سونىمەن قىتايدا جۇرگىزىلىپ جاتقان گەنوتسيدكە ۇشىراعان تۋىستارىن بوساتۋدى تالاپ ەتكەن ءبىر توپ انانىڭ الماتىداعى قىتاي كونسۋلىنىڭ الدىنا بارىپ ەرەۋىل جاساپ كەلە جاتقانىنا بۇگىن تۇپ-تۋرا 100-ءشى كۇن!

بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز. الدىمەن...

ءبىرىنشى ليريكالىق شەگىنىس:

الماتىدا مەنىڭ قۇرمەت دەگەن جەزدەم تۇرادى. تەگى – قابىلعازى. شىڭجاڭنىڭ باركول ايماعىنىڭ تۋماسى. كەزىندە نانجىڭنەن وقىپتى. شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارعان. ەل تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتە بارلىق قىزمەتىن تاستاپ، وتباسىمەن الماتىعا كوشىپ كەلگەن. ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىن، قىتايدان كەلگەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىلىمدىسى – وسى مەنىڭ قۇرمەت جەزدەم قابىلعازىۇلى! ونىڭ ورنى الماتىنىڭ بازارلارى ەمەس، مينيسترلىك ەدى. امال نە، قازاقتىڭ ءبىر دارىندى ۇلىنىڭ ۇشان-تەڭىز ءبىلىمى پايدالانىلماي، قور بولىپ بارادى. ءبىر كەزدە تۇمانباي اعاما ايتىپ، جەزدەمدى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە ورنالاستىرعىم كەلدى. جەزدەم ءبىر «كوسەمنەن» اقىل سۇراپتى ەكەن، «ساعان ول جەر قول ەمەس، ۋاقىتىڭ ءوتىپ كەتتى، عىلىمنان قارايىپ قالدىڭ!» - دەپ، دەسىن قايتارىپ تاستاپتى.

كىنا كىمنەن؟!

بىرەۋ وزىنەن دەيدى. ال، مەن اينالاسىنداعىلاردان كورەم. ادامدى قۇرتاتىن – جاساعان ورتاسى!

قۇرەكەڭنىڭ ۇيىندەگى كىسىنىڭ اتى – ايگۇل. ايگۇل مەنەن ءبىر-اق جاس ۇلكەن. ءوزى ءبىزدىڭ قىزايدىڭ قىزى. سول ءۇشىن قۇرەكەڭدى جەزدە دەپ قالجىڭدايمىن. ول دا «بالدىزىم!» دەپ، كورسە جانى قالمايدى. بىراق، سوڭعى كەزدە ول مەنەن «قاشىپ» ءجۇر. شاماسى ماعان قارسى ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەر وعان قىسىم جاسايتىن بولۋى كەرەك!

ءيا، توقسانىنشى جىلدارى شەتتەن كەلگەن قازاقتاردىڭ العاشقى قادامىن بازاردان باستاعانى بەلگىلى. بازاردا ءجۇرىپ، سول بەتى كومىلىپ قالعان زيالىلار مەن تالانتتار از ەمەس. بىرەن-ساران قىز-جىگىتتەر كەيىن بازاردى تاستاپ، العان ماماندىعى مەن قۋعان كاسىبىن جالعاستىرىپ، وزدەرىنىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىنا دا جەتتى...

ەكى مىڭىنشى جىلدىڭ جازىندا مەن دە ءۇش-ءتورت اي رايىمبەك داڭعىلى مەن روزباكيەۆ داڭعىلىنىڭ قيلىسىنداعى «وۆتوپكا» اتانىپ كەتكەن بازاردا ءجۇردىم. ناقتىراعى – تاعى ءبىر جەزدەمنىڭ دۇكەنىن اشىپ تۇردىم. جولدىڭ ارعى بەتىندەگى وۆتوم ساتاتىن قۇرەكەڭدەردەن جەمەك-ىشپەك تاۋارلارىن بەرگى بەتكە الىپ كەلىپ، پارشالاپ نەمەسە جەكەلەپ ساتام. دۇكەن اشۋ ءۇشىن الاتىن ەڭبەكاقىم كۇنىنە ءجۇز تەڭگە.

سول ماڭدا «اققۋ» دەگەن كافە بار. ونى جەڭىس جاراحانۇلى مەن جولداسى نۇرگۇل اشادى. تۇستە سودان بارىپ تۇستىك ىشەمىز. بىردە مەن وتىرعان ۇستەلگە قۇرمەت جەزدەم كەلىپ وتىرا قالادى. بىردە قۇرمەت وتىرعان ۇستەلگە مەن بارىپ وتىرا كەتەم. ەكەۋمىز بىرگە وتىرىپ تاماقتانامىز. مەن اسىعىپ جۇرەم. تاماعىمدى تەز-تەز ىشەم دە، بازارعا قاراي جۇگىرەم. ەسەپ جاساعاندا قۇرەكەڭدىكىن دە تولەي سالام. بۇل ارەكەت كۇندە سولاي جالعاسىپ جاتتى. قۇرەكەڭ بىلق ەتپەيدى، مەنىڭ ونىڭ تاماعىنىڭ اقشاسىن تولەۋىم كۇندەلىكتى قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارا جاتتى. مەن دە سونى ءبىر ەلەڭ قۇرلى كورىپ، شاشىلدىم-اۋ دەپ ويلاپ جۇرگەم جوق.

ءبىر كۇنى جەڭىس اعا ماعان ۇرىستى، «اۋىت-وۋ، ءوزىڭ ارەڭ ءجۇرىپ، ەلدىڭ تاماعىنىڭ اقىسىن تولەي بەرەسىڭ بە؟! انا بايلار وزدەرى تولەسىن دە...» دەپ.

قۇرمەت جەزدەم ەستىپ تۇر. مەن ايتارعا بولماسا، جەڭىس اعادان قىسىلىپ قالدىم دا، «سول تولەۋدى قۇرەكەڭدەرگە ۇيرەتىپ ءجۇرمىن عوي...» -دەپ، قۇتىلدىم دا بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ەرتەسى قۇرەكەڭ كۇلىپ قارسى الدى. تولەدى. بۇل ءسوز جەلدەي ەسىپ، بۇكىل جۇرتقا تارادى دا كەتتى.

قۇداي كوزىن اشسىن، سودان باستاپ، جەزدەم ۇنەمى تولەي باستايتىندى شىعاردى... ءتىپتى، قۇرمەت وتىرعان جەردە اقشا شىعىندامايتىن بولدىم مەن... ءبىر قۇرمەت ەمەس، مەنى كورگەندەردىڭ ءبىرازى تولەي باستايتىن بولدى...

ەكىنشى ليريكالىق شەگىنىس:

امانتاي قاجى اسىلبەك اقساقالدى بىلمەيتىن قازاق جوق. قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، ول كىسىنى بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىلەدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس شىعار.

امانتاي حانتەمىرۇلى 1992 جىلى «اتتان، قازاقستان» بەيبىت شەرۋىنىڭ جالپىحالىقتىق شتابىن قۇرادى. ءسويتىپ، اق قالپاعى مەن اق شاپانىن كيىپ، اق تاياعىن قولىنا الىپ، اتتانداپ ءجۇرىپ، سەمەي پوليگونىن جابۋعا كوپ ۇلەس قوسقانى بەلگىلى.

ءبىز اتاجۇرتقا ورالعان توقسانىنشى جىلدارى امانتاي قاجىنىڭ اتاعى دۇركىرەپ، داۋىسى قاتتى شىعىپ تۇرعان كەز ەكەن.

تۇمانباي اعا ول كىسىنى جاقسى كورەتىن. «امانتاي اسىلبەكوۆ باستىق بولعان كىسى. ۇمىتپاسام، دەمالىس ورىندارىنا جولداما بەرەتىن ورگاندى باسقاردى. ادامدارعا جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇراتىن جىگىت. ماعان دا كومەكتەسكەنى بار. بىراق، كەيىن نەعىپ اتتانداپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، بالام»، - دەگەنى ەسىمدە.

بىرەۋلەر ول كىسىنى قولدان ادەيى جاساعان تۇلعا، بەلگىلى ءبىر مەكەمە قارجىمەن قامداپ وتىرادى دەيدى.

مۇمكىن، ول دا راس شىعار.

ايتپەسە، سەيفۋللين مەن شەۆچەنكو كوشەلەرىنىڭ قيلىسىنداعى جۋان-جۋان، بيىك-بيىك اعاشتاردىڭ باسىنا «اتتان، قازاقستان!» دەگەن جازۋى بار ۇزىن پلاكاتتاردى ءىلۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس. امانتاي حانتەمىرۇلى ول پلاكاتىن كوتەرىپ، ۇلكەن سارايلاردا ءوتىپ جاتقان كەشتەرگە دە كىرىپ كەلگەنىن تالاي كورددىك. مۇحتار اۋەزوۆ تەاترىندا ءوتىپ جاتقان باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 90 جىلدىعىنا كىرىپ كەلىپ، ساحانادا سول ون-ون بەس مەترلىك سول پلاكاتىن كوتەرىپ تۇرىپ، «كوررۋپتسيونەرلەر جوعالسىن!» دەپ، اتتانداپ تۇرعانى ەسىمنەن كەتپەيدى. سوندا امانتاي اعانىڭ قاسىندا سول تۋىن كوتەرىپ بەس-التى ءاپ-ادەمى كيىنگەن قازاقتىڭ اتپال ازاماتتارى ءجۇردى. اعاش باسىنا شىعىپ، شۇپەرەك بايلايتىن دا سولار...

دەمەك، ول جىگىتتەر امانتاي قاجى اسىلبەكتىڭ «كومانداسى» بولۋى مۇمكىن. جاي ەمەس، مىقتى «كوماندا».

ءوز بولمىسى سولاي ما، الدە قولدان جاسالدى ما، مەن ول جاعىن بىلمەيمىن. قالاي دەمسەك تە، امانتاي قاجى تەگىن ادام ەمەس. توقسانىنشى جىلداردان كەيىنگى قازاق دەموكراتياسىنىڭ ءبىر بەلگىسى، ءتىپتى «اق پەرىشتەسى» رەتىندە تاريحقا قالارى ءسوزسىز.

بىراق، ءبىر نارسە انىق – ەلەۋلى وقيعالارعا، ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى، كەيدە وسىنداي تۇلعالاردى قولدان جاساۋعا دا تۋرا كەلەدى. كەيدە كۇرەسكەرلەردى ۋاقىت ءوزى تۋدىرادى...

ەندى اۋەلگى سوزىمىزگە ورالايىق...

سونىمەن قىتايدا جۇرگىزىلىپ جاتقان گەنوتسيدكە ۇشىراعان تۋىستارىن بوساتۋدى تالاپ ەتكەن ءبىر توپ انانىڭ الماتىداعى قىتاي كونسۋلىنىڭ الدىنا بارىپ ەرەۋىل جاساپ كەلە جاتقانىنا بۇگىن تۇپ-تۋرا 100-ءشى كۇن!

ءجۇز كۇن از ۋاقىت ەمەس. پرەزيدەنتتەر مەن پرەمەر-مينيسترلەردىڭ قىزمەتكە وتىرعان كۇنىنەن باستاپ، ءجۇز كۇن وتكەندە ولاردىڭ جۇمىسىن ساراپتاپ جاتادى.

قاراپ وتىرساق، ولاردىڭ الدى سەكسەنگە تاياعان كىسى ەكەن. ارتى وتىزدىڭ ىشىندە كورىنەدى. بىرەۋى بايىنان، ەكىنشىسى باۋىرىنان، ءۇشىنشىسى اتا-اناسىنان ايىرىلعان...

قىستىڭ سۋىعى، الماتىنىڭ قارى مەن جاڭبىرى، پوليتسيانىڭ سۇيرەلەگەنى، جوقشىلىق پەن استىرتىن قورقىتۋلاردىڭ بىردە-بىرەۋى ولاردى العان بەتىنەن قايتارا العان جوق.

ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىر تۇتقىندى بوساتىپ، الماتىعى الدىرتتى. سونىمەن بىرگە، بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن الماتىعا اۋدارىپ تۇردى.

سوڭعى كەزدە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جاۋاپقا تارتىپ، ايىپپۇل سالىپ ەدى، اقش ەلشىلىگى ايبات كورسەتىپ، نارازىلىق ءبىلدىردى. «ءبىز قىتايدىڭ ۇيعىرلاردى، قازاقتاردى جانە باسقا دا ەتنيكالىق ازشىلىقتاردى جاپپاي تۇرمەگە جاپقانىن ايىپتايمىز. اقش وكىلدىگى شىڭجاڭداعى وتباسى مۇشەلەرى جايىندا اقپارات ىزدەۋشىلەردى قولدايدى. بەيبىت تۇردە ءوز ويلارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن جينالعان ادامداردى قاماۋعا بولمايدى!» - دەپ، اراشا ءتۇستى «...قازىرگى زامانعى الەمدىك ءتارتىپتى بەلگىلەيتىن» (ق. توقاەۆ) اقش.

بار بولعىر اقش اشۋعا باسىپ، قازاقستانعا سانكتسيا سالىپ جىبەرە مە دەپ، زارەم ۇشتى.

جاقىننان بەرى ولاردى اكىمدىكتەر جەكە-جەكە شاقىرىپ، «جۇمىسقا ونالاستىرايىق، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسساڭىزدار نەسيە الۋلارىڭىزعا كومەكتەسەيىك. بىراق، مىنا ەرەۋىلدى توقتاتساڭىزدار...»، دەيتىن كورىنەدى.

ال وعان ولار كونبەپتى. «وتان وتباسىنان باستالادى. ءبىز ءوز تۋىستارىمىزدى قوعاپ شىعۋعا جاراماساق، ەرتەڭ ءبىزدى كورگەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز ءوز وتانىن قالاي قورعايدى؟! وتانىڭدى قورعا دەپ قالاي اقىل، تاربيە بەرە الامىز ولارعا؟!» - دەپتى انالار.

«راس-اۋ!» دەمەسكە شاراڭ جوق!

دەمەك، ءبىزدىڭ بۇل انالارىمىز وسىناۋ ءجۇز كۇن ىشىندە شىن مانىندەگى باتىرلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.

وتكەن سەنبىدە الماتىعا بارىپ، سول انالاردىڭ باسىن قوسىپ، شاي بەردىم. اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، شامام كەلشەنشە، زاڭدىق كەڭەس بەردىم. ارينە، انالارىمىز زاڭعا باعىنۋى، ءتارتىپ بۇزباۋى ءتيىس. بۇل جاعىن قاداپ وتىرىپ ايتتىم. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە ەسكەرتتىم.

جاسىراتىنى جوق، ولار تۇرمىستان ابدەن قينالىپ ءجۇر ەكەن. دەنساۋلىقتارى دا سىر بەرە باستاپتى. «امال نە، قۋ تۋىس ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايانبايمىز!» - دەپ وتىر شەتىنەن. ولاردى توقتاتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ولار باستابىندا ءوز تۋىستارىن جوقتاپ شىقسا، ەندى شىڭجاڭدا تۇتقىندالعان بارلىق قازاقتى بوساتۋدى تالاپ ەتىپ وتىر ەكەن.

ءبىر-ەكى قازاقتى، ءوز تۋمالارىن عانا ەمەس، بارلىق تۇتقىندالعان قازاقتى!

قىسقاسى، مەنىڭ «قۇدامدى»، قۇرمەتتىڭ «ناعاشىسىن»، اقەدىلدىڭ «بالدىزىن»، مارالتايدىڭ «دوسىن»، ادالبەكتىڭ «تۋىسىن» دەگەندەي...

بوتەن قازاق جوق، ءبارى ءبىزدىڭ تۋىسىمىز ەمەس پە ول قازاقتىڭ؟!

قىسقاسى ولار كومەكتىڭ قاي تۇرىنە دە ءزارۋ!

شىنىمدى ايتسام، ينتەرنەتتەن كورىپ وتىرىپ، بارىپ امانداسپاۋعا ءداتىم دە، ارىم دا شىدامادى. مەن دە تۇڭعىش قىزى سابەتكە كەتىپ، شەركوكىرەك بولىپ وتكەن ءدال وسىنداي انادان تۋدىم عوي. ءبولىنىپ-جارىلعاننىڭ قاسىرەت ەكەنىن قارشادايىمنان كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىم ءوستىم عوي... اتاق جيناۋ ءۇشىن ەمەس، ار ءۇشىن باردىم. ورازانىڭ ءپىتىرىن وسى كىسىلەرگە اۋدارۋ تۋرالى مۇسىلمان جاماعاتىنا قۇلاققاعىس جاساپ ەدىم، بەرمەدى ەمەس، بەرىپتى. بىراق ءماز ەمەس، ءجۇز مىڭ تەڭگەگە جەتپەيتىن سوما تۇسكەن كورىنەدى. اتتەڭ، جانىمدا بەرەتىن ارتىق اقشام بولمادى، تۇگەل بەرەتىن ەدىم. ەربوسىن دوسىمنان قارىزعا العان ازعانتاي تەڭگەمەمنىڭ جولدان اسقانىنا شاي اپەرۋمەن عانا شەكتەلدىم. ءبارى دە بوتەن ەمەس ەكەن، بىرەۋى قۇرمەت جەزدەمنىڭ باركولىنەن بولىپ شىقتى. ەكىنشىسى تەكەستىڭ شيلوزەك اۋىلىنىڭ تۋماسى ەنەنىن ايتىپ، كوز جاسىن كولدەتتى. شيلىوزەكتەن كىم بار ەدى مۇندا؟! تاعى ءبىر-ەكەۋى كۇنەستەن كەلگەندەر ەكەن. التايدان ورالعان قارىنداستىڭ جانارى ءتىپتى مۇڭلى كورىندى ماعان. توعىزتاراۋدان دا جوق ەمەس ەكەن. شاۋەشەكتەن...، ەرەنقابىرعادان... ەڭ جىگەرلىسى بۇراتالا ماڭعول وبلىستىق اپاي سەكىلدى... ءبىزدىڭ قۇلجا اۋداندىق – گۇلزيرا اۋەلقانقىزى اقش-تا ءجۇر.

تۇمانباي اعا ايتپاقشى، كىسىگە كەرەگى ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەكەن عوي. اسىرەسە، باسىنا كۇن تۋعان جاندارعا. ەكى ساعات اڭگىمەلەسىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ ەدىك، اپالارىم مەن قارىنداستارىم ءماز بولىپ، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ قالدى. قيماي قوشستاستىق. ...

قازاقستاننىڭ ءسوز بوستاندىعىن، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جولعا قويعان ميتينگى تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ تيىمدىلىگىنەن پايدالانىپ، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىعىن الەمگە ايگىلەگەن مۇنداي انالاردان اينالىپ كەتپەيسىڭ بە، قۇداي-وۋ! الەمنىڭ ءتورت ۇلكەن مەملەكەتى قىتايدىڭ از ساندى ۇلتتارعا جاساعان وزبىرلىعىن گەنوتسيد دەپ جاريالادى. ەندى بۇل ماسەلە بۇۇ دەڭگەيىندە قارالماق...

ءۇش ايماقتىڭ ورتاق مۇددەسىن قورعايتىن مۇنداي جانكەشتى قايراتكەرلەردى ەشكىم دە قولدان جاساي المايدى عوي. ءتىپتى وزدەرى سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟! قۇدايدىڭ ءوزى بەرىپ تۇرعان كۇرەسكەرلەردىڭ ءوزى عوي بۇلار! ەل قازاق بيلىگىن ايىپتايدى. جوق، بۇل قايراتكەر انالاردى تۋدىرعان قازاقستان بيلىگى ەمەس، قىتاي ۇكىمەتى. مەن انالارمەن سويلەستىم، ولاردىڭ ءبىزدىڭ بيلىككە زارەدەي وكپەسى جوق ەكەن. قايتا، وسىنداي مەملەكەتىنىڭ بولعانىنا قۇدايعا شۇكىر دەپ وتىر شەتىنەن. تەك، ميليتسيالار كامەرا جوق كەزدە بىلەگىمىزدەن قاتتى مىتىماسا، قابىرعامىزدان تۇيگىشتەمەسە بولعانى دەپ قويادى بايقۇستار.

مىنە، ءجۇز كۇن بويى رايىنان قايتقان جوق!

مەنشە، قىتايداعى قازاقتاردى قۇتقارۋ جولىنداعى كۇرەس توقتاماۋ كەرەك. كۇرەستى توقتاتساق، اقش-تان ۇيات بولادى! كۇرەستىڭ ءتۇرى كوپ. مەنىڭ وسى ماقالا جازىپ وتىرعانىم دا سول كۇرەستىڭ ءبىر ءتۇرى ەسەپتەلەدى. ال، ەڭ شەگىنە جەتكەندە، امالى تاۋسىلعاندا بارىپ، بەيبىت ميتينگىگە شىعۋ باستالادى.

بىراق، تاعى قايتالاپ ايتام، كەزدەسكەندە دە ايتتىم عوي، قانداي كۇرەستىڭ تۇرىمەن اينالىسساڭىزدار دا زاڭدى قاتاڭ ساقتاۋلارىڭىز، ءتارتىپتى بۇزباۋلارىڭىز كەرەك، اينالايىن انالار!

قۇرمەت جەزدەمنىڭ ءوز جۇرتى دا، قايىن جۇرتى دا، ءتىپتى ناعاشى جۇرتى دا شىلقىعان بايلار، ساۋلەتتى، ساۋەگەي، اقىلمان، شەشەن، كوسەم كىسىلەر ەدى. ال، دوستارى ءتىپتى داۋلەتتى جاندار. زەرىكسە ۇلاناسىر توي جاساپ، دوپ تەۋىپ ويناۋشى ەدى ولار. تاقىر، ءسىڭىرى شىققان قۋ كەدەيى – بالدىزدارى عانا. اۋىلدان كەلسەك تە قۇرەكەڭدەرگە ءبىراز نارسەنى ۇيرەتكەن سەكىلدى ەدىك...

ايتپاقشى، امانتاي قاجى كەلەسى جىلى 80 جاسقا تولادى. سول تويعا امان-ەسەن جەتەيىك!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz