قۇرالاي راحىمباي. ولىمگە قۇشتارلىق
سۋيتسيد تاريحتا تاڭسىق ەمەس. قاي زاماندا دا ءوز-وزىنە قول جۇمسايتىندار بولعان. حاننان باستاپ، قاراعا دەيىن. سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە جاستار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. نەلىكتەن؟ مۇنىڭ سەبەبىن پسيحولوگ ماماندار سان-ساققا جۇگىرتەدى. كوپشىلىگى بۇگىنگىدەي وزىق تەحنولوگيالار مەن الاساپىران ۋاقىتتا جاس بۋىننىڭ ارەكەتى اتا-انانىڭ نازارىنان تىس قالعان دەگەن پىكىرگە سايادى.
ءبىر رەت ءسۋيتسيدتى باسىنان وتكەرگەن جەتكىنشەكتىڭ ەكىنشى رەت قايتالاۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل پسيحولوگتاردىڭ پايىمى. ستاتيستيكتەر دە جوققا شىعارمايدى.
رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، جىل سايىن الەمدە 1 ميلليون اسا ادام ءوز-وزىنە قول جۇمسايدى ەكەن. ولاردىڭ: 350 مىڭى - قىتايلىق، 110 مىڭى - ۇندىستەر، 55 مىڭى - ورىستار، 31 مىڭى - امەريكالىقتار، 30 مىڭى - جاپوندىقتار، 12 مىڭى - ۋكرايندىقتار... وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. ءوزىن ولىمگە بايلاعانداردىڭ تەك تورتتەن ءبىرى عانا (24 پايىزى) ءتىرى قالاتىن كورىنەدى.
سۋيتسيد تاريحتا تاڭسىق ەمەس. قاي زاماندا دا ءوز-وزىنە قول جۇمسايتىندار بولعان. حاننان باستاپ، قاراعا دەيىن. سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە جاستار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. نەلىكتەن؟ مۇنىڭ سەبەبىن پسيحولوگ ماماندار سان-ساققا جۇگىرتەدى. كوپشىلىگى بۇگىنگىدەي وزىق تەحنولوگيالار مەن الاساپىران ۋاقىتتا جاس بۋىننىڭ ارەكەتى اتا-انانىڭ نازارىنان تىس قالعان دەگەن پىكىرگە سايادى.
ءبىر رەت ءسۋيتسيدتى باسىنان وتكەرگەن جەتكىنشەكتىڭ ەكىنشى رەت قايتالاۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل پسيحولوگتاردىڭ پايىمى. ستاتيستيكتەر دە جوققا شىعارمايدى.
رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، جىل سايىن الەمدە 1 ميلليون اسا ادام ءوز-وزىنە قول جۇمسايدى ەكەن. ولاردىڭ: 350 مىڭى - قىتايلىق، 110 مىڭى - ۇندىستەر، 55 مىڭى - ورىستار، 31 مىڭى - امەريكالىقتار، 30 مىڭى - جاپوندىقتار، 12 مىڭى - ۋكرايندىقتار... وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. ءوزىن ولىمگە بايلاعانداردىڭ تەك تورتتەن ءبىرى عانا (24 پايىزى) ءتىرى قالاتىن كورىنەدى.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بارلىق ەلدەردەگى سۋيتسيد كورسەتكىشىن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرىنشىسى: جوعارى جانە وتە جوعارى دەڭگەي (100 مىڭ ادامعا شاققاندا 20-دان). ول ەلدەردىڭ قاتارىنا قازاقستان دا كىرىپ ۇلگەرگەن. ناقتىراق ايتساق، 1-ورىندا - ليتۆا (42), 2-ورىندا - بەلورۋسيا (37), 3-ورىندا - رەسەي (36), 4-ورىندا - قازاقستان (30), 5-ورىندا - ۆەنگريا (26). 6-ورىندا - ۋكراينا (25), 7-ورىندا - جاپونيا (24). كوردىڭىز بە، ءبىزدىڭ ەلدە 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 30 ادام ءوز-وزىنە سانالى تۇردە قول جۇمسايدى ەكەن. ءتىپتى بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى قازاقستاندى سۋيتسيد «اۋرۋى» ۋشىققان ەلدەردىڭ ساناتىنا ەنگىزىپتى. اقش، انگليا، فرانتسيا، يتاليا، ارمەنيا، ءازىربايجان حالقى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ ارەكەتى بويىنشا «ورتاشا جانە تومەن» ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنسە، مىسىر، گايتي، يامايكا جۇرتىندا بۇل كورسەتكىش نولگە تەڭ.
ەگەر بۇرىنعى كەڭەستىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەردەگى سۋيتسيد كورسەتكىشىنە قاراساق، قازاقستان «قاۋىپتى» تورتتىكتىڭ قاتارىنا كىرىپ ۇلگەرىپتى.
ەي، تاكاپپار دۇنيە، ماعان دا ءبىر قاراشى...
ءومىر - كۇرەس. بۇل تىرشىلىك فورمۋلاسى. مىقتى ءالسىزدى الىپ جىعادى. ءومىر زاڭدىلىعى وسىلاي. سوندىقتان مەيلىنشە وسالدىق تانىتپاۋ كەرەك. ءجاسوسپىرىم - قوعامنىڭ ءالسىز بۋىنى. تاجىريبەسىز. اڭعال. سەنگىش. كەز كەلگەن وقيعانى جانىنا جاقىن قابىلدايدى. ءالى كەلمەگەن، كۇشى جەتپەگەن، اقىل تاپپاعان، جالعىز قالعان تۇستا ولىمگە جۇگىرەدى. بالكىم، جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارۋدىڭ وڭاي جولى وسى دەپ ويلار. سەبەبى كوپتەگەن اتا-انا «باۋىر ەتى» بالاسى ولىمگە جۇگىنگەننەن كەيىن عانا بارىنشا كوڭىل ءبولىپ، قۇلازىعان جان دۇنيەسىن تۇسىنۋگە تىرىسادى. كەز كەلگەن ماسەلەدە اقىلداسىپ، ورتاق شەشىم قابىلداپ، بۇرىنعى قاتىپ-سەمىپ قالعان كوزقاراستارىن وزگەرتۋگە ۇمتىلادى. بىراق بار ماسەلە وسىمەن شەشىلە مە؟
پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، ومىردەن گورى ءولىمدى تاڭدايتىنداردىڭ 19 پايىزى - قانداي دا ءبىر جازادان قورىققاندىقتان، 18 پايىزى - جان دۇنيەسىندەگى قايعىنى كوتەرە الماعاندىقتان، 18 پايىزى - وتباسىنداعى جايسىزدىققا توزە الماعاندىقتان، 6 پايىزى - ماحاببات «مايدانىنداعى» ساتسىزدىككە كونە الماعاندىقتان كوز جۇمادى ەكەن. ال جالپى 16 جاسقا دەيىنگى جاسوسپىرىمدەردىڭ 50 پايىزى جاۋاپسىز قالعان ماحابباتتىڭ قۇربانىنا اينالاتىن كورىنەدى.
جەتكىنشەكتەردىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ ارەكەتى كۇتپەگەن جەردەن بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە، جاس بۋىن قالىپتاسۋ ساتىسىندا قارسى كەلگەن قيىندىقتارعا، كەدەرگىلەرگە شىداي الماي، تەز «سىنىپ» كەتەدى. ماسەلەن، 15-25 جاس ارالىعىنداعى جاستار اراسىنداعى ءولىم كورسەتكىشىنەن وزىنە قول جۇمساۋ ارەكەتى الەمدە 3-ورىنعا شىعىپتى. قاساقانا ءولتىرۋ مەن جازاتايىم وقيعالاردان كەيىن...
امەريكاندىق زەرتتەۋشى ەرل گروللماننىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىنگى اتا-انانىڭ بالاسىنا قويىلار تالابى دا شەكتەن تىس كوبەيگەن. جەتكىنشەكتىڭ جەتكىلىكتى ءبىلىم الۋى مەن كارەرا جاساۋىنا بار مۇمكىندىك جاسالعانىن ۇنەمى قايتالاپ، ساناسىنا «سالماق» تۇسىرگەن. مۇندايدا اكە-شەشە سەنىمىن اقتاي الماعان بالالار ءوزىن كەرەكسىز ساناپ، ولۋگە جۇگىرەتىن كورىنەدى.
ستاتيستيكتەردىڭ ساناۋىنشا، بوزبالاعا قاراعاندا ءوزىن ولىمگە بايلايتىن بويجەتكەن ارۋلاردىڭ سانى 2 ەسە كوپ. بىراق جاس قىزدار كوبىنە «جەڭىل» ادىسكە ءۇيىر. دارىدەن ۋلانىپ نەمەسە تامىرىن قيۋعا ارەكەتتەنسە، بالاڭ جىگىتتەر تىم قاتال ۇكىمگە جۇگىنگەن. ياعني سۋىق قارۋ قولدانىپ، بيىك عيماراتتان سەكىرۋدەن تايىنباعان. مۇنداي جاعدايدا ادامنىڭ بىردەن ءتىل تارتپاي كەتەتىنى انىق. ءتىرى قالۋ مۇمكىندىگى نولگە تەڭ. سول سەبەپتى دە قىزدارعا قاراعاندا، جىگىتتەر اراسىندا قايعىلى جاعداي 4 ەسە كوپ كەزدەسەدى.
ناشاقورلىق، جۇمىسسىزدىق، سانادا بوس قالعان ۆاكۋم، ومىرلىك پوزيتسيانىڭ قالىپتاسپاۋى، ءتۇرلى سەكتالاردىڭ كوبەيۋى - سوڭعى كەزدە جاستاردىڭ ولىمگە قۇشتارلىعىن ارتتىرعان. ستاتيستيكتەردىڭ سارالاۋىنشا ءجاسوسپىرىمنىڭ 44 پايىزى ومىرمەن تۇسكەن كەيىن قوش ايتىسۋدى قالاعان ەكەن. ال 24 پايىزى - تۇندە، 32 پايىزى «سوڭعى دەمىن» تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە «سىيلاپتى». وعان قوسا، سۋيتسيدتكە ۇمتىلعانداردىڭ 60 پايىزى توماعا تۇيىق مىنەزدى، كوپ ەشكىممەن ارالاسپايتىن بالالار كورىنەدى.
سۋيتسيد ساندارى جۇباتپايدى
اسقار توقپانوۆ «ادام ومىرگە ەسسىز بولىپ كەلەدى، ەسالاڭ ءومىر سۇرەدى، ەسى كىرگەندە ولەدى» دەگەن بولاتىن. ايتسە دە، ەسسىز كەزىندە ومىرمەن ەسەپ ايىرىسقىسى كەلەتىندەر كوبەيىپ كەتتى. سودان سەكەم الدى ما، سوڭعى ۋاقىتتا جاس بۋىن اراسىنداعى سۋيتسيد سەبەپتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ باس پروكۋراتۋراسى ساراپتاما جۇرگىزە باستادى. سونىڭ ناتيجەسى بويىنشا باليعات جاسقا تولماعان بالالار اراسىندا 2005-2007 جىلدارى 1146 ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ وقيعاسى تىركەلىپتى. سونىڭ 750-ىندە كامەلەتكە تولماعاندار سوزگە كەلمەي، «ءجۇرىپ» كەتكەن. ولاردىڭ كوبى تۇرمىسى ناشار وتباسىنان شىققان 14-17 جاس ارالىعىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارى ەكەن.
ساراپتاما بويىنشا، ولىمگە «قۇمار» كوشباسشى ايماقتار رەتىندە شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىسى انىقتالىپتى. وتكەن جىلدىڭ وزىندە شىعىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا 45 وقيعا انىقتالسا، بيىلعى جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا 9 بالا ءوز-وزىنە قول جۇمساپ ۇلگەرىپتى. ال وڭتۇستىك ققازاقستان وبلىسىندا جىل باسىنان بەرى 7 ءجاسوسپىرىم ومىرمەن سانالى تۇردە قوش ايتىسقان. سوڭعى ەكى جىلدا وبلىستا بارلىعى 123 بالا سۋيتسيد وقيعاسىنان كوز جۇمىپتى. ونىڭ وشاقتارى رەتىندە ماقتاارال، قازىعۇرت، سارىاعاش جانە تولەبي اۋداندارى تانىلعان. تاعى ءبىر تاڭ قالارلىعى، جاڭارقا جانە قاراقارالى اۋداندارىنا پروتون زىمىرانى قۇلاعان جىلى ولىمگە قۇمارتۋشىلاردىڭ قاتارى كۇرت كوبەيىپتى. نەلىكتەن؟ بالكىم، زىمىران زيانىندا ءبىر گاپ بولار. ازىرگە مۇنى زەرتتەپ-زەردەلەگەن ەشكىم جوق.
سوناۋ ءبىر جىلدارى ەلىمىزدەگى ەڭ جاس ناشاقوردىڭ 7 جاستا ەكەنى انىقتالسا، ءوزىن ولىمگە بايلاپ، سۋيتسيدتەن كوز جۇمعان ەڭ كىشى قازاقستاندىق جەتكىنشەك نە ءبارى 6 جاستا عانا بولىپتى. 6 جاستاعى بالا اق-قارانى ايىرىپ ءبىلدى مە؟ نەدەن سەسكەندى؟ سوناۋ قازاقتىڭ سالتىندا التى جاسار ۇلىن اشامايعا وتىرعىزىپ، ات مىنگىزىپ، ومىردەگى قادامىنا اق تىلەكتەر توعىتپاۋشى ما ەدى؟ ال بۇگىنگىنىڭ بالاسى ومىردەن نەگە جەرىدى؟ الدە بەلبەۋى بوساپ كەتكەن بۋىننىڭ بويىنداعى تاربيەنىڭ السىزدىگى مە؟
سوڭعى ۋاقىتتا قازاق جەرىندەگى ءولىم قاۋىپىنەن كورشى ەلدەر دە سەكەم الا باستادى. قازاقستانداعى ۋشىققان جاعدايعا ءۇن قاتقان الەمدىك ۇيىمدار جەتەرلىك. ماسەلەن، اعىلشىندار سۋيتسيدپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداعان. فيلليانديادا مۇنداي ارەكەت قىلمىس رەتىندە تانىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمساعاندار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلككە تارتىلادى. ال جاپونيادا پسيحيكاسى ءالسىز بالالارمەن ارنايى جۇمىس جاسايتىن سۋيتسيدولوگ ماماندار ازىرلەنەدى ەكەن. بىزدە شە؟ ءسۋيتسيدتى تىركەپ، تەكسەرىپ وتىرعانىمىز بولماسا، ونىمەن بىلەك سىبانا كۇرەسكەندەر جوق.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنى 2020 جىلعا قاراي جىل سايىن وزىنە قول جۇمسايتىنداردىڭ سانى 1 500 000 ادامعا جەتەدى دەپ بولجام جاساپ وتىر. سول بولجامنىڭ «باسىنان» تابىلماۋ ءۇشىن قازاقستاندىق جەتكىنشەكتەر اراسىنداعى سۋيتسيدپەن كۇرەسەتىن كەز كەلدى.
«نۇر استانا» اپتالىعى.
