اتالمىش سوزدەر استارىندا تەرەڭ تاريح سىرلارى جاتىر. بۇگىندە ماعىنالارى كۇڭگىرت تارتا باستاعان «كوبەگەن»، «كورپەش»، «كورپەلدەس» سوزدەرىنىڭ تاريحي تانىمدىق سيپاتقا يە ۇعىمدارى قازاق ءتىلى تاريحىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ «سوزدەر سويلەيدى» (الماتى: «ارىس»، 2004.-232 ب.) ەڭبەگىندە تومەندەگىشە تۇسىندىرىلەدى:

اتالمىش سوزدەر استارىندا تەرەڭ تاريح سىرلارى جاتىر. بۇگىندە ماعىنالارى كۇڭگىرت تارتا باستاعان «كوبەگەن»، «كورپەش»، «كورپەلدەس» سوزدەرىنىڭ تاريحي تانىمدىق سيپاتقا يە ۇعىمدارى قازاق ءتىلى تاريحىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ «سوزدەر سويلەيدى» (الماتى: «ارىس»، 2004.-232 ب.) ەڭبەگىندە تومەندەگىشە تۇسىندىرىلەدى:

كوبەگەن ءسوزىن ايتا قالساق، ءاربىر قازاقتىڭ اۋزىنا:
بازاربايدىڭ تولەگەن،
ەرتە تۋعان كوبەگەن، - دەگەن «قىز جىبەك» جىرىنداعى جولدار ىلىگەدى. مۇنداعى كوبەگەن ءسوزىن وسى جىردى باستىرۋشىلار «ەرتە تۋعان قوزى» دەپ تۇسىندىرەدى. وعان وسى جىردىڭ كەلەسى ءبىر جەرىندەگى:
مەن ەدىم بازاربايدىڭ
تولەگەنى -
قوزىنىڭ ەرتە تۋعان كوبەگەنى، - دەگەن جولدار دا سەبەپ بولسا كەرەك.
كوبەگەن، كوبدىك سوزدەرىنىڭ و باستاعى ماعىناسى مالعا، ونىڭ ىشىندە قويعا، قوزىعا بايلانىستى بولعان، ال بىراق، جىرلاردا جانە اۋىزەكى تىلدەگى قولدانىسىندا كوبەگەن ءسوزى «جاس بالا، بالدىرعان» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. وتكەن عاسىرداعى قازاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى ماتەريالدارىن پايدالانعان ن.يلمينسكي ءوزىنىڭ 1861 ج. سوزدىگىندە: كوبەگەن - بالدىرعان، بالاقان (ديتيا، رەبياتۋشكي)» دەپ كورسەتەدى دە، «بۇل ءسوزدى كوبىنەسە بالالارعا اجەلەرى ايتادى» دەيدى (1, 198). ە.جانپەيىسوۆ كوبەگەن ءسوزىن موڭعول تىلىندەگى «بالا، ۇل» ماعىناسىن بىلدىرەتىن حوبوگۇن سوزىمەن توركىندەس دەپ تابادى (2, 78).
قوبىلاندىنىڭ اكەسى:
ولگەندە كورگەن كوبەگەن،
ەل تىلەگىن تىلەگەن، - دەيدى. مۇنداعى كوبەگەن دەپ تۇرعانى دا «بالا». بۇل ءسوز «قوزى كورپەش» جىرىندا دا بىرنەشە رەت كەزدەسەدى. قوزى تازشا بولىپ كەلگەنىندە «ازىراق سويلەسسەڭىز قايتەر ەكەن؟» - دەپ، الدىنان قىزدار جۇگىرىپ شىعادى، سوندا قوزى-«تازشا قويشى»:
اياگوز قارامايمىن تەرەگىنە،
قىز بايان ۇكى تاققان جەلەگىنە.
قودار مەن توقسان الىپ تۇرعان شاقتا،
كوبەگەن تاز سەندەرگە كەرەگى نە؟ - دەيدى. مۇنداعى كوبەگەن ءسوزى «جاس بالا» دەگەن ماعىنادا كەلگەن.
ءسويتىپ، كوبەگەن «جاس بالا، بۋىنى قاتپاعان بالدىرعان» دەگەن سياقتى اۋىسپالى ماندە دە جۇمسالعان. اۋىزەكى تىلدە كوبىنەسە قارتاڭ ايەلدەر، اجەلەر جاس بالالارىن، نەمەرەلەرىن قۇلىنىم، بوتام دەيتىنى سياقتى، كوبەگەنىم دەپ تە اتاعانى بايقالادى. كوركەم ءسوز شەبەرلەرى بۇل ءسوزدى «بالا» ۇعىمىندا جۇمسايدى. ءسابيت مۇقانوۆتان كەلتىرىلگەن:
سوندا-داعى ولگەن جوق، ءوستى التاي
تورسىق شەكە، اق سازان كوبەگەن بوپ، - دەگەن مىسالدا وسى سوزدىك تۇسىندىرگەندەي، «شىدامدى، ءتوزىمدى، مىقتى» دەگەن ماعىنانى بەرىپ تۇرعان جوق، «بالا» دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر.
كوبەگەن ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن ء(تۇپ-توركى­نىن) جاساعان ش.سارىباەۆ بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى كوبە(ن) بولۋى كەرەك دەيدى. كوبە/كوبەي/كوپە/كەپە دەپ قازاق ءتىلىنىڭ ءار جەرىندە ەرتە تۋعان قوزىنى نە باسقا مالدىڭ ءتولىن ايتاتىنىن كورسەتەدى، ال -گەن كىشىرەيتكىش ماعىنا بەرەتىن -قان/ -كەن، -قانا/-كەنە جۇرناعىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى دەپ تانىتادى. سونىمەن قاتار بۇل زەرتتەۋشى قازاق تىلىندەگى كورپەش، كورپەلەس سوزدەرى دە كوبە/كەپە سوزىمەن توركىندەس بولۋ كەرەك دەپ توپشىلايدى، ويتكەنى، كونە تۇركى تىلىندە كورپە ءسوزى «كەش تۋعان قوزى» دەگەندى بىلدىرگەنىن XI ع. قاشقاري سوزدىگى كورسەتەدى. كورپە سوزىندەگى ر دىبىسىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى تۇركى تىلدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس ەكەنىن ەسكەرتىپ، كورپە دەگەننەن كوپە/كەپە تۇلعالارى پايدا بولعان دەگەندى ايتادى (1, 102-103). بۇل - دۇرىس ەتيمولوگيا.
كونە تۇركى تىلدەرىندە كورپە ءسوزى، جالپى، «جاس» دەگەندى بىلدىرگەن. مىسالى، كورپە وت «كوك ءشوپ» (سۆەجايا تراۆا) (4, 318). سوندا كورپەش ءسوزى «جاس بالا» دەگەندى بىلدىرمەك. قوزى كورپەش ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى - وسى كورپە «جاس» ءسوزى.
كوبەگەن، كورپەش سوزدەرىمەن تۇبىرلەس ءسوزدىڭ تاعى بىرەۋى - كورپەلدەس/كورپىلدەس. بۇحار جىراۋدىڭ ءبىر تولعاۋىندا:
بايدىڭ ۇلى كورپەلدەس
شۇبالاڭقى تارتادى
ايداپ جۇرگەن مالدان سوڭ، - دەگەن ولەڭ جولدارى بار. مۇنداعى كورپەلدەس سوزىنە مۇرانى ۇسىنۋشىلار «كۇپىلدەك» دەگەن ءسوز دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى (XVIII-XIX عع.، 34). ال «قوزى كورپەش» جىرىندا: «مەن سەكىلدى كورپىلدەس نەگە كەرەك» دەگەن ولەڭ جولىنداعى كورپىلدەس سوزىنە «بۇل نە ەسكى ءسوز، نە بولماسا جازبانىڭ شاتاعى ما، ايتەۋىر، ۇعىلمادى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ارينە، بۇل تۇسىندىرمەلەر قاتە.
كورپىلدەس ءسوزىنىڭ دە ءتۇبىرى - كورپە. بۇل ءسوز الدىڭعى سوزدەردىڭ تالداۋىندا ايتىلدى، كونە تۇركىلەردىڭ تىلىندە «جاس، بالعىن» دەگەن ماعىنانى بەرگەن: كورپە وعۋل - كوكتەمدە تۋعان بالا (4, 318). بۇل جەردەگى تىركەستىڭ ماعىناسى ءدال قازاق تىلىندەگىدەي.
كورپەلدەس/كورپىلدەس ءسوزى بۇل كۇندە كوبى­نەسە مال بالاسىنا قاراتا ايتىلاتىن سياقتى، سوندىقتان، تۇسىندىرمە سوزدىك ونىڭ ماعىناسىن «جۇندەس، ەت العان مارقا قوزى» دەپ انىقتايدى، ال كورپەش ءسوزىن «ەرتە تۋعان قوزى» دەپ تۇسىندىرەدى. شىندىعىندا كورپەش، كورپىلدەس ءبىر ماعىناداعى سوزدەر. و باستا ونىڭ «جاس، بالعىن» ماعىناسى مالعا دا، ادامعا دا جاناس­تىرىلا ايتىلسا كەرەك.

ادەبيەت
1. يلمينسكي ن.ي. ماتەريالى ك يزۋچەنيۋ كيرگيزسكوگو نارەچيا س كيرگيزسكو-رۋسسكيم سلوۆارەم. كازان، 1861.
2. جانپەيىسوۆ ە. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى. الماتى، 1966.
3. قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى. الماتى، 1966.
4. درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار. لەنينگراد، 1969.

"انا ءتىلى" گازەتى