بيىل حالىق كومپوزيتورى، شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى سۇگىر ءالىۇلىنىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولادى. ءبىز وسى مەرەيلى داتاعا وراي سۇگىر مۇرالارىنىڭ جاناشىرى، ونەر زەرتتەۋشى، زەينەتكەر جۋرناليست جاۋلىباي يماناليەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- جاۋكە، ءسىز اتاقتى سۇگىردى ءوز كوزىڭىزبەن كورە الدىڭىز با؟

- مەن 1954-55 جىلدارى سوزاق ەلدى مەكەنىندە سۇگىردىڭ قىزى - ۇلبالامەن ءبىر سىنىپتا وقىعان جايىم بار. ول كەزدە اعام - تولەباي تاسبولاتوۆ اۋداندىق پار­تيا كوميتەتىندە ايماقتىق حاتشى (زونا­لنىي سەكرەتار) بولىپ قىزمەت ەتەتىن.
اعالارىمىز سۇگىردىڭ كىم ەكەنىن، ءاري­نە، بىلگەن بولار. ال ءبىز بالا بولدىق، شالا بولدىق، سۇگىردىڭ ول كەزدە قادىرىن ءبىلىپ ءۇل­گەرمەگەن ەدىك. كەيىن تولەباي اعام قىز­مەتىنە بايلانىستى اۋدان ورتالىعى - شولاققورعانعا كوشىپ كەلدى.
1958 جىلى ونىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم. قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىنا تامان، مەكتەپ وقۋشىلارىن اۆتوبۋسپەن ماقتا تەرىمىنە الىپ كەتتى. ول كەزدە ماقتا تەرىمىنىڭ ناۋقانىنا ۇلكەن-كىشى ازامات­تاردىڭ ءبارى تۇگەل قاتىساتىن. مەنى اۋدان­دىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ باسشىلارى ارنايى ءوتىنىش جاساپ، بۇل جۇمىستان بوساتىپ الىپ قالدى. ونداعى سەبەپ - مەنىڭ دوم­بىرا تارتاتىن ونەرىم ەدى. اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءانشى-كۇيشى، ءبيشى، جىرشىلاردى جيناپ، ەكى اي اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارىن ارا­لاپ ءجۇرىپ، كونتسەرت قويعانىمىز ەسىم­نەن كەتپەيدى.
مەنىڭ تارتاتىنىم - دومبىرا، سوسىن موندولين. انشىلەردى موندولينمەن سۇيە­مەلدەيمىن. قۇرمانعازىنىڭ «بالبى­راۋىن» كۇيىن، سونان سوڭ داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشاسىن» دومبىرادا جەكە ورىنداي­تىنىم بار.
قازان ايىنىڭ ورتاسىندا سوزاق سوۆ­حو­زىنا باردىق. سوزاقتىڭ شەتىندە كالي­نين اتىنداعى بولىمشەنىڭ شاعىن مادە­نيەت ۇيىندە كونتسەرت قوياتىن بولدىق. دا­لادا، مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا وڭكەي ونەرپازدار شۇيىركەلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرعانبىز.
باسىندا اق قالپاعى بار ءبىر كىشكەنتاي شال كەلىپ بىزبەن امانداستى.
- ءيا، بالالارىم، اۋىلعا كەلىپ قا­لىپسىڭدار عوي، - دەپ بارىمىزبەن امان­داستى دا، جونىنە كەتتى. كوركەمدىك جەتەك­شىمىز - امانباي امىرەەۆ دەگەن اعامىز: «جاڭاعى قاريانى تانيسىڭدار ما؟» دەدى. ءبىز ارينە، تانىمايمىز. «بۇل الماتىداعى اتاقتى قىلقوبىزشى - جاپپاس قالام­باەۆ­تىڭ جاقىن اعاسى ءارى ۇستازى» دەمەسى بارما. «اتى-ءجونى كىم؟» دەيمىز. «سۇگىر دەگەن كۇيشى شال. بۇل قاريانىڭ بىلمەيتىن كۇيى جوق» دەدى.
باسقانى قايدام، مەنىڭ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى.
- ءاي سولاقاي ءىنىم، سەن ەندى ساسپاي، ورىندايتىن كۇيلەرىڭدە شيراقتاۋ بولۋعا تىرىس، - دەدى امانباي اعامىز، ماعان قاراپ.
ءبىر كەزدە كوزتانىس - ساۋىربەك قار­با­زوۆ دەگەن وسى سوزاقتىڭ جىگىتى كەلىپ، بىزبەن امانداسا بەردى. ءوزى بىزدەن ءۇش-ءتورت سىنىپ جوعارى وقيتىن، دومبىراشى اتانىپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ بەلگىلى جىگىتى. سەرەيىپ ءوسىپ، ۇزىن سارىنىڭ ءوزى بولعان.
- جاڭاعى كەلىپ، امانداسىپ كەتكەن شال - سۇگىر دەگەن اتاقتى كۇيشى. ول دا سەن سياقتى سولاقاي. باس-اياعىن تۇگەل، دۇرىس بىلەتىن كۇيلەرىڭنەن تارت، - دەدى.
ىشىمنەن: - قاپ، بالە بولدى-اۋ، - دەپ تۇرمىن.
مەنىڭ سەنەتىنىم موندولين. ءباتيما دەگەن ءانشى قىزىمىزدى سۇيەمەلدەپ ساحاناعا قايتا-قايتا شىعاتىنىم بار. ول جاقسى ءانشى. ءموندوليندى بۇلبۇلداي ساي­راتاتىن كەزىم.
كونتسەرتىمىز باستالدى. كەزەگىم كەلىپ، دومبىرامدى ۇستاپ، ساحاناعا شىقتىم.
- و - و، سولاقاي شىقتى، - دەپ كوپ­شى­لىك «گۋ-ۋ» ەتىپ بارىپ باسىلدى. ەڭ ال­دىڭعى قاتاردا سۇگىر قاريا، ونىڭ قاسىندا ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ساۋىربەك وتىر.
الدىمەن داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشا» كۇيىن ورىندادىم. كۇيدى امان-ەسەن ءسۇرىن­بەي اياعىنا جەتكىزگەن سياقتىمىن. جۇرت گۋىلدەتىپ قول سوعىپ، بىرازعا دەيىن باسىل­ماي تۇردى.
ەكىنشى كەزەكتە قۇرمانعازىنىڭ «بال­بىراۋىن» كۇيىن ورىندادىم. كۇي اياقتال­عان ساتتە، شاعىن مادەنيەت ءۇيىنىڭ توبەسىن توڭكەرىپ جىبەرە جازداپ، قول سوقپاسى بار ما. كونتسەرتىمىز اياقتالىپ، سىرتقا شىق­تىق. ساۋىربەك كەلىپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ: - ءوي ءىنىم، جارايسىڭ، جاقسى ورىن­دايتىن بولىپسىڭ عوي. سۇگىر قاريانىڭ نە ايتقانىن ايتايىن با؟ - دەدى.
جىگىتتەر مەن قىزدار: - ءيا، ايت-ايت، - دەپ قالدى.
«باسقالارىن قايدام، انا سولاقايدان قورقام. سودان تۇبىندە بىردەمە شىعادى» دەدى عوي دەپ، مەنىڭ ارقامنان قايتا-قايتا قاعىپ قويادى.
كىم بىلەدى؟ سۇگىر اقساقالدىڭ دا اۋ­زىنا قۇداي سالدى ما ەكەن. كەيىن ۋني­ۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلىپ، وبلىستىق گازەتتە قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، سول قاريانىڭ ارتىندا قالعان كۇيلەرىن جينادىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇگىر كۇيىنىڭ ورىنداۋشىلارىن ناسيحاتتاپ كەلەمىن.
- سۇگىردىڭ جالعىز دانا سۋرەتى ساقتال­عان. ونى دا ءبىرىنشى تاۋىپ جاريالاعان ءسىز كو­رىنە­سىز...
- سۇگىر سوزاق اۋىلىندا 1961 جىلى اقپان ايىندا سەكسەننەن اسىپ قايتىس بولعان. بۇرىن بىردە-ءبىر سۋرەتى ساقتالماعان دەپ كەلدىك. سويتسەك، جالعىز داناسى ساق­تالعان ەكەن. ونى مەن 1971 جىلى سۇگىردىڭ ۇلكەن قىزى ۇلبالانىڭ ۇيىنەن تاپتىم. ول ۇيگە مەنى ومىرزاقتىڭ ەكى بالاسى سا­بىر مەن ءابىل ەرتىپ باردى. سۋرەتتى تابۋىما سول ەكەۋى قول ۇشىن بەردى. ونى كىم تۇسىرگەنى بەلگىسىز. سۇكەڭ ادەتتە سۋرەتكە ءتۇسۋدى قالامايتىن كىسى ەكەن. دىندارلىعى دا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سۋرەتشى، ءسىرا، سۇكەڭە بىلدىرتپەي، كۇي تارتىپ وتىرعاندا تۇسىرگەن-اۋ. وسىدان باسقا سۇكەڭنىڭ ەش­قانداي سۋرەتى قالماعان. بۇل سۋرەت سول كەز­دە ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن «وڭتۇستىك قا­زاق­ستان» گازەتىنە «سۇگىردىڭ سۋرەتى تابىلدى» دەپ 1971 جىلى 30 جەلتوقسان كۇنى جاريا­لاندى.
- 1975 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» دەگەن كۇيلەر جينا­عىن شىعارىپسىز. جۋرناليست ماماندىعىن الماعاندا، كۇيشى بولار ما ەدىڭىز؟
- مەنىڭ ەكى وكىنىشىم بار. ءبىرىنشىسى - سۇگىردىڭ ورىنداۋشىلىعىن ءوز كوزىممەن كورىپ، تىڭداي الماعانىم. ەكىنشىسى - قۇر­مانعازى اتىنداعى الماتى كونسەر­ۆاتورياسىندا وقىماعانىم. اكە جولىن قۋىپ، جۋرناليست ماماندىعىن الدىم. ءتۇز­دە جۇرسەم - ءجۋرناليستپىن، ۇيگە كەل­سەم كۇيشىمىن. ەسىل-دەرتىم كۇيشىلەر مەن جىراۋلار.
- قانشا دەگەنمەن كونەكوز كۇيشىلەردى كوپ كوردىڭىز، قازىرگى كۇي ورىنداۋشىلارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- وسى جەتپىسكە كەلگەن شاعىمدا، اڭ­عار­عانىم; قازىرگى جاس ورىنداۋشىلاردا ساليقالى مىنەز جوق. ءبارى زۋىلداق، سىل­دىر. ءبىرىن-ءبىرى اينىتپاي قايتالايدى. وسىعان قاراعاندا «نوتامەن ساۋاتتانۋدىڭ پايداسى مەن زيانى بىردەي مە، قالاي ءوزى؟» دەپ قالامىن كەيدە.
وۋ، كەشەگى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ، ءابى­كەن قاسەنوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق ءمى­نەز­دەرى، ۇلگىلەرى سياقتى نەگە بولا الماي-اق ءجۇر؟ ءتىپتى ءتورت-اق كلاسس ءبىلىمى بار - ءتو­لەگەن مومبەكوۆتىڭ ورىنداۋشىلىعىنا جەتە الماي قور بولىپ ءجۇرمىز.
سۇگىر مەن مافرۋزانىڭ كۇي سايىسىن­داي ونەرلەر قايدا قالعان. تەلەديداردان كورسەتىلىپ جۇرگەن داڭعازا، جالعان، كۇي سايىسىن جاساپ، ەلدى جاس بالا سياقتى الدايمىز كەلىپ، الدايمىز. ەڭ سوڭىندا، «اداي» كۇيىمەن نەمەسە «سارىارقانى» قو­سىلىپ تارتىپ، كۇي سايىسىن بىتىرەدى.
شىنايى ايتىس، شىنايى سايىستى ءبىر كورە الساق، شىركىن! كىمدى-كىم قانشا رەت سۇرىندىرەدى. قانداي ورنەگىمەن، قانداي بوياۋىمەن؟ ءسويتىپ، بىرىنە جەڭىلىس، بىرىنە شىنايى جەڭىس بەرىپ، ماراپاتتاۋعا بولماس پا؟!
وتىرىك، جاتتاندى، دايىندالعان سايىس­پەن كۇيشىلەردىڭ بەدەلى ارتپايدى، قايتا ابۇيىردەن جۇرداي بولىپ شىعادى. ويتكەنى ولار وتىرىك تارتىسىپ وتىر. نە سۇرىنبەيدى، نە جاڭىلمايدى. ءبارىن ءبىلىپ وتىرعان اۆتومات اشەيىن. ارتىق ايتسام، كۇيشى باۋىرلارىمنان كەشىرىم سۇرايمىن.
- قازىر سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن كۇيشى­لەر قالدى ما؟
- جوقتىڭ قاسى. تەك كەنتاۋ قالاسىندا تۇراتىن، جاسى سەكسەننەن اسقان كۇيشى - سامار سۇيىندىكۇلى بار. ول سۇگىردى كور­گەن، كۇيلەرىن تىڭداعان. ءوزى جان-جاقتى كۇيشى. كەزىندە ساماردىڭ اكەسىمەن سۇگىر جاقسى ارالاسىپ، سىيلاسىپ وتكەن ءومىر­دەن. سۇيىندىك تە كۇيشى ەكەن، جاسى سۇگىر­دەن ۇلكەن بولىپتى.
جاڭاارقادا تۇراتىن جاسى جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلىپ قالعان كۇيشى - فازىل تۇت­قابەكوۆ بار. ول ابىكەننىڭ «قوڭىرىن»، تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستى»، «سارىجاي­لاۋ»، «بىلقىلداق»، «سىلقىلداق» كۇي­لە­رىن، سۇگىردىڭ «كەرتولعاۋىن» تاماشا ورىن­دايدى.
سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن، ورىنداۋشى­لى­عىن ابدەن تىڭداپ وسكەن تاعى ءبىر كۇيشى، ماناعى مەن ايتقان - ساۋىربەك كاربوزوۆ بار. ول تۇركىستان قالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر كىشكەنتاي ەلدى مەكەندە تۇرادى. ونىڭ جاسى دا جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلدى. جاس كەزىندە جاقسى كۇيشى بولاتىن. سۇگىر كۇيلەرىن بىلەدى. سول جىگىتكە مەنىڭ ءبىر قولىم جەتپەي-اق قويدى. انە-مىنە دەپ جۇرگەنىمدە ءولىپ قالماسا بولعانى.
- 2007 جىلى استانادا وتكەن سۇگىردىڭ 125 جىلدىعىنا قاتىسىپ، كۇي تارتتىڭىز عوي دەيمىن. قالاي ءوتتى، كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا-بالەت تەاترىندا تويلاعانبىز. مەن سۇگىردىڭ «اققۋ» كۇيىن تارتتىم. سوندا ساحناعا شىققان جيىرمادان استام كۇيشى ونەر كورسەتتى. سولاردىڭ ءتورت-بەسەۋى عانا سۇگىردىڭ شىعارمالارىن ورىندادى. باس­قالارى وزدەرىنىڭ بۇرىننان ورىنداپ جۇرگەن كۇيلەرىن تارتىپ، جونىنە كەتتى.
وۋ، ارنايى سۇگىردىڭ تويىنا شاقىرىل­عان سوڭ، ەڭ بولماسا كەيىپكەردىڭ ءبىر كۇيىن ورىنداۋ كەرەك قوي.
- ەندى بيىل مۇنداي كەمشىلىكتەردى قاي­تالاماعان ءجون دەيسىز عوي؟
- سۇگىردىڭ بەينەسى بار كەۋدەگە تاعاتىن زناچوكتار ما، الدە مەدال ما، سونداي-اق سۇگىردىڭ بەينەسى بار گراموتالار دايىنداۋ كەرەك سياقتى. جاس «سۋدىراحمەت» كۇيشى­لەردى قويا تۇرىپ، جاسى ۇلكەن، سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن ورىنداۋشىلاردى الدىمەن ساحناعا شىعارۋ كەرەك. سولاردىڭ ورىن­داۋشىلىعىن جازىپ الىپ قالۋ كەرەك سياق­تى. ەندى بەس-ون جىلدان كەيىن، كىم بار، كىم جوق؟!
قازىر سۇگىردىڭ شىعارمالارىن قۇر­مان­عازى اتىنداعى اكادەميالىق ۇلت-اسپاپتار وركەسترىنىڭ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتىنداعى ەتنوگرافيالىق، «وتىرىر سازى» فولكلورلى وركەسترىنىڭ باعدارلاما­لا­رىندا ورىندالىپ ءجۇر. استانا مەن ال­ماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ وقۋ باعدارلا­مالارىندا سۇگىر كۇيلەرى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ، وقىتىلۋدا. سيمفونيالىق ور­كەسترمەن «اققۋدى»، «بوزىنگەندى»، «تەل­قوڭىردى»، «ىڭعايتوكتى» ورىنداپ ءجۇر­گەنىن اراگىدىك قۇلاعىمىز ەستىپ قالاتىنى بار. جالپى، سۇگىر شىعارمالارى قازاق مادەنيەتىنىڭ ءاربىر سالاسىندا ءجيى قولدا­نىپ ءجۇر. تەلەديداردا، راديودا، «قازاق­فيلم» تۋىندىلارىندا پايدالانى­لا­دى.
سۇگىردىڭ اتاعى مەن شىعارمالارى قۇن­دىلىعى جاعىنان، قۇرمانعازى مەن ءتات­تىمبەت، قازانعاپ پەن دينانىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى دەسەم، ارتىق بولماس.
ەگەمەندى ەل بولدىق. كەشەگى كەڭەس وكى­مەتىنىڭ كەزىندە قۋدالاۋعا ۇشىراعان سۇگىر سياقتى دارىندى، ونەرلى تۇلعالار­دىڭ توي­ىن لايىقتى قارسى الا الماساق، بىزگە جاس ۇرپاقتىڭ الدىندا سىن ەمەس پە؟!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
تورەعالي تاشەنوۆ

"ايقىن" گازەتى