوۆينيستەرمەن  ىمىراسىز ايقاسقا تۇسۋگە تۋرا كەلدى.

«حح عاسىردىڭ قىزىل توپالاڭى» اتانعان بولشەۆيزم بيلىككە كەلگەن بەتتە  جەرگىلىكتى حالىقتار مۇددەسىن كوزگە ىلمەگەن ەدى. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قاراعان. سول كەزگى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ناقتى كۋالىك قالدىرعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن بۇگىندە كوپكە ءمالىم: الەمدىك رەۆوليۋتسيا ءورتىن ورشىتە ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەن «لەنيندىك گۆارديانىڭ» الدىڭعى ساپىنداعىلار كوشپەلى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ءبارىبىر قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس، ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز توپ دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان، ولاردى اشتان قۇتقارامىن دەپ شىعىندانعاننان،  بار قارجىنى ازامات سوعىسى مايداندارىنداعى قىزىلاسكەرلەردى قولداۋعا جۇمساۋ ماڭىزدى...

وسىنداي پايىمداعى بولشەۆيكتەر قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن قامتيتىن تۇركىستان ولكەسى اۋماعىنداعى بيلىككە قول جەتكىزىسىمەن، وزدەرىنىڭ اسكەري اتتى جاساقتارىن قازاق جىلقىسىمەن جابدىقتاي تۇرىپ، سول جۇتتى جىلى قازاقتارعا - وزدەرى «ەكونوميكالىق تۇعىرى ءالجۋاز، ماركستىك ءىلىم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» دەپ سانايتىن كوشپەندىلەرگە - ازىق-تۇلىك بولۋدەن باستارتتى، ونىڭ ورنىنا ولار «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا ءتيىس قىزىل  اسكەردى» اسىراۋدى دۇرىس كوردى. ءسويتىپ، ولكەدە  كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن بىرگە باستالعان الاپات اشتىقتا، كوشپەندى جۇرتتى بۇلتارتپاس اجال تىرناعىنا ىلىكتىردى.

مۇستافا شوقاي قورىتقان اشكەرە-انىقتامامەن ايتقاندا،  «بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» نەگىزىنەن ولكەدەگى مال باعۋدى ءومىر سالتى ەتكەن قازاق حالقىن باۋداي ءتۇسىردى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 1917-1919 جىلدارعى سۇراپىل اشارشىلىقتا 2 ميلليوننان استام ادام اشىققان. 1918 جىلدىڭ قارا كۇزىنەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ باسقارۋىمەن جۇرگىزىلگەن اشتىقپەن كۇرەس شارالارى ميلليونداعان ادام ءومىرىن اراشالاپ قالدى. بىراق قىرىلعانداردىڭ سانى  جونىندەگى دەرەكتەر جان تۇرشىگەرلىك. م.شوقاي تۇركىستاندا 1 ميلليون  114 مىڭ ادام اشتان وپات بولدى دەپ ەسەپتەدى. شىعىننىڭ وسى شاماداعى مولشەرىن جانە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوشپەندىلەر بولعانىن سول شاقتاعى ءبىراز قۇجات راستايدى.    ال وسىناۋ وڭتۇستىك ولكەدە رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا 3 ميلليونداي قازاق تۇراتىن-دى. ورتا ازياداعى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەڭىستىگىن بوساتۋى ارقاسىندا، سولاردىڭ سۇيەگى ۇستىندە ورنادى...

كوشپەندىلەرگە قارسى قىلمىستى ءىس-ارەكەت پەن سونىڭ سالدارىنان ورىن العان قايىرشىلىق پەن جاپپاي قىرىلۋدىڭ نەگىزگى ايىپكەرى ولكەدەگى بيلىك بولاتىن. اشتىقتىڭ باستى سەبەبى - تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىزگىنى وتارشىلدار قولىندا بولعانىندا، ولاردىڭ ولكەگە رەۆوليۋتسيانى نايزا ۇشىمەن اكەلىپ، قۇلاعان رەجيمنىڭ قاناۋ ساياساتىن قولدارىنداعى قارۋ-جاراق كۇشىمەن جالعاستىرعانىندا جاتقان. جاڭا  تۇرپاتتى وتارشىلدار باسقارعان وكىمەتتىڭ جەرگىلىكتىلەر ءۇشىن اشارشىلىق پەن اشتان قىرىلۋ «بوستاندىعىنا» كەڭ جول اشىپ بەرگەنىن 20-جىلدار ءباسپاسوزى بەتتەرىندە بولشەۆيك-زەرتتەۋشىلەر گ.سافاروۆ، س.گينزبۋرگ جانە باسقالار دا جازىپ جاتتى.

سونىمەن، 1917-1919 جىلدارى قازاقستاننىڭ تۇركىستان ولكەسىنە كىرىپ تۇرعان قازىرگى وڭتۇستىك ءوڭىرىن  جاساندى اشتىق جايلادى. سونىڭ سالدارىنان كوشپەلى حالىق جالپى سانىنىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىعىن جوعالتتى. بۇل  بولشەۆيزمنىڭ «اشتىق ساياساتى» دۋشار ەتكەن قاسىرەتتى ءداۋىردىڭ قازاق حالقىن العاش شارپۋى - ۇلتتىق اپاتتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى.

ەكىنشى كەزەڭدە دە 2 ميلليوننان استام جان اشىقتى. بۇل ءجايت قازاق ولكەسىندە، سول كەزگى رەسەي كەڭەستىك فەدەراتيۆتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى قازاقتىڭ اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا 1921-1923 جىلدارى ورىن الدى. ونىڭ دا باستى سەبەبى - جەرگىلىكتى وتار حالىقتىڭ كەنەۋى كەتە باستاعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ازامات سوعىسى ودان ارمەن كۇيزەلتكەنىندە،  قۇنارسىز ەن دالادا تۇرمىسىن تەز تۇزەۋگە مۇمكىندىگى بولماعاندىعىندا جاتقان. «قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى ارسىزدىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن - پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى شۇرايلى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعانىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيا اتىنان، «الەمدىك رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات» اتىنان: قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى  دەپ ۋادە بەرگەنىن ءبىلۋ كەرەك...» (م.شوقاي).

الايدا  قازاقتار اراسىندا جوق پرولەتارياتتىڭ ديكتاتۋراسىن قازاقستاندا ورناتۋ ۇرانىمەن ارەكەت ەتكەن، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە بولشەۆيكتىك جاڭا يمپەريا وتارىن قۇرۋمەن شۇعىلدانعان پارتيالىق بيلىك ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى ۇستىندە ونداي  ۋادەنىڭ بارشاسىن تارك ەتكەن بولاتىن. جاعدايدى ازامات سوعىسىنىڭ اۋىرتپالىقتارىنان وڭالىپ ۇلگەرمەگەن قازاق وبلىستارىنان ورتالىقتان كەلگەن ارنايى اسكەري جاساقتاردىڭ ازىق-تۇلىك جيناپ اكەتۋى دە شيەلەنىستىرە ءتۇستى.

اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان گۋبەرنيالارعا رەسەي فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسىنىڭ كىندىك ۇكىمەتى تاراپىنان  كومەك بەرىلمەدى. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆ 1925 جىلى اقمەشىتتە وتكەن كەڭەستەر سەزىندە ايتقانىنداي، ورتالىقتان ازىق-تۇلىكپەن جاردەم كورسەتىلۋىنە قول جەتكىزۋ - قيىننىڭ قيىنى-تىن...

قازاق حالقى بۇل كەزەڭدە سول شاقتاعى جالپى سانىنىڭ تاعى دا ءبىر شيرەگىن جوعالتتى.

ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ سۇراپىل، حالىقتى جوسىقسىز قىزىل قىرعىنعا ۇشىراتقان اسا اۋىر كەزەڭى جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراققا بىرىككەن ۇلكەن قازاقستاندا ورىن الدى. ۇلكەن قازاقستان بۇل كەزدە دە رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميا ەدى.

العاشقى كەزدە ەشقانداي قاتەر بايقالماعان. ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدەن كەيىن وڭتۇستىكتەگى وبلىستاردى قوسۋ ارقىلى ىرگەسى كەڭەيتىلگەن قازاقستان پارتيا ۇيىمى ەل-جۇرت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس جۇمىستى جاڭاشا جىگەرمەن قولعا الدى. رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋ كاسىبىن قازىرگى قازاق جاعدايىندا بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى «قكسر-ءدىڭ بۇگىنگى شارۋاشىلىق احۋالىندا: ەگىن ەگۋگە قولايسىز جالپاق ساردالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال ءتاسىلى - مال باعۋدىڭ كوشپەندى  ءتۇرى بولىپ تابىلادى». سوندىقتان دا بۇل سالاداعى اسا ماڭىزدى شارا -  مەليوراتسيا، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-ءشوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋ بولماق. سول سەبەپتى قازوبكوم پلەنۋمى اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن  اۋىلعا تىكەلەي باعىتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كووپەراتسيانى كۇشەيتۋ  قاجەتتىگىن تۇجىرىمداعان ءتيىستى شەشىم  شىعاردى.

پلەنۋمدا بىرنەشە كۇننەن سوڭ (1925 جىلعى 16 ساۋىردە) اقمەشىتتە اشىلماق كەڭەستەر سەزىنىڭ ماسەلەلەرى جايىندا  ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.قوجانوۆ بايانداما جاسادى.

سوندا ول بىلاي دەگەن ەدى: «...ومىرگە كەلگەن وسىنشا ۋاقىتىنان بەرى  قازاقيادا شارۋاشىلىق تۇرعىدا وركەندەۋدىڭ زەرتتەلىپ-جاسالعان پەرسپەكتيۆاسى جوق. جىلدان جىلعا، كۇننەن كۇنگە ەشقانداي دا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بار ايتاتىندارى - وتكەن جىلى پالەن باس مال بولدى، ەندى وعان جيىرما شاقتى مىڭ قوسىلدى دەگەندەر عانا. ...قايتكەندە جاعىمدى اسەر ەتۋدىڭ امالى. ەندى  وسىندايدىڭ جولىن قيۋ كەرەك.  وسى سەزدە ءبىز بىرەر پەرسپەكتيۆالىق جوسپار كونسپەكتىمەن سويلەمەكپىز. سوسىن جەر ماسەلەسىن پراكتيكالىق مىندەت ەتىپ قويامىز».

قوجانوۆ بايانداماسىندا يرريگاتسيا پروبلەماسىنا دا توقتالدى. «قازاقيا ءۇشىن بۇل مۇلدەم جاڭا شارۋا، - دەدى ول. - ال تۇركىستان ءۇشىن -ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ماسەلە. قازاقيادا دا، كەيبىر گۋبەرنياداعى اشارشىلىقتان كەيىن، مىسالى سەمەيدە، حالىق ءوز باستاماسىمەن،  ناركومزەمنەن «رۇقساتسىز-اق»، ارىق قازۋعا كوشىپ جاتىر. ءتىپتى سەكىلدى ەگىس جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن قارقارالى ۇيەزىندە دە سولاي ەتۋدە...».

قازوبكوم پلەنۋمى  وسىلاي، ەسكى قازاقستان اۋماعىنداعى 1921 جىلعى ۇلكەن اشتىقتى دا، ودان بەرگى جىلداردا ورىن العان جەكەلەگەن گۋبەرنيالارداعى اشارشىلىقتاردى دا تىكەلەي تالداماعانمەن، الداعى ۋاقىتتاردا ونداي قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعانۋ شارالارىن ويلاستىردى. سونداي ماقساتپەن -قىر ايماقتارىندا سۋلاندىرۋ جۇيەسىن جاساپ، ەگىن ەگۋدى جۇزەگە اسىرا باستاعان، ەلدىڭ ءوز ىشىندە تۋعان باستامانى قولداۋعا شاقىردى. سارىارقانى يگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى - كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ەكەنىن مويىنداپ، قاۋلىسىندا اتاپ كورسەتتى. مال باعۋدى ىنتالاندىرۋ، ونى ودان ءارى وركەندەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجىلاندىرۋ، ونىمدەرىن ءتيىمدى جولمەن قالالارعا تاسىمالداپ تاراتۋدىڭ ادىستەرىن قاراستىردى.

ەلدى كۇيزەلتكەن 20-ءشى جىلدارعى اشارشىلىق رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزىندە دە ارنايى اڭگىمە بولمادى. (ەسكى قازاقستان كەڭەستەرى بۇعان دەيىن ءتورت سەزد وتكىزگەن، سول رەت سانى بويىنشا - جاڭا، ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى سەزى بەسىنشى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان، سونداي-اق بۇحارا مەن حورەزم سەكىلدى وزگە دە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان  مەجەلەنگەن سىرداريا، جەتىسۋ، قاراقالپاق وبلىستارى قوسىلعاننان سوڭ،  قازاقستاننىڭ جەرى مەن حالقىنىڭ سانى 1924 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەداۋىر ۇلعايىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قۇرامى دا وڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان. تۇڭعىش رەت ۇلتتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىندە اتالعان. قازاق ەلىنىڭ جاڭا استاناسىندا وتكەن وسى 1925 جىلعى ءساۋىر قۇرىلتايىندا دەلەگاتتار جاڭادان قوسىلعان وڭىرلەردەگى كەڭەستەردىڭ كەلگەن وزگە ارىپتەستەرىمەن تۇڭعىش رەت باس قوسقان. تاريحي شەشىمدەر قابىلداعان. وسى جايتتەر سول تۇستا-اق مويىندالىپ، سول قۇرىلتاي ۇستىندە-اق ول ءبىرىنشى سەزد دەپ اتالعان. سونداعى بەرىلگەن باعاعا، ءارى ونىڭ مەملەكەتتىك ومىردەگى جاڭا بەتبۇرىستى تانىتاتىن ماڭىزىنا  سايكەس، اقمەشىت سەزىن ءبىرىنشى دەپ باعالاعان ءجون).  اشتىق دەرەكتەرى ءجاي عانا ەلەۋسىزدەۋ ايتىلدى. دەگەنمەن، اتاپ ايتىلماسا دا، ونى قايتا بولدىرماۋ شارالارى كەڭىنەن قارالدى. ال ول شارالاردىڭ ەڭ باستىسى جەر-سۋدى ۇتىمدى يگەرۋ ماسەلەسى ەدى.

جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قاناتى استىنا العان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  العاشقى قۇرىلتايىندا اتاپ وتىلگەندەي، جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى سوۆەتتىك زاڭ  مەن تۇرعىنداردى جەرگە ورنالاستىرۋ جايىنداعى ەرەجە «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قكسر-دە ەشقانداي قارجىنىڭ بولماۋى جاعدايىندا بولىمسىز عانا ناتيجە بەردى». وسى شاعىن ناتيجە دەرەكتەرى مىنانداي: ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگى 1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن 215.178 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى. 1923 جانە 1924 جىلدارى جۇمىس جەر كودەكسى مەن 1924 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى ەرەجە بويىنشا جۇرگىزىلدى دە، حالىق «...مەملەكەت ەسەبىنەن 2.512.609 دەس.، حالىق ەسەبىنەن - 2.815.522 دەس.، بارلىعى - 5.543.309 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى».

ال جۇرگىزىلگەن ءىس شارالارىنىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋ سەبەپتەرىن سەزد بىلاي تۇجىرىمدادى: ا) قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلگەندەردىڭ وتارلاۋى جالعاسۋدا; ءا) وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى جويىلماعان; ب) ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كەڭ القاپتى كازاك-ورىس تۇرعىندارى پايدالانۋدا; ۆ) جەرگىلىكتى جەردەگى جۇمىستار ورتالىقتا ۇيلەستىرىلمەگەن، كوبىنە ورتالىق جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ، ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى بۇرىننان تۇراتىن پەرەسەلەندەرگە كەسىپ بەرۋ  جاعىندا; گ) جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارى - تۇرعىنداردىڭ  قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي ەتىپ   وياتۋعا جاردەمدەسپەدى.

مال شارۋاشىلىعىن قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ،  پايدا تۇسىرەتىندەي ەتىپ دامىتا  الۋ ءۇشىن - جەر قاتىناستارىن دۇرىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. سول سەبەپتى سەزدە رەسپۋبليكانىڭ كۇللى اۋماعىن جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرى باياندالدى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنى ءتۇسىندىرىلدى. سوسىن: «...مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلداناتىن قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان قوجالىقتارعا وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ» - جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتى بولىپ تابىلادى دەپ تۇيىندەلدى.

وسى ورايداعى  ورىندالۋى قاجەت شارالار رەتىندە مىنالار  اتالعان ەدى (ولار سەزد قارارىمەن زاڭداستىرىلدى): ا) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ اۋماعىنا بارلىق پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قوسۋ، بۇل رەتتە ولاردىڭ كوش جولىندا جاتقاندارىنىڭ تولعان-تولماعانىنا قاراماۋ; ءا) 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىنىڭ كۇشى جۇرمەيتىن پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىندە وتىرعان تۇرعىنداردى ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ 1917 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن شەگىندە، قوسىمشا جەر كەسىپ بەرمەي  ورنالاستىرۋ; ب) سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جانە قكسر-دەگى ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ «قازاقتىڭ پايدالانۋىنا جاتاتىن جاقسى جەرلەردى جانە كازاك-ورىس تەرريتورياسىن» قالاۋلارىنشا باسىپ الۋلارىنان ساقتانۋ ءۇشىن - ءوز بەتتەرىنشە قونىستانۋلارىن دوعارتۋ، 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن ءوز بەتىمەن  كەلگەندەردى جەر قوجالىعىن بەرۋ شارالارىمەن قامتىماۋ; ۆ) قكسر-ءدىڭ بارلىق اۋداندارىنداعى قازىرگى كەزدە قولدا بار، سونداي-اق  انىقتالعان بوس جانە ارتىق جەرلەردىڭ ءبارىن - جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ 1924  جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىمەن ارەكەت ەتۋگە جاتاتىن  ءبىرتۇتاس قورى دەپ ەسەپتەۋ.

الايدا قازاقستان كەڭەستەرى سەزىنىڭ قارارلارىن ومىرگە ەنگىزۋگە  ورتالىق وكىمەت كەدەرگى جاساي بەردى. اقىرى، اتالمىش قۇرىلتايدان ءتورت ايداي وتكەندە، 1925 جىلعى 12 تامىزدا، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى بك(ب)پ قازاق ولكەكومى بيۋروسىندا تالقىلاندى. ەكىنشى حاتشى س.قوجانوۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى» ارنايى بايانداما جاسادى. وندا بەسىنشى ء(بىرىنشى) بۇكىلقازاق سەزى قارارلارىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىنا قاتىستى بولىگى ورىندالماي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. سوسىن، بيۋرودا ونىڭ بايانداماسى بويىنشا مىنانداي قاۋلى قابىلداندى: «ا) بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى  پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى بەكىتىلگەنگە دەيىن 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى مەن قازواك قابىلداعان جەر ماسەلەسى بويىنشا شەشىمدەرگە ەشقانداي الىپ تاستاۋ، تۇزەتۋ جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسىن; ب) اتاپ ايتقاندا، ءوز بەتىنشە كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بايلانىستى 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى بەلگىلەگەن مەرزىم - 1922 جىلعى 31 تامىز ساقتالسىن. 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن كەلگەن بارلىق ءوز بەتتەرىمەن قونىس اۋدارۋشىلار قكسر-ءدىڭ بارشا اۋماعىندا جەرگە ورنالاستىرىلمايتىن بولسىن; ۆ) برواك الدىنا قكسر-دەگى  جەرگە ورنالاستىرۋمەن شۇعىلداناتىن بارلىق مەكەمەلەردى ءبىر ورگانعا - قازاق جەر حالكوماتىنىڭ (كازناركومزەم) جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنا مەيلىنشە شاپشاڭ باعىندىرۋ تۋرالى ماسەلەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى قويۋ قازواك-كە ۇسىنىلسىن».

ورتالىق قالاماعاندىقتان، بۇل شەشىم دە ورىندالعان جوق.

ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ تاباندىلىعى ناتيجەسىندە 1925 جىلعى جەلتوقساندا قازاق ولكەلىك 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيا  ەسەپ بەرىلگەن مەرزىمدى «تاريحقا قازاق جەرىن جيناۋ كەزەڭى جانە قازاق مەملەكەتتىگىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى العاشقى قادامدار رەتىندە كىرەدى» دەپ اتادى. سوسىن: «...جەرگە ورنالاستىرۋ سالاسىندا - ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى حالىققا، اسىرەسە وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان كوشپەندىلەرگە قاتىستى مىندەت قويۋ كەرەك. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وتىرىقشى ەڭبەكشىل شارۋا تۇرعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ كەدەي جانە ورتاشا بولىگىنىڭ  تىلەكتەرى نازاردان شىعارىلماسىن» دەگەن قاۋلى الدى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ءادىل، باسقا حالىقتىڭ دا مۇددەسىن كەمسىتپەيتىن وسى قاۋلى دا  ورىنداۋسىز قالدى. ال 1927 جىلعى ولكەلىك 6-شى پاركونفەرەنتسيادا ول مۇلدەم تەرىس باعالانىپ، كۇشى جويىلدى...

بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1925 جىلعى قىركۇيەكتە قازاقستاندى باسقارۋعا فيليپپ گولوششەكين سىندى ەميسسارىن جىبەرگەن ەدى. ول ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن شەشىمدەردى قيلى بولشەۆيكتىك ايلا-امال قولدانا وتىرىپ، جوققا شىعارىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، ۇزاماي،   توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني، سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتور بولىپ شىعا كەلدى.

ورتالىقتا جيناقتالعان اقپاراتپەن قارۋلانىپ، سوندا قورىتىلعان ويلارعا سايكەس ءتيىستى نۇسقاۋ الىپ كەلگەن وسىناۋ ءستالينشىل كوسەم ولكەلىك 5-ءشى جانە 6-شى پارتكونفەرەنتسيالاردا ساياسي ومىردەن، وقۋ-اعارتۋ ىسىنەن «الاشورداشىلار» مەن سولارعا يدەيالاستاردى الاستاۋ ماسەلەلەرىن تياناقتادى. ينتەلليگەنتسيانىڭ سانا-سەزىمىن «قىرناۋ» («نيۆەليروۆكا») ارقىلى تەگىستەپ، ءبىرىزدى ارناعا ءتۇسىرۋ قاجەتتىگىن «دالەلدەدى». كوممۋنيستەردىڭ ءداستۇرلى اۋىل ومىرىنە كوزقاراستارىنداعى «ازاماتتىق ءبىتىم» (س.سادۋاقاسوۆ) جانە «ازاماتتىق سوعىس» (و.جاندوسوۆ) دەپ تۇجىرىمدالارلىق ساياسي باعىتتارعا «تورەشى» بولدى. ءىس جۇزىندە ەكىنشى باعىتتى قولداۋ ارقىلى اۋىلداس-تۋىستار اراسىنا  تاپ سىناسىن قاعۋدىڭ، ءسويتىپ اعايىندى اعايىنعا وشىكتىرۋدىڭ  ساياسي-يدەيالىق تۇعىرىن سومدادى. وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاق اۋىلىن اينالىپ وتكەن دەپ تاپتى.

ۇزاماي گولوششەكينشىل ولكەپارتكومنىڭ  «دانا» باسشىلىعىمەن قۇلاق كۇيى كەلتىرىلگەن قازاق وكىمەتى  قازاق اۋىلدارىندا «كىشى قازان» ءورتىن تۇتاتۋدىڭ ناقتى  شارالارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى...

1927 جىلعى جەلتوقساندا بك(ب)پ XV سەزى بولدى. ونىڭ شەشىمى بويىنشا 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جەكە قوجالىقتان ۇجىمدىق شارۋاشىلىققا اينالىپ ۇلگەرۋگە ءتيىس ەدى. ۇجىمداستىرۋ حاقىندا پارتيا العا قويعان وسى بيىك مىندەتكە قازاقستان وزىندىك جولمەن بەت الدى.  1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكومنىڭ ارنايى  دەكرەتى شىقتى، سوعان سايكەس داۋلەتتى قوجالىقتاردى تاركىلەۋ تۋرالى قازاتكوم مەن حالكومكەڭەس قاۋلى شىعاردى. تەز ارادا بايلاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن كامپەسكەلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى تاركىلەۋگە قارسىلىق ارەكەت كورسەتكەندەردى قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋ جانە اسا ءىرى ءارى جارتىلاي فەودال بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە شىعارىلعان قاۋلىمەن كۇشەيە ءتۇستى. ورتالىق كەڭسەلەردەگى ماعلۇماتتارمەن تاعالانىپ كەلگەن گولوششەكين قازاق كادرلارىنا بايلانىستى كوزقاراسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن يدەولوگيالىق تۇرعىدا شەبەر قامسىزداندىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.  سوندىقتان، تاركىلەۋ سوڭىنان، ءىرى كولەمدەگى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ «الاش ءىسى» اتانعان العاشقى تولقىنىنا جول اشتى.

«كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارىن» تۇرمەگە تىعا وتىرىپ، قازاقستاندىق بيلىك 1930 جىلعى 19 اقپاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋ ءىسىن نىعايتۋدى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى ىمىراسىز كۇرەسۋدى كوزدەيتىن قاۋلى قابىلدادى.

وكىمەتتىڭ تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋداعى سولاقايلىقتارى 372 جەردە حالىق كوتەرىلىستەرىن  تۋعىزعانى، ولاردى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشۋ ورىن العانى، ياعني تاركىلەۋ-ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنىڭ جاڭا سيپاتتى وتارلىق سوعىستارمەن استاسقانى ءمالىم. سونىڭ ءبارى ەل-جۇرتتى جاڭا الاپات اپات يىرىمىنە قۇلاتتى. ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭىنە اينالعان سول 1931-1933 جىلدارى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى اشتان قىرىلدى. شاماسى جەتكەندەر باسقا ولكەلەرگە بوسىپ، شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتتى. مال باسى ون شاقتى ەسە ازايدى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى

توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"