قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العانان باستاپ كەتكەنىمىز كەلىپ، جوعالتقانىمىز تابىلىپ، شەت جۇرتتاعى قانداستارىمىز كوك تۋدىڭ استىنا جيىلاتىن مۇمكىندىككە دە يە بولدى. ولارمەن بىرگە شەت ەل قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى دە جىلعا-جىلعادان اققان بۇلاقتاي ارناسىنا كەلىپ قۇيىلۋدا. بۇل ءۇردىس ءالى تولاستاعان ەمەس، تولاستامايدى دا... وسى ۇلى كوشتىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ كەڭسەسىن باسقارعان، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن، سلامقات سەيتحامىزۇلى دا بار-تۇعىن.

- سلامقات اعا، اڭگىمەنى تۋعان جەرىڭىزدەن باستاساڭىز؟

- مەن ءور التايدىڭ قابا اۋدانىنى، القابەك اۋىلىندا تۋىلىپ، سوندا ءوستىم. باستاۋىشتى اۋىلدا، ورتالاۋدى اۋدان ورتالىعىندا وقىپ، كەيىن تولىق ورتانى التاي قالاسىنان ءبىتىردىم.

- العاشقى ولەڭىڭىزدى قاي كەزدە جازعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

- مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان كەزىمنەن باستاپ «ىلە ورەندەرى» دەگەن گازەتپەن تانىستىم. بۇل – قىتاي قازاق بالالارىنا ارنالعان جالعىز باسىلىم بولاتىن. گازەتتە جاريالانعان ولەڭ-اڭگىمە، ەرتەگىلەردى وقىپ ءجۇرىپ، مەنىڭ اقىندىق شابىتىم ويانا باستادى. العاش جازعان «وتان» دەگەن ولەڭىمدى قازاق ءتىل-ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەرىم سەيىتحان قاليۇلى، كوكەنباي نۇرعاليۇلى (ەكەۋى دە ۇلكەن اقىن ەدى) كورىپ: «مىناۋىڭ كورىم ولەڭ عوي» دەپ «ىلە ورەندەرىنە» جىبەرىپ، باستىردى. ءوز ولەڭىمدى گازەتتەن كورگەن مەنىڭ قۋانىشىمدى شەك بولعان جوق. ونى سوبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن...

سول بوز بالالىق شاعىم ەسىمە ءتۇسىپ 1990-شى جىلى جازعان ءبىر ولەڭىمدە:

مەن دە ەل ماحابباتى ەرتە ويانعان،

ون ءبىر جاستا «وتان» دەپ ولەڭ جازعام.

وتانشىلدىق قاستەرلى ۇلى سەزىم،

باستالادى الدىمەن ءوز قوراڭنان – دەپتىم.

- التاي قالالىق ورتا مەكتەپتە وقىعان شاقتارىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟ 

- التاي قالاسى سولكەزدەگى قازاق بالالارى ءۇشىن مادەنيەتتىڭ، ءبىلىمنىڭ بەسىگى بولدى. قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتابىن وقۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. ساپيوللا باياندىۇلى، قاليبەك ماناپۇلى، قابىل ىبىرايۇلى، قىزىربەك ورالۇلى، تاۋپيق سەكىلدى اقىن-جازۋشى، جوعارى ءبىلىمدى، بىلىكتى، پەيىلدى ۇستازداردان ءبىلىم الدىق. ولارعا قاراپ بوي دا، وي دا تۇزەدىك. سوندا ساپيوللا ۇستازىما بىلاي ولەڭ ارناپ ەدىم:

ارالاساڭ ءار شەپتى، ءار سالانى،

شاكىرتتەرىڭ شات بولىپ قارسى الادى.

قاراعايداي قاسقايدى قيىندىققا،

سەن سۋارعان عىلىمنىڭ مايسالارى.

مەن دە سونىڭ جالعىزتال وركەنىمىن،

سەنى كورسەم قوزادى ەركەلىگىم.

اقىلىڭدى اياماي تۇرسىڭ ايتىپ،

جولىن نۇسقاپ تاعى دا ەرتەڭىمنىڭ.

كەلدى عوي دەپ كۇيىنىپ مالشى اۋىلدان،

مەيىرلەنە سيپادىڭ ماڭدايىمنان.

جۇرەگىڭنىڭ ۇيالاپ تۇكپىرىنە،

تامىلجىعان بال سوردىم تاڭدايىڭنان.

ۇستاز، ءسوزىڭ تۇر سايراپ كوڭىلىمدە،

ازىق بولدى رۋحىڭ ومىرىمە.

ءوز ويىڭدى قانات قىپ ارمانىما،

سامعاي بەرەم عىلىمنىڭ بيىگىنە.

كەيىن وكىنىشكە وراي، «مادەنيەت توڭكەرىسى» بەرەكەمىزدى قاشىردى. جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ بىلاي تۇرسىن، ورتا مەتەپتى زورعا ءبىتىرىپ اۋىلعا تارتتىق.

- «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ جۇرگەنى، «مادەنيەتسىز توڭكەرىسكە» اينالدى دەمەكشىسىز عوي؟ 

- دۇرىس ايتاسىڭ. قىتايدىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەنى «مادەنيەتسىز توڭكەرىسكە» اينالىپ كەتتى. «قاتە يدەيالاردى جويىپ، ۋلى شوپتەردى جۇلۋ كەرەك. شالباردىڭ ىشقىرىندا تاپتىق كۇرەس بار» دەگەن ۇرانمەن نەبىر مادەني مۇرالارىمىز ورتەنىپ، جادىگەرلەرىمىز قىيراتىلدى. كوپتەگەن مۇعالىمدەر مەن زيالىلار «ساسىق زيالى» دەگەن جالامەن جازالاندى. ۇرىپ-سوققانعا، قۋدالاۋعا شىداماعاندار وزىنە ءوزى قول سالدى. سول ساياسي ناۋقاننىڭ قارماعىنا ەڭ الدىمەن تاۋپيق ۇستازىم ءىلىندى. مەن «تۇعىرداعى بۇركىت» (1970 جىل) دەگەن ولەڭىمدى سول كىسىگە ارناعان ەدىم:

تاس تۇلەك جىلجي الماي تۇعىرىنان،

شەڭبەكتەپ ۇستاپ وتىر قۋ توماردان.

قور بولىپ قومدانادى قوس قاناتىن،

قۇسا بوپ قاراي الماي توماعادان.

جالپى وسى توڭكەرىستەن كەيىن قىتاي وقۋ-اعارتۋى مەن مادەنيەتى قۇيرەپ كەتتى. ويتكەنى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى ناۋقانشىل بولدى. توراعا ماۋ-دى كورەمىز دەپ ءبىرازى جاياۋلاتىپ بەيجىڭگە اتتاندى. ونداي بىلىمنەن نە قايىر، نە بەرەكە بار دەيسىڭ.

- ءسىز دە سول ناۋقانشىلاردىڭ قاتارىن تابىلعان جوقسىز با؟

- وندايعا قالاي ءداتىڭ بارادى. اۋىلعا بارىپ قارا جۇمىسقا جەگىلدىك. اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن ورتەگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەن مەن «ورتەلگەن ولەڭدى جوقتاۋ» دەگەن ولەڭ جازىپ، ءوز زارىمدى بىلاي توككەن ەدىم:

بالام وتتا جاتقانداي شىر-شىر ەتىپ،

تۇلا بويىم تۇرشىكتى ءدىر-ءدىر ەتىپ.

قايران ولەڭ، تۋعان ەڭ جۇرەگىمنەن،

كۇل بوپ كەتتىڭ-اۋ، قۋعىن جەتىپ.

قۇلاپ ءتۇستىم تالىقسىپ وتقا بارىپ،

كوسەۋ قىلدىم قولىمدى شوققا قارىپ.

قوشتاسقاندا ولەڭمەن كۇلگە اينالعان،

قان ارالاس كوز جاسى تامدى بارىپ.

كۇرسىندىم دە تىستەنىپ كەتتىم ءجۇرىپ،

جان توزگىسىز ءجابىردى جالعىز ۇعىپ.

كەلە جاتتى ورالىپ اۋزىما

اۋىر ويدان تاعى دا ولەڭ تۋىپ.

«مادەنيەت توڭكەرىسى» مۇعالىمدەردىڭ كوبىن قۋعىنعا ۇشىراتقاندىقتان مەكتەپتەردە مۇعالىم جەتىسپەۋشىلىك بولدى. 1973 جىلى ءبىز قۇرالپاس جاستاردى التاي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ جەدەل مۇعالىم تاربيەلەۋ كۋرسىندا جىبەرىپ 9 اي تاربيەلىپ، ودان سوڭ اۋىل-اۋىلعا ءبولدى. مەن قابا اۋدانى سارىبۇلاق ورتا مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ ورنالاستىم. كەيىن ساياسات وڭالىپ، ساباسىنا تۇسكەن سوڭ قىتاي وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ «مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرۋ كەرەك» دەگەن قاۋلىسىنىڭ كومەگىمەن، ەكىنشى قاراردا 1983 جىلى قۇلجا قالاسىنداعى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە ەكى جىل ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. 1985 جىلى اتالمىش وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايندالدىم. ارادا ءبىر مەزگىل «ىلە اعارتۋى» جۋرنالىنا باس رەداكتور بولىپ جۇمىس جاسادىم.

- دەمەك، ءسىز قىتايدىڭ وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىن جاقسى بىلەسىز، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىمەن سالىستىرا كەتسەڭىز؟

- 1978 جىلى رەفورماتور، كەمەل ساياساتكەر دىڭ شاۋپىڭ بيلىگى ورناعاننان كەيىن قىتاي وقۋ-اعارتۋىندا قاتاڭ دا قاتال رەفورما جۇزگىزىلدى. «ءبىلىم – وندىرگىش كۇش»،  «ءبىلىمى جوق ەلدىڭ بولاشاعى جوق» دەپ بۇكىل قىتايعا ۇندەۋ تاستاعان دىڭ شاۋپىڭ مىرزى ون جىلدىڭ ىشىندە قىتاي وقۋ-اعارتۋىن وتە ساپالاندىرىپ جىبەردى. ەڭ باستىسى مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسىن جوعارى كوتەردى جانە ساپالاندىردى. قىتايداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسى ەڭ جوعارى. ماسەلەن، باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن جوعارى وقۋ ورنىنداعى پروفەسسورلەردىڭ جالاقىسى تەڭەستىرىلدى. ءبىلىم كۇشەيگەن سوڭ عىلىم-تەحنيكا دامىدى، ءوندىرىس ىلگەرى باستى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى كوتەرىلدى.

ال ەندى قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋىن قىتايمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە وتە قاتاڭ دا، جۇيەلى رەفورما كەرەك دەپ سانايمىن. قازىرگى مەكتەپتەردىڭ تىرلىگىن ماقتاپ ءجۇرمىز، ال قىتايمەن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. وسى جۇرىسپەن جۇرسەك، ءبىز ورەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنان ەشقاشان كورىنە الماسپىز...

- ءسىزدىڭ العاشقى جازعان ولەڭدەرىڭىزدى وقىپ وتىرسام كوبىنەسە قوعامداعى الەۋمەتتىك ماسەلە مەن قيلى-قيلى اۋىر تاعدىر ءسوز بولادى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

- مەن 1970 جىلداردان باستاپ ولەڭ جازۋعا شىنداپ كىرىستىم. اسىرەسە ءومىر شىندىعىن بەينەلەۋگە تىرىستىم. ويتكەنى سول قوعام، سول زامان مەن ءۇشىن، مەنىڭ زامانداستارىم ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. ەل ىلعي قوزعالىس پەن قۋدالاۋدان كوز اشپادى. ءوزىمنىڭ تاعدىرىمنان العاندا مەن بالا بولىپ ويناپ، بالا بولىپ كۇلگەن ەمەسپىن. وتباسىمىزداعى جوقشىلىق، قيىنشىلىق، اۋىر تۇرمىس مەنى ەرتە ەسەيتتى. كەڭەستەر وداعىنىڭ بايلاردى جانىشتاۋ كەزىندە مەنىڭ اكەم شىعىس قازاقستاننان 9 جاسىندا قىتاي جەرىنە اۋىپ بارعان ەكەن. ول جاققا بارعاندا دا جاعدايى ءماز بولماعان كورىنەدى. ءبىز بالالىق پەن كوبىن بىلمەدىك. وسى كۇنى ويلاسام، باستان وتكەن كەشىرمەلەرى، تاعدىرلارى وتە قيىن بولىپتى. سودان مەن ەس بىلگەنەن باستاپ اكەمە قولقانات بولا باستادىم. دەمەك، اۋىر جۇمىسقا بالا كەزىمنەن جەگىلدىم. مۇنىڭ ءبارى بالالىق جۇرەگىمە تاڭبا بولىپ باسىلدى. وسىنداي قوعامدىق ءومىر مەنىڭ سەن ايتقان تاقىرىپتاردا ولەڭ جازۋىما سەبەپشى بولدى دەپ ويلايمىن.

- ءسىزدىڭ اۋلەتتە سىزدەن باسقا اقىندار بولعان با؟

- مەنىڭ انام نەگىزىنەن اقىن بولعان. ال ءوزىمنىڭ ارعى اتالارىمدا اقىندىق ونەردەن قۇرالاقان بولماعان. اسىرەسە، جاقسى ۇستازدان ءبىلىم الۋىم، جاقسى ادامدارمەن ارالاسۋىم جانە جاقسى وتباسى تاربيەسىنىڭ بولۋى مەنىڭ قالام ۇستاۋىما، اقىندىق جولىنا تۇسۋىمە بىردەن ءبىر سەبەپ بولدى عوي دەپ ويلايمىن.

- سلامحات اعا، ءسىزدى قىتايداعى ايگىلى اۋدارماشى، تانىمال زەرتتەۋشى مارقۇم ءازىمحان تىشانۇلىمەن اۋىلداس دەيدى، بۇل راس پا؟

- ول راس، مەن ءازىمحان اعانى بالا كۇنىمنەن بىلەمىن، اتىن ەستىپ وستىك. مەنىڭ بىلۋىمشە ءازىمحان اعا 1929 جىلى تۋعان، ساۋاتىن تۋعان اۋىلىنان اشىپ، تۇلەپ ۇشقان ول 1949 جىلى ۇرىمجىدەگى ءتىل مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. ونى وقىپ بىتىرگەننەن كەيىن، قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسادى. العاشقى قىزمەتىن التاي ايماعىنان باستايدى. ول 1953 جىلى دوماي دەگەن كىسىلەرمەن بىرگە سوتتالىپ، دوماي التايدا اتىلىپ كەتەدى دە، ال ءازىمحان بۋرىلتوعايداعى ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ لاگەرىندە ۇزاق جىلدار بولادى.

- ول كىسى نە سەبەپتەن سوتتالدى ەكەن؟

- ءازىمحان وتە اۋقاتتى بايدىڭ بالاسى بولدى، جاستايىنان ونەر-بىلىمگە قۇمار بولىپ وسەدى. قىتايدىڭ ەسكى جازۋى مەن ەسكى تىلىنە وتە جەتتىك ادام ەكەن. ونى جاڭا كوممۋنيستيك پارتياعا قارسى توپتىڭ قاتارىندا بولدى، جاپون جانسىزى دەگەن سەكىلدى جالامەن تۇتقىندايدى. كەيىن ول لاگەردەن بوساپ شىققاننان كەيىن قىزمەتتىڭ قاجەتىمەن 1976 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنا اۋىسىپ كەلىپ. رەداكتور، اۋدارماشى بولىپ جۇمىس جاسايدى. ول الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاريالاۋ ماقساتىندا «كوكجيەك» دەگەن جۋرنالدى ءوزى مۇرىندىق بولىپ شىعارادى.

ءازىمحان اعا قىتايدىڭ ەجەلگى ءتىلىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن ادام ەدى. ول قىتايدىڭ كلاسسيك ادەبيەتىندەگى تاڭداۋلى شىعارمالاردان: «ءۇش پاتشالىق قيساسى»، «تاڭ ءداۋىرىنىڭ ولەڭدەرى»، «سۋ بويىندا»، «قىزىل ساراي ءتۇسى»، «قىتايدىڭ ەرتەدەگى ادەنبيەتى» سياقتى شىعارمالارمەن قوسا «جاڭ چيان جونىندەگى اڭگىمەلەر»، لۋ شۇننىڭ «تورعىن كۇندىك» قاتارلى كوپتەگەن ادەبي شىعارمالاردى، سۇڭ ءداۋىرىنىڭ تەرمە ولەڭدەرى مەن شالقىمالارىن، سونداي-اق شەتەل جازۋشىلارىنىڭ  تاڭدامالارى اڭگىمەلەرى جيناعى «ءار ەل اۋانى» مەن «اربات كوشەسىنىڭ ۇل-قىزدارى»، تايۋان جازۋشىسى چيوڭ ياۋدىڭ «مۇنارلى جاڭبىر» قاتارلى تولىپ جاتقان شىعارمالاردى قازاقشا سويلەتەدى. مەنىڭ بۇل اعام پروزانى اۋدارعاندا پروزيك، پوەزيانى اۋدارعاندا اقىن بولىپ كەتەتىن وسىنداي تاماشا جان ەدى.

ادەبيەت تانۋشى، زەرتتەۋشى ءا.تىشانۇلى «قازاق پوەزياسىنىڭ قارا شاڭىراعى»، «قارا ولەڭنىڭ ەلەگى»، «قارا ولەڭنىڭ تابيعاتى»، «قازاقتىڭ ايتىس ونەرى تۋرالى»، «عاسىرلار قاتپارىنان قىلاڭداعان كوك ءبورى»، «ەسكىدەن قالعان ءبىر تۇياق»، «حالىق دۇنيەسىنە قاتتى اباي بولعانىمىز ءجون» قاتارلى قارىمدى دا، سۇبەلى ماقالاسى مەن «ادەبيەت سىر شەرتەدى» كىتابى كوپشىلىكتى، حالقىمىزدىڭ قارا ولەڭىن، ايتىس ونەرىن، كوكبورى توتەمىن باسقا قىرىنان تانۋعا جانە ادەبيەتتى كەڭىنەن زەرتتەۋگە شاقىرادى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني اسىل قازىناسىن، ءتىلى مەن ادەبيەتىن قورعاۋ ءۇشىن، وعان ادال بولۋ ءۇشىن تورعايداي شىرىلداپ ءجۇرىپ ومىردەن ءوتتى.

قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، شىڭجاڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، تۇراقتى جوراسى، تەتە اعا رەداكتور بولعان ءازىمحان تىشانۇلى سانالى دا، ساناۋلى عۇمىرىندا تۋعان حالقىنىڭ ءباسپاسوز سالاسىنا ارناپ كوز مايىن تاۋىسىپ، جۇرەك قانىن تۇگەل سارقىعان ارداقتى تۇلعا. ول ءوزى اۋدارعان، ءوزى جازعان ەڭبەكتەرىنەن سىرت جۇزدەگەن كىتاپتىڭ رەداكتسياسىن قاراپ، باسپادان شىعۋعا بەكىتكەن ادام.

- قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانان كەيىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەلگە ورالىپسىز. جايلى ورىن مەن اجەپتاۋىر ءمانساپتى قالاي قيىپ كەتتىڭىز؟

- ءبىرىنشى سەبەپ، قازاقستان قازاقتىڭ تاۋەلسىز وتانى بولدى. ەكىنشى سەبەپ، قازاق ەلى ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز. شىعىس قازاقستاننىڭ مارقاكول دەگەن جەرىندە مەنىڭ اتا-بابامنىڭ باسى جاتىر. قۇمىرىسقا ءبيدىڭ، تۇركىمەن، ساندىق، بايعابىل، جاربولدى دەگەن اتالارىمىزدىڭ سۇيەگى سوندا. ءبىزدىڭ اۋلەت 1929 جىلى عانا قىتايعا قاراي وتكەن. اكەم: «ەكى تاۋ قوسىلماسا دا، ەكى ەل قوسىلادى». ءبىز ۇرپاعىمىزدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن، قىتايعا امالسىز اۋدىق!» – دەپ ىلعي ايتىپ وتىراتىن.  قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا اكەم ءتىرى بولاتىن. قان قىسىمنان جىعىلىپ، جۇرە الماي جاتقاندا اۋىلعا بارسام، اكەم: «مەن مىنا جاعدايمەن اتامەكەنىمە بارا الماسپىن، «ەسىڭ بار دا ەلىڭدى تاپ» دەگەن اتامىز قازاق. قازاق ەلى ءوز الدىنا مەملەكەت بولدى، مۇمكىن بولسا وتباسىڭدى الىپ، باۋىرلارىڭدى ەرتىپ ەلگە الدىمەن تارت. كىشكەنە مانساپقا الدانىپ جۇرە بەر مە؟!» – دەدى. اكەمنىڭ سول ءسوزى ماعان قامشى بولدى، بىلەم. ونىڭ ۇستىنە جۇبايمدا قىتايعا اۋعان بوسقىن قازاقتىڭ قىزى ەدى. ەكەۋىمىزدىڭ دە اتاجۇرتقا ەرتە كەتۋگە مۇددەلى، ىنتالى بولدىق. ءوزىڭ ايتقانداي قىتايدا جايلى تۇرمىس، كىشىگىرىم ءمانساپ بولدى. ءبارىن تاستاپ اتاجۇرقا بەت بۇرعانداردىڭ ءبىرى بولعانىم سودان. سوندا بىلاي ولەڭدەتكەن ەكەنمىن:

ارمىسىڭ، اتاجۇرتىم، قارا مەكەن،

ەمەيىن ومىراۋىڭدى بالاڭ ەكەم.

تۇرعاندا ءوز وتانىم، ءوز قازاعىم،

جات جەردە باسىم نەگە قالادى ەكەن؟!

جوق مەنىڭ ساعان قويار ەش تالابىم،

كەتپەسەم قارتايامىن، كەش قالامىن.

كەتەيىن ءوز ەلىمە كوڭىلىم حوش،

ەگەر دە وكپەڭ بولسا، كەش، قاراعىم!

- قازاقستانداعى شىعارماشىلىق ادامدارمەن بايلانىسىڭىز بار ما؟

- مەن شىعارماشىلىق ادامدارمەن قارىم-قاتناستا بولعانىم جوق. بىراق جيىن-تويدا كەزدەسىپ قالساق امان-سالەمىمىز دۇرىس، مەن ەلگە ورالعاننان كەيىن وتباسىن اسىراۋ، بالا-شاعانى وقىتۋ سەكىلدى كۇيكى تىرلىكتەر قازاقستاندىق قالامگەرلەرمەن قويىن-قولتىق ارالاسىپ كەتۋگە جار بەرمەدى. بىراق قولىم قالت ەتسە بولدى قالام الىپ ولەڭىمدى جازىپ ءجۇردىم. كەيدە كوبىرەك جازدىم، كەيدە ازىراق جازدىم دەگەندەي. ونىڭ ءبارى اقىننىڭ كوڭىل-كۇيى مەن شابىتىنا بايلانىستى عوي.

- وتكەن جىلى ءسىزدىڭ «الىنباعان قۇن نەمەسە قايتپاعان كەك» دەگەن پوەماڭىز «جۇلدىز» جۋرنالىنىنىڭ تامىز ايىنداعىعى نومىرىنە جاريالاندى. بۇل پوەما وقىرماندارىن بەي-جاي قالدىرعان جوق. وسىنىڭ تاريحي ارتقى كورىنىسىن ايتا كەتسەڭىز؟

- مەنىڭ ءومىش ءورلىبايۇلى دەگەن باتىر اتام بولعان ەدى. 1933 جىلى شىڭجاڭدا بيلىك جۇرگىزگەن جىڭ شۋرىن وكىمەتىنىڭ قاباداعى شەكارا كۇزەتەتىن 30-عا تارتا اسكەرى بولعان. ولار جەرگىلىكتى حالىققا المان-سالىق سالىپ، اتىن، مالىن تارتىپ الىپ، قىز-كەلىنشەكتەرگە قىرىنداپ، كەرەك بولسا زورلاپ، تىزەسىن باتىرىپ ابدەن قورلايدى. «قوياندى قامىس ولتىرەدى، ەردى نامىس ولتىرەدى» دەمەكشى، ءومىش باتىر بۇلارعا قارسى ارەكەت جاسايدى.  بىرنەشە رەت ولارمەن بەتپە-بەت كەلىپ اتىسقان-سوعىسقان. بىراق اسكەردىڭ اتى اسكەر، ولارعا كۇش بەرمەيدى. بۇل ءىس ءورشي تۇسپەسە، باسىلمايدى. سودان بارىپ ءومىش ەلدى اتتانىسقا كەلتىرىپ، جىڭپاڭدى ءبىر تۇندە ورتەپ-جويۋ جوسپارىن جاسايدى. وكىنىشكە وراي، ىشىنەن جانسىز شىعىپ، بۇل جوسپاردى اشكەرىلەپ قويادى.  مۇنى بىلگەن شەكارا اسكەرلەرى ءومىش جاتقان جەردى قورشاۋعا الادى. ءومىش باستاعان توپ ولارمەن اتىسىپ، التاۋىن اتىپ ولتىرەدى. بىراق ءومىشتىڭ اياعىنا وق ءتيىپ، وعى تاۋسىلىپ، كەشكە جاقىن قولعا تۇسەدى. مادارىن دەگەن اسكەر باستىعى ءومىشتىڭ باسىن ايۋتابى دەگەن جەردەگى اعاشتىڭ باسىنا ءىلىپ قويادى. ماقساتى – حالىقتى ۇرەيلەندىرۋ، قورقىتۋ-ۇركىتۋ ەدى. ول جانە ءومىشتىڭ جۇرەگىن شاراپقا باسىپ، اراعىن ىشكەن. وسى وقيعانىڭ ءبارى مەنىڭ جۇرەگىمە بەرىش بولىپ قادالىپ ءجۇردى. ويتكەنى، جىن شۋرىن بيلەگەن شىڭجاڭ وكىمەتىن ءادىل بولدى، از ۇلتتارعا قورعان بولدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. سونىمەن وسى وقيعانىڭ جەلىسىمەن 1993 جىلى وسى پوەما جازعام.

- بيىل جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە جەردى ساتۋ، جالعا بەرۋ تۋرالى ماسەلە ءبىراز اڭگىمە بولعانىن بىلەسىز. وسى تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قالاي؟

- جەرسىز مەملەكەت، جەرسىز وتان بولمايدى. ەگەر ءبىز جەرسىز حالىق بولساق، باسقا جاقتان بوسىپ كەلگەن كىرمە حالىق بولساق، مىنا كوك تۋى جەلبىرەگەن تاۋەلسىز قازاقستان دا بولماس ەدى. سول ءۇشىن ءبىز وسى ۇلانعايىر جەرگە يە بولىپ كەلەگەن اتا-بابامىزعا، ولاردىڭ ارۋاعىن قورشاپ، قورعاپ كەلگەن تاڭىرگە شەكسىز العىس ايتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان جەردى ساتۋعا بولمايدى، جەردى  ساتۋ مەملەكەتتى، وتاندى ساتۋمەن بىردەي. وكىنىشكە وراي، ءبىز بودان حالىق بولعانىمىزدى جوققا شىعارا المايمىز. وسىنىڭ زاردابىنان بولار، ءبىز ءالى دە ءوزىمىزدى ەكىنشى ورىنداعى حالىق ساناپ كەلەمىز. سولارعا جالتاقتاپ، سوعان قاراپ بوي تۇزەپ كەلەمىز، بۇلاي بولمايدى عوي؟! جەردى جالعا بەرۋگە دە بولمايدى، شارۋاقوجالىعى دەپ اناعان دا، مىناعان دا كوپتەن بەرۋگە دە بولمايدى. مۇنداي جەر ءبولىسى دۇرىس ەمەس.

مەنىڭ ويىمشا قازاقستاندا جەر رەفورماسى وتە قاتە ءجۇرىلدى. مەن مۇنى سالىستىرمالى تۇردە ايتىپ وتىرمىن، ماسەلەن، قىتاي ەلىندە شارۋاقوجالىعى، ۇجىم دەگەن بولعان جوق. ءبىر اۋىلدا قانشا وتباسى، قانشا جان سانى بولسا سوعان قاراي ەگىستىك جەرىن، جايىلىم، كوكتەۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋ جانە جايلاۋلىق جەرىن تەڭدەي ءبولىپ بەردى. بىراق باسى ءبۇتىن ءبولىپ بەرگەن جوق، جەردىڭ يەسى باسقا ەمەس مەملەكەتىڭ ءوزى. قىتايدا «جەرسىز قالدىق» دەگەن حالىقتى كورمەيسىڭ، باسقا ساياسي، ۇلتتىق پروبلەمالار بولماسا. ال جەردىڭ ونىمىنە مەملەكەت ءبىرتۇتاس باعا بەلگىلەيدى دە، ەگىن باسىنان ساتىپ الادى، ويتكەنى، مەملەكەت كوكتەمدە «سەن بيىل قانداي ەگىن ەگەسىڭ، قانشا ءونىم الا الاسىڭ» دەپ ديحاندارمەن كەلىسىمشارتقا وتىرادى. وندىرگەن ءونىمىمدى قايدا اپارىپ وتكىزەمىن، قايدا اپارىپ ساتامىن دەگەن باس اۋرۋ ديحانداردا بولمايدى.

جەردى ەشقاشان تاۋارعا اينالدىرۋعا بولمايدى، ويتكەنى مەملەكەت سەنىڭ قالاسان كەزىڭدە ساتا سالاتىن تاۋار ەمەس. سوندىقتان «جەردى ساتام، جەردى جالعا بەرەم، سول ارقىلى ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەم» دەگەن ويدان ارىلۋ كەرەك. جەردى ساتۋ، جەكە مەنشىككە بەرۋ باسقا جولمەن وتار ەلگە اينالدىرۋعا الىپ كەلەدى. ويتكەنى، ءبىز از حالىقپىز، ءالسىز ەلمىز. ەستۋىمىزشە بيلىك جاعالاعاندار جەردىڭ كوبىن يەلەپ العان كورىنەدى، بۇلاي بولمايدى عوي. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا...» دەمەكشى، ەرتەڭ جاۋ شاپسا، ەل سونىڭ جەرىن قورعاۋ ءۇشىن سوعىسا ما، بىرەۋدىڭ جەرى ءۇشىن ەشكىم جانىن بوسقا قيمايدى؟! سوندىقتان بيلىكتە جۇرگەندەر مۇنى كەڭ اۋقىممەن ويلاپ، بىزدەن گورى مەملەكەتشىل، بىزدەن گورى وتانشىل بولىپ، ونى حالىققا، جاستارعا ۇگىتتەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. جەردىڭ يگىلىگىن حالقىڭ كورۋى كەرەك، ال ولسەڭ جەرىڭنىڭ قوينىندا الاڭسىز جاتۋىڭ كەرەك. مەنىڭ 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا جازعان ءبىر ولەڭىم بار:

ءبىزدى وزگەلەر بايلىعى مول ەل دەيدى،

جەرىمىز دە، كوڭىلىمىزدە دە كەڭ  مەيلى.

اتوم بومبى جاساۋ وڭاي دەگەنمەن،

تىرناقتاي جەر جاساۋ قولدان كەلمەيدى.

اتا-بابام بەرگەن جەردى ەنشىگە،

كورىنگەنگە كەسىپ بەرىپ كەڭسى مە؟!

قازاق ءۇشىن جاراتىلعان ءجاننات بۇل،

ەندى وسىنى مەڭگەرەتىن ەر – تىلە!

- ايتپاقشى، «اقجايقىنىڭىز» قۇتتى بولسىن! الداعى شىعارماشىلىق جوسپارىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

- راقمەت! سول «اقجايقىننىڭ» باسىلىپ شىعۋىنا «مەرەي» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن عالىم قاليبەكۇلى سەبەپشى بولدى. ول ماعان حابارلاسىپ: «اعا، جاقسى اقىن ەدىڭىز، ولەڭدەرىڭىزدى جيناستىرساڭىزشى، كىتاپ قىپ شىعارايىق» دەگەن سوڭ، جيناپ-تەرسەم قالىڭ ءبىر كىتاپ بولىپتى. ماعان وسى يدەيانى ايتقان عالىم ىنىمە جانە كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا قول ۇشىن بەرگەن باسقا دا ازاماتتارعا العىسىم شەكسىز.

- «اقجايقىن» قاي جىلى جارىق كوردى؟

- 2013 جىلى باسىلدى.

- قازىر نەمەن اينالىسىپ جاتىرسىز؟  

- مەن قىتايدا جۇرگەندە وچەركتەر مەن ماقالالاردى دا كوپ جازعان ەدىم. ونىڭ سىرتىندا پروزالىق شىعارمالارىم دا جوق ەمەس. ەندى كورگەن-بىلگەندەرىم مەن ويعا تۇيگەندەرىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىر-ەكى كىتاپ شىعارسام با دەگەن ويدامىن. ەگەر قۇداي قۋات بەرىپ، وسى ماقساتىم ىسكە اسىپ جاتسا، بۇل ەڭبەكتەرىم دە حالىق يگىلىگىنە جاراپ قالار.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى 

Abai.kz