26.04.12.
قالاۋلىلار حالىقتى باسپانامەن قامتۋعا باس قاتىرۋدا. جالپى، قازاقستان حالقىن «جەتىمبۇرىش» جاعالاۋ تاۋقىمەتىنەن تولىق قۇتقارۋ - «ۇلتتىق جوبا» دارەجەسىنە دەيىن كوتەرۋگە لايىق ماسەلە. ءۇي يەلەنىپ، تەگىس كۇيى كەلسە، قازاقستاندىقتار الەمدەگى ەڭ باقىتتى ادامدارعا اينالماس پا ەدى؟! قالاي بولعاندا، قازىرگى كەزدە ەلباسى دا، پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا تۇرعىن ءۇيدى قول جەتىمدى ەتۋگە باسا ماڭىز بەرۋدە. ەندى ەل - ۇكىمەتتەن باتىل قادامدار كۇتەدى. بىراق شەندىلەر كەرى تارتىپ، قالاۋلىلاردىڭ جاقسى ۇسىنىستارىنا بوي بەرمەي وتىر. شەنەۋنىكتەردىڭ شەگىنشەكتەۋىنەن شارشاعان دەپۋتاتتار قارسى شابۋىلعا كوشىپ، ەل يگىلىگىنە باعىتتالعان ىزگى يدەيالارىن زاڭداستىرۋ قامىنا كىرىسىپتى.

قازاقستان كوشباسشىسىنىڭ باستاماسى بويىنشا بۇگىندە ۇكىمەت، اتاپ ايتقاندا، قۇرىلىس ءىس­تەرى جانە تۇكش اگەنتتىگى «قول­جەتىمدى باسپانا - 2020» اتتى جاڭا تۇرپاتتى باعدارلاماسىن جاساۋدا. ەل اسىعا كۇتكەن بۇل قۇجاتتى ۇكىمەتكە الداعى ايدا قابىلداۋ جۇكتەلگەن. بۇل رەتتە وسى باعدارلامانىڭ جاس وتباسىلارعا ارنالعان باعىتى دەپۋتاتتاردىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋدا. ويتكەنى قازىرگى قۇبىلمالى الەم­دە جاستار قوزعاۋشى كۇشكە اي­نالعان. الايدا وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ءۇيسىز جۇرگەندەردىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلەسى دە وسى بويىندا بۇلا كۇشى بۇلقىنعان جاس قا­زاق­ستاندىقتاردىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى بولۋدا. وسى ورايدا جاڭا باعدارلامانىڭ دا قوعامنىڭ وسى بولىگىنىڭ باسپاناسىزدىق پروبلەماسىن شەشىپ بەرە ال­مايتىندىعى قازىردەن انىقتالىپ وتىر. ويتكەنى ۇكىمەت «جاس وتباسى» ساناتىنا تەك ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە 29 جاستان اسپاعان جانۇيا­­لاردى جاتقىزباق. ال مۇرات ابەنوۆ، گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆا سىندى دەپۋتاتتار قازىرگى جاستار­دىڭ ءبارى 29 جاسقا دەيىن ۇيلەنە بەرمەيتىندىگىن، ءتىپتى وتاۋ قۇرىپ ۇلگەرگەنىمەن، الگى مەرزىمگە دەيىن قاجەتتى قارجى قورىن جيىپ ۇلگەرە المايتىندىعىن العا تارتىپ، «جاستار» ساناتىنا كىرەتىندەر جاسىن 35-كە دەيىن كوتەرۋدى ۇسىنۋدا. قالاۋلىلار بۇل ۇسىنىستارىن ماجىلىسكە ەنگىزىلگەن مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى جاڭا زاڭعا باپ ەتىپ بەكىتپەك نيەتتە. ايتقانداي، «قولجەتىمدى باسپانا - 2020» باعدارلاماسى جوباسىنىڭ ازىرلەنۋ بارىسىن «نۇروتاندىق» دەپۋتاتتار 27 ءساۋىر كۇنى، كوشباسشى پارتيانىڭ فراك­تسياسى وتىرىسىندا جەكە تال­قىلاۋدى جوسپارلاۋدا. جيىن­دى «نۇر وتان» فراكتسياسى جانىنداعى وڭىرلىك ساياسات جانە ماسليحاتتارمەن جۇمىس جونىندەگى كەڭەس ۇيىمداستىرماق. بۇل كەڭەستى دەپۋتات گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆا باسقارادى.
تاعى ءبىر بەلگىلى بولعانى، حا­­­لىقتىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا دەپۋتات ت.ومىرزاقوۆ ارنايى زاڭجوبا ازىرلەپتى. ول تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق جۇيەسىن وزگەرتۋگە تاۋەكەل ەتىپتى. ءوز نيەتىن تۇرسىنبەك قازەنۇلى كەشە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا جولدانعان حاتتا ءبىلدىردى. «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق جۇيەسىندە ءبىر توپ پروبلەما ءپىسىپ-جەتىلدى» دەپ اشىق ايتادى دەپۋتات.
جالپى، تۇقج بانكى، زاڭعا سايكەس، وزىنەن 5 پايىزدان اس­پاي­تىن ارزان نەسيە الىپ، ءىرى قا­­لالاردان پاتەر يەلەنگىسى كەل­­­گەندەردەن الدىمەن شارتقا وتىرىپ، جيناقتاۋدى باستاۋدى تالاپ ەتەدى. كەلىسىمدە بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە، ايتالىق، 5 جىل ىشىندە ول ادام پاتەردى ساتىپ الۋعا قاجەتتى بارلىق سومانىڭ جارتىسىن ءوزى جيناۋى كەرەك. ەگەر مىسالعا، ەلورداداعى قاراپايىم، ءبىر بولمەلى پاتەردىڭ باعاسى بەس ميلليوننان باستالاتىندىعىن ەسكەرسەك، دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، «ازاماتتاردىڭ تاباتىن تابىسى كەلىسىمدى سومانىڭ 50 پايىزىن ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن» جاعداي تۋىندايدى. بۇل جەردە بۇعان قاراما-قارسى باسقا ءبىر ماسەلە دە بوي كوتەرىپ جاتادى: «قاجەتتى سومانى مەرزىمىنەن بۇرىن جي­ناق­تاعان كليەنتتەر كەلىسىمدە كور­سەتىلگەن مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالۋى مەرزىمىن كۇتۋگە ءماجبۇر» دەيدى ت.ومىرزاقوۆ. ياعني 5 جىل وتپەي، ارزان نەسيە جوق.
- مۇنداي جاعدايلاردا بانكارا­لىق، نە الدىن الا تۇرعىن ءۇي زاەمدارىن بەرە الادى ەكەن. الايدا بۇل زاەمدار بويىنشا تۇقجب ستاۆكالارى ءتىپتى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ يپوتەكاسىنىڭ ستاۆ­كاسىنان، دا جوعارى. الدىن الا تۇرعىن ءۇي زاەمىنىڭ جىلدىق ءتيىمدى مولشەرلەمەسى 15 پايىزعا دەيىن جەتسە، ارالىق زاەمىنىكى - ەندىگى 18 پايىزعا تاياپ قالدى، - دەگەن دەپۋتات «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناعىنىڭ» ماقساتى «شەكتەن تىس پايىزدىق ستاۆكالار ارقىلى پايدا تابۋ ەمەس، قاراپايىم ازا­ماتتاردىڭ باسپاناعا قول جە­تىمدىلىگىن ارتتىرۋ بولۋعا تيىستىگىن» ايتتى.
قالاۋلى سول سياقتى «مەم­لەكەتتىك پرەميانى» ەسەپتەۋ جۇيەسى دە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى دەگەن ويدا. ونىڭ مالىمەتىنشە، قازىر مەملەكەتتىك سىياقىمەن ىنتالاندىرىلاتىن جيناقتىڭ ەڭ جوعارعى سوماسى 200 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى نەمەسە 323 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. سالىمشى ەڭ كوپ دەگەندە مەملەكەتتەن جىل سايىن تەك 64 مىڭ تەڭگە عانا الا الادى. «ياعني 350 مىڭ با، الدە ميلليون جينادىڭ با، قانشا جيناقتاعانىڭنىڭ ماڭىزى جوق، سىياقى بىردەي بولادى. مۇنداي جۇيە ازاماتتاردى جيناقتاۋعا ىنتالاندىرمايدى» دەپ تۇيگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى ۇكىمەت باسشىسى ك.ماسىموۆتەن كەلەسى ۇسىنىستاردى قاراۋىن سۇرايدى: بىرىنشىدەن، تۇرعىن ءۇي زاەمىن الۋ ءۇشىن جيناقتالعان قاراجاتتىڭ ەڭ تومەنگى قاجەتتى مولشەرىن 25 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ. ەكىن­شىدەن، ارالىق جانە الدىن الا تۇرعىن ءۇي زاەمدارى بويىنشا پايىز­دىق مولشەرلەمەسىن تومەندەتۋ. ۇشىنشىدەن، مەم­لەكەتتىڭ سىياقىسى مولشەرىن ەسەپتەۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ.
تۇرسىنبەك قازەنۇلى پرەمەردەن 2012-2015 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەتتى قالىپتاستىرۋ كەزىندە قازاقستاندىقتارعا 6-8 پايىزدىق دەڭگەيىندە ارالىق جانە الدىن الا تۇرعىن ءۇي زاەمدارىن ۇسىنۋ ءۇشىن ۇلتتىق قور قاراجاتتارى ەسەبىنەن «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنە» ماقساتتى زاەم بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ءوتىندى. «مەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناعى زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى ارنايى زاڭ جوباسىن ازىرلەدىم. بۇل زاڭ جوباسى مەملەكەتتىك پرەميا تولەۋ بولىگىندە رەسپۋب­ليكالىق بيۋدجەت شىعىسىن ارت­تىرۋدى قاراستىرادى» دەگەن ت.ومىرزاقوۆ بۇل رەتتە ۇكىمەتتىڭ وڭ قورىتىندىسىنان ۇمىتتەنەتىندىگىن جەتكىزدى.

ەلدوس سەنباي

"ايقىن" گازەتى