تاقىرىپقا تۇزدىق:

ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىنىڭ جەتىنشى تارماعىندا «قازاقستان – الما مەن قىزعالداقتىڭ وتانى» دەپ تايعا تاڭبا باسقاندا جازىلعانى بەلگىلى. تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان اتالمىش ماقالادا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «بۇگىندە جەر جۇزىندە قىزعالداقتىڭ ءۇش مىڭ ءتۇرى بولسا،ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىزدىڭ دالادا وسەتىن قىزعالداقتان تاراعان. قازاق توپىراعىنداعى وسىنداي ەرەكشە گۇلدەر ءوز ادەمىلىگىمەن كوپتەگەن حالىقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، قازاقى برەندكە اينالدى»، - دەگەن ەدى.

بۇگىن ءبىز Abai.kz وقىرماندارىنىڭ نازارىنا پروفەسسور، ەتنوگراف تاتتىگۇل قارتاەۆانىڭ قازاق حالقىنىڭ كەشەگى ءھام بۇگىنگى تاريحىنداعى قىزعالداق گۇلىنىڭ الاتىن ورنى تۋرالى زەرتەتۋ ماتەريالىن ۇسىنىپ وتىرمىز...

نابەتات توبىنداعى – قىزعالداق ويۋ

ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ تۋىندىسىنا اينالعان ويۋ-ورنەكتەر قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنان، ۇشقىر قيالىنان تۋىنداعان. قازاقى تانىمدا ادامزاتتى جانۋارلار الەمىنەن بايلانىستىراتىن قوشقارمۇيىز، تۇيەتابان، قۇسقانات، تايتۇياق، يتقۇيرىق، بورىقۇلاق، ت.ب. ويۋلار  –  «ماقلۇقاتى» (زوومورفتى، اڭ ءستيلى); ادامزاتتى اسپان الەمىمەن بايلانىستىراتىن جۇلدىزشا، كۇن شاپاعى، ايشىق ويۋلارى – «عارىشتاتى» (كوسموگونيالىق), ال، ادامزاتتىڭ كۇللى وسىمدىك الەمىمەن بايلانىسىنان تۋىنداعان  ءارتۇرلى گۇل، جاپىراق، ساباق، شىرماۋىقتى ويۋ-ورنەكتەر – «نابەتاتى» (كوگەرىس) توبىن قۇراعان.

«...ون سەگىز مىڭ عالام بولعاندا،

ءۇش ءبولىم بولىپ تاراعان،

التاۋى بولار – ءجامادات،

التاۋى بولار – ءناباتات،

التاۋى بولار – ايۋانات،

ءۇش التىنى قوسا عوي،

ون سەگىز مىڭ جان بولاد،

بىلمەگەن ادام تاڭ بولاد...»  (جىراۋ قاشاعان كۇرجىمانۇلى).

حالىقتىڭ ءدىني تۇسىنىگىندەگى ءجامادات – ادامزات, ءناباتات – وسىمدىكتەر، ايۋانات – جان-جانۋارلار، حايۋاناتتار الەمى بولىپ، ون سەگىز مىڭ عالامدى (الەمدى), كۇللى تىرشىلىكتى قۇرايدى.

كوگەرىس ويۋلاردىڭ نەگىزىندە وركەندەۋ يدەياسى جاتىر. گۇلدەردىڭ ساباعى، جاپىراعىمەن بىرگە سالىنۋى، ماڭگى تىرشىلىكتى، ءومىردىڭ جالعاسىن، ۇرپاق جالعاستىعىن مەڭزەگەن. ءناباتات، كوگەرىس ورنەگى توبىنا جاتاتىن «قىزعالداق گۇل» بەينەسىن سالۋ قازاق قولونەرىندە ءجيى قولدانىلادى (قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق...، 2017, 144). شەبەردىڭ جاساعان بۇيىمىنا ناقىش سالاردا قىزعالداق گۇلدى تاڭداۋى نانىم-سەنىممەن دە  بايلانىستى قالىپتاسقان، ونى ۇرپاعىنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە ىرىمداعان. سەبەبى، قىزعالداق وزدىگىنەن ءوسىپ، وزدىگىنەن كوبەيەتىن دالا گۇلى. ءارى ادامزات  اسەمدىك پەن شاتتىقتىڭ نىشانى ساناعان قىزعالداق بەينەسى ارقىلى، قىزعالداقتى دالادان العان اسەرىن، سەزىمىن بەينەلەگەن.

«قىزعالداق گۇل» كەستەلەنگەن تۇسكەستە، تۇسكيىز، شىمىلدىق، كيىم-كەشەك، اتجابۋ، تۇيەجابۋ، بوتاجابۋ،  داستارحان، قىزعالداق گۇل ويمىشتالعان اعاش بۇيىمداردى مۋزەي قورلارىنان كورۋىمىزگە بولادى. قىزعالداق گۇل كەستەلى  كيىم تۇرلەرىنىڭ، قولورامالدىڭ، قوسەتەك كويلەك ەتەگىنىڭ، شاپاننىڭ ەتەك، جەڭىنىڭ ءسانى بولعان. قىزعالداق بەينەسىنىڭ ەر ادام، ايەل ادام بۇيىمدارىنا ورتاق، ءتان بولعاندىعى وزىنە ەرەكشە نازار اۋدارتادى، ءارى بۇل ويۋ-ورنەك تۇسكەن قولونەر بۇيىمدارىنىڭ قايسىسى بولماسىن ەرەكشە ءساندى كورىنەدى. قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى كوللەكتسياسىنىڭ قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى سۇلتان بايمۇحامەد ايشۋاقۇلى (19 ع. باسى) كيگەن التىن زەرمەن كەستەلەنگەن مۇراقتىڭ ءون بويىنداعى باسقا گۇلدەر اراسىنان قاۋىزدى قىزعالداق بىردەن كوزگە تۇسەدى-اق (قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىم-كەشەگى، 2009: 24).

مۋزەي قورىنداعى قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى اقتوبە ۋەزى، قاراشىعاناق بولىسىندا 36 جىل بولىس بولعان ەرجان شولاقۇلىنىڭ قىزىنىڭ  شوشاق توبەلى بورىگىنە قىزعالداق گۇل «ءومىر اعاشى» بەينەسى ىسپەتتەنىپ، التىن زەرمەن كەستەلەنىپ تۇسىرىلگەن (قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىم-كەشەگى، 2009: 47).

قولونەردەگى قىزعالداقگۇل ويۋى تۋرالى جازبا دەرەك بەرەتىن تۋىندىنىڭ ءبىرى نەمىس دارىگەرى، ەتنوگراف-ساياحاتشى ريحارد كارۋتتستىڭ (1867 – 1945) ماڭعىستاۋ جەرىنە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن جارىق كورگەن «سرەدي كيرگيزوۆ ي تۋركمەنوۆ نا مانگىشلاكە» اتتى كىتابى (سانكت-پەتەربۋرگ، 1911). جەرگىلىكتى قازاقتاردان قىزعالداق گۇل كەستەلەنگەن  اتجابۋدىڭ سۋرەتىن سىزىپ الىپ، ءوزىنىڭ وسى ەڭبەگىنە قوسقان.  ماڭعىستاۋدىڭ ماڭ دالاسىندا، كوشپەلى قۇمدارىندا وسكەن كوكتەم گۇلىنىڭ نازىكتىگى كەستەلى اتجابۋعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرعانداي. اتجابۋدىڭ ەكى بۇرىشىنا كەستەلەنگەن ۇلكەن قاۋىز ىشىندە، ەكىنشى قاۋىزدىڭ كەستەلەنۋى ماڭعىستاۋ قۇمىنداعى العاشقى سارعالداق، ودان كەيىنگى قىزعالداقتى بەينەلەگەندەي. «جاڭا عانا قوڭىرايىپ جاتقان كۇڭگىرت دالا كەنەت سارعالداق، قىزعالداق گۇلگە تولىپ، قۇلپىرىپ كەتكەندەي بولدى» (كەكىلباەۆ، باسەكە، 2005: 24).

ەردىڭ توقىمىنداعى قىزعالداق گۇل ويۋى دا ر.كارۋتتسكە مەنى سىزىپ ال دەگەندەي اسەر بەرگەنى انىق دەسەك ارتىق بولماس. توقىمنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن قىزعالداقتىڭ جۋاسى تۇقىم جايىپ، ەكى جاعىنان تاعى ەكى قىزعالداق شىعادى.   قۇرىم تەرىگە وسىنداي ويۋلاردى ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءيى قانعان جاس، جۇمساق تەرىنى  ويۋمىشتالعان اعاش قالىپقا، ويۋلار ويىعىنا كىرىكتىرە قويىپ، ءۇستىن اۋىر تاس، كىرپىشتەرمەن بىرنەشە كۇنگە باستىرىپ قويعان، ناتيجەسىندە ويۋ بەدەرى تەرىگە تاڭباداي ماڭگىگە باسىلىپ قالعان. قىزعالداق گۇل ويۋلى اعاش قالىپتىڭ شەبەرلەردىڭ قولدانىسىندا بولعانىن وسى سىزبا ناقتىلايدى. ر.كارۋتتس سىزباسىنداعى اتجابۋ مەن توقىمدى ەر ادامداردا، ايەل ادامدار دا ەر-توقىم جابدىعىنا قاتار قولدانا بەرگەن.

1914 جىلى عىلىمي اينالىمعا ەنگەن «ازياتسكايا روسسيا» اتتى ەڭبەككە ەنگەن «جەتىسۋدىڭ باي وتباسى قىزدارى» اتتى سۋرەتتەگى قىزدار جەتەكتەپ تۇرعان اتتىڭ اتجابۋىنان قىزعالداق گۇل كەستەسى انىق كورىنەدى. كەستەلى اتجابۋ بويجەتكەن قىزداردىڭ كوركى مەن سانىنە ۇيلەسىم تاۋىپ تۇر.

زەرگەرلىك بۇيىمداردان قىزعالداق گۇلدى ايەل اشەكەيلەرىنەن، قوس بىلەزىك، ساعات بىلەزىك، قاپسىرما، بەلدىك قۇيمالارىنان كورۋىمىزگە بولادى. قازاق زەرگەرلەرى كۇمىس بەتىنە قىزعالداق گۇلدى قارالا، قارا باعدار نەمەسە  كاپكاز بوياۋمەن ءتۇسىرۋ ارقىلى ساباعى، جاپىراعى، قاۋىزىن انىق بەرۋدى كوزدەگەن. قولونەردەگى ناقتى بەينە اسەرلى، ءارى تارتىمدى بولىپ كەلەدى، بۇل جوعارى ەستەتيكالىق تالعامدى ايعاقتايدى.  قارالا ەمالدى قازاق زەرگەرلەرى وزدەرى-اق، دايىنداپ الا بەرگەن، ساۋداگەرلەر الىپ كەلسە، دايىنىن ساتىپ تا العان. قارالا قۇرامى سالماعى ءارتۇرلى بولاتىن كۇمىس، مىس، قورعاسىن جانە كۇكىرتتەن تۇردى، ياعني كۇمىس پەن مىس ءبىر-ءبىر ەسە بولسا، قورعاسىن مولشەرى كۇمىستىڭ جارتىسىنا تەڭ بولدى، ال كۇكىرت وسى مەتالداردىڭ بالقۋىنا بايلانىستى كوز مولشەرمەن قوسىلىپ وتىردى. وسى قۇرامدى شويىن وجاۋدا ابدەن بالقىتقان ۋاقىتتا قارا قويمالجىڭ پايدا بولادى. اشەكەيگە قارا باعدار سالۋ ءۇشىن بۇيىم بەتىنە الدىن-الا وتكىر بىزبەن بەزەپ تاڭداعان ورنەگىنىڭ، مىسالى قىزعالداقتىڭ نەگىزىن ويىپ سىزادى. اشەكەي بەتىنە الگى قارا قويمالجىڭدى قۇيعاندا، سىزىقتار بەتىنە جابىسادى. ونى ابدەن كەپكەن سوڭ ەگەۋمەن تەگىستەپ، بەتىن بىلعارى جانە كيىز ىسقىشتارمەن جىلتىراتا ىسادى. ياعني، قىزعالداق گۇلدى قارالامەن ءتۇسىرۋ وسى ادىسپەن جۇزەگە اسقان.

حالقىمىز قىزعالداقتىڭ كوكتەمدە قاۋىز جارعانداعى كوز تارتار كەلبەتىن، ۇلبىرەگەن ادەمىلىگىن ايەل ادامنىڭ سۇلۋلىعىن تەڭەۋگە قولدانىپ, «قىزعالداقتاي»، «قىر گۇلىندەي» دەپ بەينەلى سوزگە ارقاۋ ەتتى. قازاق حالقى كوكتەۋدە تۋىلعان قىزىنا «قىزعالداق»، «قىرمىزى»، «سارعالداق» دەپ ات  قويدى.  قىز بالاعا بەرىلەتىن «گۇلدەي كوكتە، جاپىراقتاي جاينا» – دەگەن باتانىڭ نەگىزىندە ءوسىپ، ءون دەگەن ۇعىم جاتىر.

«قىزعالداق پەن دالا»، «قىز بەن قىزعالداق» ەگىز ۇعىمداي، سۇلۋ قىزدىڭ كەلبەتى مەن قىزعالداق جاپقان دالا كەلبەتىن ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس.

«قىز بايعۇس ەل جۇرتىنا كەلگەن قوناق.

قىزعالداقتاي عۇمىرى شولاق...»   (م.دۋلاتوۆ، شىعارمالار).

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قىزدىڭ قىزعالداق عۇمىرى», – دەپ، قىز بالانىڭ وڭ جاقتا وتىرعان كەزدەگى بالالىق ءومىرىنىڭ، قىزدىڭ ءوز ۇيىندە قوناق بولىپ جۇرەتىن ەركە ۋاقىتىنىڭ تەز ءوتىپ كەتەتىنىن، بوي جەتىپ، باسقا جۇرتقا ۇزاتىلاتىنىن ايتىپ تۇرعانى انىق.

ياسساۋي كەسەنەسى مەن ماۆلاناداعى قىزعالداق گۇل

قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ سىرتقى قاقپا مەن ىشكى قاقپا ەسىگىندە قىزعالداق گۇل ويمىشتالعان، سىرتقى قابىرعاسىنداعى قىش مايوليكالاردا قىزعالداق گۇل قاۋىزى ەمالمەن سىرلانىپ بەرىلگەن. سىرتقى قاقپا ەسىگىنىڭ ويمىشى ءۇش بولىكتى كومپوزيتسيادان تۇرادى. قاقپا اسا جوعارى شەبەرلىكپەن، ءساندى ويمىشتالعان. قاۋىزىن اشقان قىزعالداق بەينەسىنىڭ «بىتپەس» جەلىسىنە قۇرىلىپ، ءبىر-بىرىنە شيراتىلا جالعاسىپ كەتۋى، الەمدەگى شەكسىز قوزعالىستى، ماڭگىلىك ومىردەگى ءوزارا بايلانىستىلىقتى بايانداعان.

قاقپا ەسىكتىڭ جوعارعى بولىگىندە قىزعالداق گۇل ۇستىنەن اراب گرافيكالى «پايعامبار ول كىسىگە سالەم بولسىن، ايتتى: اللانىڭ سىيى – قاقپاسىنا  كىرىپ سۇراعان مومىنعا بەرىلەدى»، – دەگەن جازۋ قوسارلانا ويمىشتالۋى،  اعاش ويۋ ونەرىندەگى جوعارى شەبەرلىكتىڭ ناتيجەسى.

بۇل قاقپا ەسىگىنە ورناتىلعان ەكى قولا توقپاقشانىڭ  جوعارعى توپساسىندا كوزى جانىپ تۇرعان ءۇش بارىستىڭ باسى، ال توقپاقشانىڭ ءون بويىنا ابستراكتىلى قىزعالداق شوعى بەينەسى ويىپ تۇسىرىلگەن.  بارىس باسى مەن قىزعالداقتىڭ ءبىر كومپوزيتسيادا بەرىلۋى، توتەمدىك سيمۆولدار مەن يسلامدىق سيمۆولداردىڭ استاسىپ جاتۋىنىڭ، توتەميزم رەليكتەرى سارقىنشاعىنىڭ يسلام دىنىنە كىرىگىپ كەتۋىنىڭ  دالەلى.

قوجا احمەت ياسساۋي قابىرحاناسى ەسىگىنىڭ سول جاق قاپتالىنداعى قابىرعادا قىزعالداق گۇل قاۋىزىنىڭ كۇن بەينەسىمەن استاسا بەرىلۋى، كۇن شۇعىلاسىنان ءنار العان تىرشىلىكتى بەينەلەگەندەي. بۇل  كومپوزيتسيادا كۇن بەينەسىنەن ءنار العان قىزعالداق قاۋىزى ەكى جاققا قاراپ اشىلىپ تۇر، وسىلايشا قاتارلاستىرا سالعان كومپوزيتسيالى ورنەكتى قۇرايدى.

قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندەگى ورنەكتەر تۇركيا، كونيا قالاسىنداعى ماۆلانا كەسەنەسىندەگى ورنەكتەرمەن ورتاقتىعى تۇركى حالقى اراسىنداعى ەتنومادەني بايلانىستى، مادەني ورتاقتىقتىڭ بارىن كورسەتەدى. «ماۆلانا» ويشىل، ۇستاز، اقىن-سۋفي، عۇلاما جالال اد-دين مۇحامماد رۋميگە (30.09.1207, تاجىكىستان – 17.12.1273, كونيا سۇلتاندىعى، تۇركيا) شاكىرتەرىنىڭ بەرگەن اتى. ول مەۆليانا، موۋلاۆي، موۋلانا (ۇستاز دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) اتتارىمەن دە بەلگىلى. بۇل كۇندە مۋزەي رەتىندە جۇمىس جاساپ تۇرعان مەۆلانا كەسەنەسىنىڭ دە اعاش قاقپاسىنىڭ ءون بويىنىڭ ويمىشتارىندا كۇن شاپاقتارى مەن قىزعالداق گۇل ويۋلارى استاسىپ، ءبىر-بىرىنە ۇشتاسىپ جاتىر.

ماۆلانا كەسەنەسى اعاش قاقپاسىنىڭ قولا توقپاقشاسىنا ويىپ تۇسىرىلگەن ويۋلار اراسىنان دا قىزعالداق گۇل بەينەسى بىردەن كوزگە تۇسەدى.

مەۆلانا كەسەنەسى قابىرعاسىندا 13 عاسىردا تابيعي بوياۋمەن سالىنعان قىزعالداقتى كومپوزيتسيا ورتا ورتاعاسىرلىق گۇلباقشانىڭ بەينەسىندەي. قۇتىعا سالىنعان قىزعالداق شوقتارى مەن  قاۋىزىن كوتەرە جايقالا وسكەن قىزعالداقتارمەن بىرگە بەرىلگەن ارابگرافيكالى جازۋلار – يسلامدىق ءداستۇردىڭ بارەلەفتىك دەرەگى نەمەسە قابىرعاداعى جازبا دەرەكتىك قور.

ماۆلانا تاس قابىرلەرىندەگى قىزعالداق بەينەسى مەن كەسەنە قابىرعاسىنداعى قىزعالداق بەينەلەردىڭ سيپاتىنىڭ بىردەي بولۋى، ساۋلەتتىك شەشىمدەگى ۇيلەسىمدىلىكتى بىلدىرەدى. ءارى، ءدىني-كۋلتتىك ورىنداعى قىزعالداق بەينەسى، يسلام ءدىنىن تۇتىناتىن كوپتەگەن ەلدەرگە قىزعالداقتىڭ ورتاق سيمۆول ەكەندىگىن ايعاقتايدى.

ساۋلەتتىك ەسكەرتكىشتەر مەن قۇلپىتاستاردا

قىزعالداق بەينەسىنىڭ ءمانى قازاق حالقىنىڭ دا ءداستۇرلى مادەنيەتتىندە ەر ادامدارعا دا ورتاق بولعاندىعىنىڭ دالەلى – ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ دەكورى. اقتوبە وبلىسى، جارقامىس اۋىلىنان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي 60 كم جەردە ورنالاسقان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگەن قاراساقال قورىمىنداعى ءىندىباي تامىنىڭ ىشكى دەكورىنىڭ ءتورىنىڭ ورتاڭعى بولىگىندە، تامنىڭ بۇرىشىنىڭ جوعارعى بولىگىندە قىزعالداق قاۋىزدارى سالىنعان.

اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى بويىنشا جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگەن سۇلىكتى ءدىني-تۇرعىن ءۇي كەشەنىندەگى زيرات قابىرعاسىنىڭ جوعارعى تاس پليتا بەلدەۋىنىڭ ءون بويىنا اينالدىرا قىزعالداق قاۋىزدارى بوياۋمەن سالىنعان.  ەسكەرتكىش اشى-ايرىق سايىنىڭ باس جاعىنان سولتۇستىك شىعىسقا قاراي 15 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.

قىزعالداق گۇلدى ويۋ-ورنەكتەردى زيرات، كەسەنە قابىرعاسىنا سالۋ، قۇلپىتاستا قاشاۋدى اقتوبە، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، بقو ەسكەرتكىشتەرىنەن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى.

كەسەنە قابىرعالارىنا تابيعي وسىمدىك بوياۋلارىمەن سالىنعان ورنەكتەردىڭ بىرقاتارى كۇنگە جەلىنىپ، بوياۋىنىڭ قانىقتىعى  كەتكەنىمەن،  «بىتپەس» تۇرىندەگى،  شىرماۋىقشا شيىرشىقتالىپ جالعاسىپ كەتكەن قىزعالداق گۇلدى ورنەكتى انىق كورۋگە بولادى.

رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگەن اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانىنا قاراستى «ابات-بايتاق» قورىمىنداعى قۇلپىتاستاردىڭ كەيبىرى بىرەگەي قاشالىنعان. قورىمداعى ابستراكتىلى، ناقتىلى بەينەدەگى قىزعالداق گۇل قاشالعان قۇلپىتاستاردىڭ كۇردەلى كومپوزيتسياسى قازاق جەرىنىڭ باسقا وڭىرلەرىندە كەزدەسپەيدى.

قورىمداعى ەكى باسى قىزعالداق گۇلمەن تۇيىقتالعان  قۇلپىتاس – بىرەگەي ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا جاتادى. مۇنداعى قىزعالداقتاردىڭ ءبىر باسى جەرگە، ءبىر باسى كوككە تارتىلۋى، ءبىر ادامنىڭ ءومىر جولى سەكىلدى.  جانىنا بارساڭ:  «ادامنىڭ باسىنان جاقسىلىق تا وتەدى، جاماندىق تا وتەدى. بارىنە ۋاقىت ەمشى», – دەپ سابىرلىققا شاقىرعانداي.

«ابات-بايتاق» قورىمىنداعى قۇلپىتاستىڭ بىرىندەگى قىزعالداق «قىز عۇمىردىڭ» تاستاعى كورىنىسى ىسپەتتى. انىقتاپ قاراساڭ قۇشاعىن اشقان، كەڭ ەتەكتى كويلەك كيگەن قىز بەينەسى مەن «قىزعالداق قىزعا» كۇن شاپاعىنىڭ جوعارىدان توگىلىپ  تۇرعان بەينەسىن كوز الدىڭا كەلتىرەدى.

قازاق حالقى ويۋ-ورنەگى ارقىلى ءوزىنىڭ ويىن ءسوزسىز، داۋىس-دىبىسسىز جەتكىزگەن. «شەكسىزدىك» تانىمىن  شەڭبەر، دوڭگەلەنتە شيراتقان سىزىقتار ارقىلى بەرگەن. قىزعالداق پەن شەكسىزدىكتىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىن بەرۋدىڭ جولىن قۇلپىتاسقا قاشاۋ ارقىلى تاپقان.  «ادام ومىردەن وزعانىمەن، ونىڭ ارتىندا قالاتىن ءىزى بار، ءومىر جالعاسىپ جاتىر، ارتىندا ۇرپاعى بار», – دەپ سويلەپ تۇرعانداي.

اقتوبە وبلىسى، قۇرمەشىت قورىمىنداعى بالا زيراتىنداعى قۇلپىتاستاعى قاۋىزىن اشپاعان قىزعالداق  تامىرىمەن، جۋاسىمەن بەينەلەنگەن. قاۋىزى مەن جاپىراعى ءبىر قاراعاندا ۇشىپ بارا جاتقان قۇس سەكىلدى، «قۇسىم ەدى، ۇشىپ كەتتى عوي», – دەگەن اتا-اناسىنىڭ زارىن، مۇڭىن بەرگەندەي اسەر ەتەدى. شەتىنەگەن بالا – «شاپاعاتشىل», قولدان ۇشىپ كەتسە دە، باۋىرى بولاتىنىن مەڭزەپ، تامىرىن جايىپ كەتكەندەي.  قورىم ماڭىندا 19 عاسىردا مەشىت جۇمىس جاساپ، جاز جايلاۋعا كەتكەن اۋىلدار، بالالارىن مولداعا وقۋعا قالدىرعان ەكەن. مەشىت وقۋشىلارى سۇزەك ىندەتىنەن بىرىنە ءبىرى جۇقتىرىپ قايتىس بولادى. وقۋشىسىز قالعان مەشىت «قۇرمەشىت» اتالىپ كەتەدى.

قۇلپىتاستاعى قىزعالداقتاردىڭ مول كوللەكتسياسىن اقتوبە وبلىسىنا قاراستى دوڭىزتاۋ، سولتۇستىك ءۇستىرت ءۇستى قورىمدارىنداعى قۇلپىتاستار مەن زيراتتار بەرەدى. دوڭىزتاۋ مەن سولتۇستىك ءۇستىرت ءۇستى ماڭعىستاۋ جانە وڭتۇستىك ءۇستىرت قازاقتارىنىڭ كوكتەۋلىك قونىسى بولعان. وسى جەرگە كوكتەۋگە قونىپ، مالدىڭ اياعىن شيراتىپ العان سوڭ، اقتوبەنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي جايلاۋعا اتتانىپ، كۇزدەۋگە وسى جەرگە قايتىپ كەلگەن.  كوش جولىنىڭ بويىندا جاتقان دوڭىزتاۋدىڭ ەتەگىن مامىردىڭ باسىندا قىزعالداق كىلەمشە جاپقان. دوڭىزتاۋ قورىمدارى بۇل كۇندە ادام تۇرمايتىن، بوس قالدىرىلعان ەلدى مەكەننىڭ – «تاس شەجىرەسىندەي».

«قىزعالداق ماي» ءداستۇرىن ساقتاعان ايماق

قىزعالداق كوكتەمگى جايىلىمنىڭ ءسانى، وسىعان وراي «قىزعالداق جەمەگەن قوزى ارماندا، قىز قۇشپاعان جىگىت ارماندا»، - دەگەن ماقال تۋىنداعان. قىزعالداق قاۋىزىن اشاتىن ءساۋىردىڭ سوڭى مەن مامىردىڭ باسى، ناۋرىزدا تولدەگەن قويدىڭ قوزىسى اياعى شيراپ، ءشوپتى قىرقا جەيتىن كەزى. قىزعالدىقتى قىردا جايىلعان قويدىڭ ءسۇتى قويۋ، سيىردىڭ ءسۇتى مايلى، بيەنىڭ ءسۇتى قۇنارلى بولادى. «قولدىڭ مايى» دەگەن قازاقى تۇسىنىك، سيىر سۇتىنەن شايقالعان سارى مايعا قاتىستى ايتىلادى. سارى مايدىڭ ءتۇسى جەگەن شوبىنە بايلانىستى. قىستا كودەلەگەن ءشوپ بۋماسىن، قۋراعان قامىس جەگەن سيىر ءتۇسى – اق ماي, كوكتەم-جازدا كوك شوپكە جايىلعاندا – سارى ماي, ال قىزعالداققا جايىلعان كەزدە ءتۇسى – قىزعىلت ماي بەرەدى. قانداي ءتۇستى بولسا «سارى ماي» دەپ اتالادى. ءداستۇرلى قازاق ورتاسىندا كوكتەمدە قىزعالداق گۇلدەگەن سوڭ شايقالعان ماي قويىلعان داستارحانعا اۋىل ايەلدەرىنىڭ جينالىپ، شۇيىركەلەسىپ ءشاي ىشەتىن «قىزعالداق ماي» دەپ اتالاتىن كونە «ءشاي ءداستۇرى» ەرتەدە قىزعالداق قاپتايتىن ءوڭىردىڭ بارىندە بولعان.

عۇرىپتىق مانگە يە  بۇل داستارحاننىڭ باستى اتريبۋتى دا وسى «قىزعالداق ماي». قىزعالداققا جايىلعان مال، العان ءنارىن، ءوز بويىندا وڭدەپ ادامعا ءسۇت-مايىمەن بەرەدى. بۇل ۋاقىتتا قايناتىلعان ىرىمشىكتە قۇنارلى،  دامدى، ءتۇسى قانىق بولادى.  «قىزعالداق ماي» ءشاي ءداستۇرى كوشپەلى تۇرمىستىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋىنە وراي، قازاق جەرىنىڭ كوپتەگەن وڭىرىندە قولدانىستان شىققانىمەن، ءالى دە قاريالار اۋزىندا ءجيى كەزدەسەدى. قىزعالداق گۇلدەگەن 10 شاقتى كۇننىڭ ىشىندە عانا «قىزعالداق مايىن» الۋ مۇمكىندىگىن قازاق حالقى ەرەكشە باعالاعان. قىزعالداق مايدى قوناققا دەپ ساقتاعان، كەلگەن قوناققا «سارقىت سىي» رەتىندە قورجىنىنا سالىپ بەرگەن. ءبىر بولىگىن قىسقا ساقتاپ، تاماق اۋىرعاندى جانە كوك جوتەلدى باسۋعا پايدالانعان. «قىزعالداق ماي» داستۇرىنەن بۇگىنگى تاريحي سانامىزعا ناقتى مالىمەت بەرەتىن ءوڭىر، نارىن قۇمدارىنداعى مالشىلار قونىسى. ماعان، وسى وڭىردەگى «قىزعالداق ماي» داستۇرىمەن تانىسۋدىڭ رەتى 2019 جىلى مامىر ايىندا بۇيىردى. قىزعالداق مايدى نانمەن جەۋ ءبىر بولەك، قۇرتپەن جەۋدىڭ ءدامى اۋزىڭنان كەتپەيتىنىن وزىمنەن سەزىندىم.

ەتنومەديتسينادا

حالىقتىق مەديتسينالىق بىلىمدە ساباعى مەن جاپىراعىن قايناتىپ، سۋىمەن ايەل ادام بوسانعاننان كەيىنگى بەتىندە قالاتىن  داق، سەپكىلدى جۋعان، سۇرتكەن، وسىلايشا داق، سەپكىلدىڭ قوشقىل تارتاتىن ءتۇسىن بوزارتقان.  تۇبىندەگى جۋاسىن بالعا قوسىپ تۋراپ، دايىن قويمالجىڭدى شايمەن ىشكىزۋ ارقىلى سۋىقتى شىعارعان، بەدەۋلىكتى ەمدەگەن، ەركەكتەردىڭ قۋاتىن كۇشەيتكەن. ياعني، ءداستۇرلى مەديتسيناداعى قولدانىسى دا ۇرپاق جالعاستىعىمەن بايلانىستى ەكەن. قازاق ەمشىلەرى قىزعالداق جۋاسىنىڭ ۋلى، ۋلى ەمەستىگىن حالىقتىق بىلىمىمەن اجىراتقان.

قورىتىندى

قىزعالداق  – ادامزاتتى پەن تابيعاتپەن بايلانىسىن سەزىندىرەتىن – سىي، ءتىرى پەيزاج. قىزعالداق جەر تالعامايدى، ءشولدى، قۇمدى، تاستى، ىلعالدى جەردە وسە بەرەدى. ۇلى دالا مەنشىگى، از كۇن عانا گۇلدەيدىن قىزعالداقتى جۇلمايىق. تابيعاتىنا ساي وزدىگىنەن كوبەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەيىك، ادامدار!

ادەبيەتتەر:

ەكسپەديتسيالىق ماتەريالدار:

ماڭعىستاۋ ساپارى – 2020.

اقتوبە  ساپارى – 2019, 2020.

حان ورداسى اۋىلى ساپارى – 2019.

كونيا (تۋركيا) ساپارى – 2021.

كىتاپتار:

ازياتسكايا روسسيا. يزدانيە پەرەسەلەنچەسكوگو ۋپراۆلەنيا گلاۆنوگو ۋپراۆلەنيا زەملەۋسترويستۆا ي زەملەدەليا. توم 1. ليۋدي ي پوريادكي زا ۋرالوم.  – سپب.: توۆاري­ششەستۆا «ا.ف.ماركس»، 1914. – 576 س. + يل.

اجىعالي س. اقتوبە وبلىسىنىڭ اسا كورنەكتى ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەرى. فوتوكورمە. – الماتى-اقتوبە: «Maestro-Print». 2015.  – 51 ب.

كارۋتتس ر. سرەدي كيرگيزوۆ ي تۋركمەنوۆ نا مانگىشلاكە. پەر س نەم. ە.پەتري. – سپب.: يزدانيە ا.ف.دەۆريەۆا، 1911. –188 س.

كەكىلباەۆ ءا. باسەكە / دالا باللادالارى. 2 توم. – الماتى: جازۋشى، 2005.  – ب.3-50 (232 ب).

قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. 5 تومدىق. 4 توم. ق-ءو. / نۇرسان ءالىمباي، ت.ب. – الماتى: ادام دامۋ ينتەگراتسيا، 2017. – 845 ب.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىم-كەشەگى (يلليۋستراتسيالانعان عىلىمي كاتالوگ). قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ ەتنوگرافيالىق كوللەكتسياسى (سەريا). 1 توم. / نۇرسان ءالىمباي، ت.ب.  – الماتى: «ونەر»، 2009. – 344 ب.

قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى. /قۇراست. ءا.ق.مۋمينوۆ، م.ب. قوجا، س.موللاقاناعاتۇلى، م.ج.سادىقبەكوۆ، ج.م.نۇربەكوۆ. وڭدەلىپ تولىقتىرىلعان 3-باسىلىم. – الماتى: «ەففەكت»، 2011. – 208 ب.

ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاقستاننىڭ زەرگەرلىك ونەرى. قر ءا.قاستەەۆ اتىنداعى  مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيى. عىلىمي كاتالوگ.  – الماتى: اتامۇرا، 2016. – 303 ب.

تاتتىگۇل قارتاەۆا،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ەتنوگراف

Abai.kz