تاعى دا سول «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنداعى» وقۋلىقتار «جىرى»

قازاقتا، ادام قارتايعاندا بالا سياقتى بولىپ كەتەدى، دەگەن ەسكى ءتامسىل بار. جانى بار ءسوز. جاقىندا «YouTube» كانالىنان ءبىر بەينەجازبا كوردىم. بەينەجازبادا، تۇرىنە قاراسام جاسى سەكسەننىڭ ماڭايىنداعى، (اتى-ءجونىن دە جازىپ ەدى، ۇمىتىپ وتىرمىن) ءبىر كەزدەردەگى قازاقستان مۇعالىمدەرى ءۇشىن وتە مارتەبەلى اتاق بولىپ ەسەپتەلىنگەن «قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن مۇعالىم» دەگەن مارتەبەلى اتاعى ءبىر اپا: «وسى تۇس مۇعالىمدەر ەڭبەگىنىڭ ەلەنگەن كەزى بولدى»،- دەپ قازاقستان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆكە العىسىن جاۋدىرىپ جاتتى.

تەلەديداردان وزدەرىنە ىڭعايلى ادامدى سويلەتىپ، سولاردىڭ پىكىرىن حالىقتىڭ پىكىرى سەكىلدى ەتىپ كورسەتۋ – بۇگىنگى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ۇلكەن جەتىستىكپەن، قاپىسىز مەڭگەرگەن ءتاسىلى. بۇل تۇسىنىكتى ءجايت. دەسەك تە، اپامىزدىڭ ءسوزىن ءمينيستردىڭ ءوزى دە، ونىڭ اينالاسىندا وتىرعاندارى دا ايتا تۇسسە ەكەن دەگەندەي، كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، اسا مۇقيات تىڭدادى. مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەگىنىڭ ەلەنگەنى مينيسترگە ۇنايتىن سەكىلدى. مەنى دە تاڭ قالدىرعان وسى نارسە.

            مۇعالىم ەڭبەگى ءبىزدىڭ ەلدە قاشان ەلەنىپ ەدى؟!

اپامىزدىڭ ەڭبەگى ەلەندى دەپ، مۇعالىمدەردىڭ ايلىق جالاقىسىنىڭ كوتەرىلگەنىن ايتسا، بىرىنشىدەن، مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتكىزەمىن دەگەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۋادەسى بار. ەكىنشىدەن، مۇعالىمنىڭ ايلىق-جالاقىسى قانشا جەردەن كوتەرىلگەنىمەن، كوتەرىلگەن جالاقى پايىزىنىڭ ءبىرازىن ينفلياتسيا جەپ قويدى. سوندىقتان، ايلىق-جالاقىسى قانشا جەردەن كوتەرىلسە دە، تاپقانى تاماعىنان ارتىلماعان مۇعالىم، ءالى سول باياعى جالاڭاياق كۇيىندە ءجۇر.

مەنىڭ جەكە ءوز ويىمشا، مۇعالىم ەڭبەگىنىڭ ەلەنۋى، ول – مۇعالىم ءسوزىن تىڭداپ، ونى قاپەرىنە الىپ، مۇعالىم پىكىرىمەن ساناسۋ دەگەن ءسوز. ءدال قازىرگى تاڭدا مۇعالىم ءسوزىن ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان بيلىكتى دە، سول بيلىكتىڭ ءبىر سالاسى – ءبىلىم عىلىم مينيسترلىگىن دە ءوز باسىم كورىپ وتىرعانىم جوق.

ەلىمىزدە ەڭ كوپ «رەفورمالانعان سالا»، ول – ءبىلىم سالاسى. وسى كوپ «رەفورمالاردىڭ» بىردە-ءبىرى ءبىلىم سالاسىنا وڭ ناتيجە بەرگەن جوق. وسى ناتيجەسىز اياقتالعان «ءبىلىم رەفورمالارىنا» كەتكەن قاراجات ەسەبىنە ءماجىلىس سپيكەرى ن.نىعماتۋليننىڭ ءوزى دە بىرەنەشە رەت سۇراۋ سالدى. «ءبىلىم رەفورمالارىنا» كەتكەن قاراجاتقا ەسەپ بەرىپ جاتقان پەندە بالاسىن ءوز باسىم ءالى كورگەنىم جوق. تاۋسىلمايتىن «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» شىعىنى قاراپايىم سالىق تولەۋشىنىڭ قالتاسىنان كەتىپ جاتقان، ءسىز بەن ءبىزدىڭ اقشامىزدان جينالعان حالىق قاراجاتى ەكەنىن، ونىڭ ەسەبى بولۋعا ءتيىس ەكەنىن بيلىك باسىنداعىلار ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى. حالىقتىڭ قىرۋار قارجىسىنا جاسالىپ جاتقان بۇل رەفورمالاردىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسى ءۇشىن ءتيىمسىز بولعاندىعىن ءماجىلىس دەپۋتاتى ب.تىلەۋحاننان باستاپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى م.جۇرىنوۆ، اكادەميك باحتيار سمان، پروفەسسورلار دانداي ىسقاقوۆ پەن ايگۇل ىسماقوۆالار دا ايتۋداي ايتتى. دالەلدى ويلارىن كەڭىنەن تارقاتا وتىرىپ، ماقالالار جازدى. ەڭ اياعى قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمى، وسى جولداردىڭ اۆتورى مىنا مەنىڭ; «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ءتىل ماسەلەسىن شەشپەيدى»، («جاس الاش» №33(16219) 2017جىل 27 ءساۋىر) «بۇگىنگى ءبىلىم سالاسى: «كىم كىنالى؟» دەگەننەن كورى «نە ىستەيمىز؟ دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانساق...» («جاس الاش» №27 (16213) 2017 جىل 6 ءساۋىر) «مۇعالىم كىتاپ وقىمايدى» («جاس الاش» №40 (16266) 2017 جىل 18 مامىر) «ءبىز، مۇعالىمدەر، ەشكىمنەن «جاڭارتىلعان» وقۋلىق سۇراعان جوقپىز» («Abai.kz» پورتالى، 2019 جىل 4 جەلتوقسان) سەكىلدى ماقالالارىم بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى. قانشاما قوعام بەلسەندىلەرى، اسىرەسە مەكتەپ مۇعالىمدەرى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىندا جاسالىنىپ جاتقان ءجونسىز رەفورمالارعا ءوز قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. بىراق، «ءماۋ» دەگەن بيلىك بولمادى. وسى ما مۇعالىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ ەلەنگەنى؟!

2019 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا «Abai.kz-تە» جاريالانعان «ءبىز، مۇعالىمدەر ەشكىمنەن «جاڭارتىلعان وقۋلىق» سۇراعان جوقپىز» اتتى ماقالامدى ەكى كۇننىڭ ىشىندە 44482 (قىرىق ءتورت مىڭ ءتورت ءجۇز سەكسەن ەكى) ادام وقىپ، ءجۇز وتىز جەتى پىكىر جازىلىپتى. جازىلعان پىكىرلەردىڭ توقسان بەس پايىزدان استامى ماقالادا كوتەرىلگەن «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى «ءبىلىم رەفورماسىنىڭ» كەلەڭسىز ماسەلەلەرىمەن كەلىسپەيتىنىن جازىپ، اۆتورعا قولداۋ بىلدىرگەن. بۇگىنگى ايتپاعىمىز: تاعى دا سول، پاندەميا سالدارىنان ءبىراز ۇمىتىلعانداي بولعان، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» رەفورماسىنىڭ وقۋلىقتارى حاقىندا.

بىردەن ايتايىن: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» دا ەلىمىزدە جاسالىنعان كوپ «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» ءبىرى رەتىندە ناتيجەسىز اياقتالاتىنىنا مەن سەنىمدىمىن. بۇل ويىمنىڭ نەگىزگى سەبەبى مىنا تومەندەگىسىنشە:

قازىر مەنىڭ الدىمدا 5-سىنىپقا ارنالعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعى جاتىر.

اۆتورلارى س.چ. تۇرسىنعاليەۆا، ر.زايكەنوۆا. استانا، «ارماپ-پۆ» باسپاسىنان 2017 جىلى جارىق كورگەن. مىنە، وسى وقۋلىقتىڭ 111 بەتىندەگى «قولدانۋ» دەگەن ايدارمەن بەرىلگەن 5-جاتتىعۋدا: «تۋىندىنى سيۋجەتتىك كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسىنا قاراي تالداڭدار»،- دەگەن تاپسىرما بەرىلىپتى. تاپسىرما مارات قابانباەۆتىڭ «باۋىر» اڭگىمەسى تۋرالى.

بىرىنشىدەن، پسيحولوگيالىق-درامالىق جەلىگە قۇرىلعان م.قابانباەۆتىڭ «باۋىر» اڭگىمەسىنىڭ ءتىلى دە، سيۋجەتتىك مازمۇنىنىڭ قابىلدانۋى دا 5-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن وتە اۋىر. مەن ساباق بەرەتىن 5-سىنىپتا جالپى سانى 45 وقۋشى وتىر. سول 45 وقۋشىنىڭ بىردە-بىرەۋى م.قابانباەۆتىڭ «باۋىر» اڭگىمەسىنىڭ مازمۇنىنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن مۇعالىمنىڭ كومەگىنسىز وزدىگىنەن ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى. ونسىز دا 5-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن وتە اۋىر شىعارما تۋرالى، «تۋىندىنى سيۋجەتتىك-كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسىنا قاراي تالداڭدار»،- دەپ تاپسىرما بەرگەن وقۋلىق اۆتورلارى 5-سىنىپ وقۋشىلارىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتتەرىمەن شاتاستىرىپ العان سەكىلدى.

اينالايىن-اۋ، باستاۋىش سىنىپتان كەشە كەلگەن 10-11 جاسار بالا ونسىز دا ءتىلى اۋىر، پسيحولوگيالىق-درامالىق ستيلدە جازىلعان اڭگىمەنىڭ «سيۋجەتتىك-كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسىن» قالاي تالدايدى؟ اۆتورلىق ۇجىم م.قابانباەۆتىڭ «باۋىر» اڭگىمەسىن عانا ەمەس، جازۋشى نۇرداۋلەت اقىشتىڭ «ناعىز اجە قايدا؟» اڭگىمەسىن وقۋلىققا ەنگىزەردە دە جانە سول شىعارماعا بايلانىستى تاپسىرما بەرەردە دە وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەگەن. ءبىز مۇنى وقۋلىقتىڭ ۇڭىرەيىپ تۇرعان ەڭ وسال، كەمشىن تۇسى دەپ باعالادىق. مەنىڭشە، وقۋلىق قۇراستىرۋدا قويىلار ەڭ باستى تالاپ، ول – وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ بولسا كەرەك.

ال، بالالار تاقىرىبىنا ءوندىرىپ جازىپ جۇرگەن تالانتتى جازۋشىمىز تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «اناسىن ساعىنعان بالا» اڭگىمەسىنىڭ وقۋلىقتاعى قىسقارتىلىپ باسىلعان نۇسقاسىندا جازۋشىنىڭ ايتپاق بولعان نەگىزگى ويى مەن اڭگىمەنىڭ يدەياسى وقۋشىعا تۇسىنىكسىز قالپىندا قالىپ قويعان. اۆتورلار القاسى بالالار تۋرالى جازىلعان شىعارمالار عوي دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك، جوعارىدا اتى اتالعان جازۋشىلار شاعارمالارىن ەشقانداي تالاپ-تالعامسىز، 5-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ پسيحولوگيالىق جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەي، اڭگىمەنى تۇسىنىكسىزدەۋ ەتىپ قىسقارتىپ، 5-سىنىپ «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنا ەنگىزە سالعان. بۇل دا اۆتورلىق ۇجىم تاراپىنان جىبەرىلگەن ۇلكەن قاتەلىك. مەكتەپ وقۋشىسى تومەنگى سىنىپتان باستاپ جازۋشى شىعارماسىن تۇسىنبەي وسسە، ونىڭ ادەبيەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى قالاي ويانباق؟ جاس جەتكىنشەك بالانىڭ تۋعان جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ باستاۋىندا ادەبيەت ءپانى تۇرعان جوق پا؟! ويلانۋ كەرەك قوي...

5-سىنىپقا ارنالعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا «ادەبيەت تەورياسى» ايدارىمەن «پوۆەست تۋرالى تۇسىنىك»، «تاقىرىپ»، «يدەيا»، «اڭگىمە جانرى»، «سيۋجەت»، «سيۋجەتتىك بايلانىس»، «تەڭەۋ»، «ەپيتەت»، «كومپوزيتسيا» تۋرالى ايتىپ وتكەن. ەڭ قىزىعى، ادەبي-تەوريالىق تەرميندەر «قازاق ادەبيەتى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا قالاي جازىلسا، اۆتورلىق ۇجىم «ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتىڭ» ءبىر ءسوزىن دە وزگەرتپەي، ءدال سول قالپىندا قيىپ الىپ، 5-سىنىپ «ادەبيەت وقۋلىعىنا» ەنگىزگەن دە جىبەرگەن. كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟...

«جيەندىك جاساپتى» دەپ ويلاپ قالماسىن دەگەن بولۋ كەرەك، اۆتورلار توبى ادەبي-تەوريالىق ۇعىمدار الىنعان دەرەككوزدەردى 5-سىنىپ «ادەبيەت وقۋلىعىندا» كورسەتىپ تە قويىپتى.

اينالايىندار-اۋ، «قازاق ادەبيەتى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىن 5-سىنىپ وقۋشىسى تۇگىلى، ارنايى عىلىمي دايىندىعى بار ۇلكەن ادامنىڭ ءوزى ارەڭ تۇسىنەدى عوي.

جالپى، «ادەبيەت تەورياسى» باستاۋىش سىنىپتان كەشە كەلگەن، 5-سىنىپتا وقيتىن 10-11 جاستاعى وقۋشى بالاعا نە ءۇشىن كەرەك؟ تاقىرىپ وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى عوي. جارايدى، مۇعالىم ايتقان سوڭ تۇسىنبەسە دە، وسى ادەبي-تەوريالىق ۇعىمداردى وقۋشى جاتتاپ الدى دەلىك. جاتتاندى ءبىلىم كىمگە، نە ءۇشىن كەرەك؟

جاتتاپ العان ءبىلىم مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرە ەستەن شىعادى دا ۇمىتىلادى. ء(ا.بوكەيحان، سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى. عىلىمي ماقالا. تاڭدامالى، 256-بەت. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى، 1995 جىل)

اكسيوماعا اينالعان وسى عىلىمي-پەداگوگيكالىق تۇجىرىمدى وقۋلىق اۆتورلارى قاپەرىنە نەگە الماعان؟! ويىمىزدى بىرەر سوزبەن تۇجىرىمداساق، س.چ. تۇرسىنعاليەۆا جانە ر.زايكەنوۆا جازعان 5-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى قاي جاعىنان العاندا دا سىن كوتەرمەيتىن، ساپاسى وتە تومەن وقۋلىق ەكەندىگىندە داۋ جوق.

ال، ەندى 2017 جىلى استانا، «ارمان-پۆ» باسپاسىنان جارىق كورگەن ت.ن.ەرمەكوۆا، ج.ك. وتاربەكوۆا، ر.ن. مۇناساەۆا جازعان 5-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىنىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ەڭ باستىسى وقۋلىقتا عىلىمي جۇيە جوق. دىبىس، دىبىستىڭ تۇرلەرى، ۇندەستىك زاڭى، ىقپال تۇرلەرى تاقىرىپتارىن وقۋلىققا ەنگىزگەن اۆتورلىق ۇجىم، ءتىل ءبىلىمىنىڭ «فونەتيكا» ءبولىمىن وسىمەن بىتىرگەن دە، اسىعىس تۇردە ءتىل ءبىلىمىنىڭ «لەكسيكا» سالاسىنا كوشكەن. «لەكسيكا» بولىمىنەن سوزدەردىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىناسى، ءتۇبىر ءسوز، كۇردەلى ءسوز جانە ولاردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپتى. كۇردەلى سوزدەردىڭ جاسالىنۋى، ولاردىڭ ەمەلەسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. تومەنگى سىنىپ بوپ ەسەپتەلىنەتىن 5-سىنىپ ءۇشىن سوزدەردىڭ جاسالىنۋ جولدارى مەن ولاردىڭ ەمەلەسى باستى نازاردا تۇرۋعا ءتيىس! سەبەبى، ەملەلىك زاڭدار مەن سوزدەردىڭ جاسالۋ جولدارىن مەڭگەرمەگەن وقۋشى قالاي ساۋاتتى بولماق؟ قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ەڭ بااستى مىندەتى، ول – بالانى دۇرىس ويلانۋ جانە سول ويىن جازباشا ساۋاتتى تۇردە جەتكىزە الۋعا ۇيرەتۋ ەمەس پە؟!

5-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىندا «فونەتيكا»، «لەكسيكا»، «مورفولوگيا» بولىمدەرى قامتىلعانىمەن، ءتىل ءبىلىمىنىڭ وسى اتالعان سالالارى اسىعىس تۇردە، بەتىنەن عانا قالقىپ الىنىپتى. مىسالى: «مورفولوگيا» بولىمىنەن زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىم جانە جالعاۋلاردىڭ تۇرلەرىنە توقتالعان اۆتورلار ۇجىمى جۇرناق تۋرالى ءبىر اۋىز دا ءسوز ايتپاعان. مىنە، وسىلاي جۇرناقتىڭ نە ەكەنىن وقۋشىعا تۇسىندىرمەگەن اۆتورلار، وقۋلىقتىڭ 85-بەتىندە: «سالىستىرمالى شىراي جاسايتىن جۇرناقتار 2-گە بولىنەدى»،-دەپ جازادى. جۇرناقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن وقۋشى سىن سەىمنىڭ شىراي ءتۇرىن جاسايتىن جۇرناقتاردى قالاي تۇسىنەدى؟

وقۋلىقتا بەلگىلى ءبىر عىلىمي جۇيە جوق. ءتۇسىنۋ وتە قيىن. ءتىل ءبىلىمىنىڭ «مورفولوگيا» بولىمىنەن زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىمدەرگە توقتالعان اۆتورلار، ەندى ەسىمدىك تۋرالى ايتادى ەكەن دەسەك، ولار «اۆتور ءسوزى، ءتول ءسوز، تولەۋ ءسوز جانە ولاردىڭ تىنىس بەلگىسى» تۋرالى جازىپ كەتىپتى. بۇل تاقىرىپ 5-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن وتە اۋىر تاقىرىپ. ءدال وسى تاقىرىپتى 8-9 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءوزى ۇلكەن قيىنشىلىقپەن مەڭگەرەدى. جالپى ءبىر ماقالا كولەمىندە وقۋلىقتىڭ كەمشىلىكتەرىن جۇيەلى تۇردە تالداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. دەسەك تە، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-10 سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىنان ءبىز بايقاعان كەمشىلىكتەر مىنا تومەندەگىسىنشە:

1. 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكاسىن بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىز. سەبەبى، «جاڭارتىلعان باعدارلاما» بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا بەلگىلى عىلىمي جۇيە جوق. مىسالى: قازاق ءتىلىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا» بولىمدەرى 5-سىنىپتا دا، 8-سىنىپتا دا بەرىلگەن. 5-سىنىپتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالالارى «فونەتيكانىڭ» دا، «لەكسيكانىڭ» دا، «مورفولوگيانىڭ» دا باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، قويىرتپاق بىلامىق جاساپ جىبەرگەن. ءتىل ءبىلىمىنىڭ كۇردەلى ءۇش سالاسىن 5-سىنىپ وقۋشىلارى قالاي بىردەن مەڭگەرمەك؟

2. وقۋلىقتار عىلىمي نەگىزدە جازىلماعان. مەكتەپ وقۋشىلارى ءتىل ءبىلىمىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا»، «مورفولوگيا»، «سينتاكسيس»، «ستيليستيكا» سەكىلدى سالالارىن جەكە-جەكە ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرماي، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋ پسيحولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ، جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي كەزەگىن بۇزباي وقىتۋ كەرەكتىگىن وقۋلىق اۆتورلارى ەسكەرمەگەن.

3. قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنداعى گرامماتيكالىق ەرەجەلەر مەن انىقتامالار عىلىمي تىلدە جازىلماعان. مىسالى: باستاۋىش اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ، ءىس-وقيعانىڭ يەسىن بىلدىرەدى. كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمىم؟ نەم؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى، دەپ، وتە قارابايىر تىلدە جازىلعان (8-سىنىپ. قازاق ءتىلى،124-بەت) ءبىز وقۋشىلارعا عىلىمي تۇجىرىم مەن عىلىمي تىلدە سويلەۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتۋىمىز كەرەك.

4. وقۋلىق جازۋدا عىلىمي جۇيە مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن ءارى وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەگەن.

5. قازاق ءتىلىن جانە ونىڭ گرامماتيكاسىن باسقا عىلىم تۇرلەرىمەن بىرگە مەڭگەرتەمىز،- دەگەن وي ۇستانىمدا بولعان اۆتورلىق ۇجىم، وقۋلىققا باسقا پاندەردىڭ تاقىرىپتارىن ەنگىزۋ ارقىلى وقۋشىلار ويىن نەگىزگى قازاق ءتىلى پانىنەن مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرگەن. ناتيجەسىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ گرامماتيكاسى ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە سەكىلدى بولىپ كورىنىپ قالعان.

ەڭ باستىسى، «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ» وقۋلىق اۆتورلارى ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ گرامماتيكاسىنا جەتە ءمان بەرمەگەنى بىلاي تۇرسىن، قازاق ءتىل گرامماتيكاسى مەكتەپ وقۋشىسىنا نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن تۇسىنبەيتىن دە سەكىلدى. ماسەلەن، قازىرگى ۇبت-دا وقۋشى قازاق ءتىلى پانىنەن تەك قانا «وقۋ ساۋاتتىلىعىن» عانا تاپسىرادى. انىعىنا كەلگەندە، اتى ايتىپ تۇرعانداي، ۇبت-داعى «وقۋ ساۋاتتىلىعى» باستاۋىش 3-4 سىنىپ وقۋشىسىنىڭ وقۋ ساۋاتتىلىعىن عانا تەكسەرۋگە ارنالعان «سىناق-ەمتيحان» سەكىلدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز: ۇبت-داعى «وقۋ ساۋاتتىلىعىندا» وقۋشىعا ءبىر ءماتىن بەرىلەدى. سول ءماتىننىڭ مازمۇنى بويىنشا بەرىلگەن سۇراقتارعا وقۋشى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. سۇراقتىڭ جاۋاپتارى وقۋشىنىڭ كوز الدىنداعى «وقۋ ساۋاتتىلىعىنداعى» ءماتىننىڭ ىشىندە تۇر. ەس-اقىلى ءتۇزۋ، ۇلتتىق مەكتەپتە قازاق ءتىلى ءپانىن 11 جىل وقىعان وقۋشى ءۇشىن، «وقۋ ساۋاتتىلىعىنداعى» ءماتىننىڭ مازمۇنىنا بايلانىستى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ تىم جەڭىل. ۇبت-داعى «وقۋ ساۋاتتىلىعىنىڭ» سۇراقتارىنا 5-6 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءوزى دە وتە جەڭىل جاۋاپ بەرەدى. سەبەبى، «وقۋ ساۋاتتىلىعىندا» قازاق ءتىل پانىنە بايلانىستى گرامماتيكالىق سۇراقتار مۇلدەم جوق. گرامماتيكالىق سۇراقتار بولماعاندىقتان ۇبت-داعى قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا «وقۋ ساۋاتتىلىعىنان» بەرىلگەن 20 سۇراقتان وقۋشى 20 نەمەسە 17-18 بالل جينايدى. تەك قانا جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدى ويلاعان بالا ۇبت-دان جوعارعى ۇپاي العانىنا ءماز. مىنە، ءدال وسىنداي جولمەن وقۋشى بالالارىمىزدى ساۋاتسىز دا ءبىلىمسىز ەتىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنىڭ تامىرىنا ءوز قولىمىزبەن ءوزىمىز بالتا شاۋىپ جاتىرمىز. ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكاسى، سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋ ەمەلەلىك زاڭدىلىقتارى، ديكتانت، شىعارما جازۋ مۇلدەم قاراستىرىلماعاندىقتان، ءوز ويىن جازباشا تۇردە جەتكىزە المايتىن ساۋاتسىز دا ءبىلىمسىز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. بۇل ۇلتتىق تراگەديانىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى – «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسى» اتتى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم رەفورماسى!

ال، ەندى «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنداعى» قازاق تىلىنەن سوڭ قازاق ادەبيەتى ءپانى تۋرالى ويلاسام: «سامارقاندا ءبىر اپام بار، ول مەنەن دە وتكەن سوراقى»،- دەگەن ءسوز ەسىمە تۇسەدى. ەڭ ءبىرىنشى ايتپاعىمىز: ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق كورىنىسى باياندالاتىن ءبىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتىمىز بەن ونىڭ تۇرلەرى جانە ولاردىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا» ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزى بولعان، «حالىق اۋىز ادەبيەتى» دەگەن ادەبيەت بىزدە بولماعان سەكىلدى.

ەگەر ءبىز، بۇكىل تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى – اۋىز ادەبيەتىمىزدى وقۋشىلارعا مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، عىلىمي نەگىزدە، جۇيەلى تۇردە وقىتپاساق، جاس ۇرپاق-مەكتەپ وقۋشىلارىن ەلىن، جەرىن، ۇلتىنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن سۇيەتىن پاتريوت ەتىپ قالاي تاربيەلەيمىز؟ ەكىنشىدەن، ادەبيەت – عىلىم. ادەبيەت عىلىم رەتىندە «ادەبيەت تاريحى»، «ادەبيەت سىنى»، «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىندا جوعارىدا اتالعان ءۇش ءبولىمنىڭ ەشقايسىسى دا عىلىمي نەگىزدە تولىق قامتىلماعان. 10-سىنىپ ادەبيەتىندە ادەبي جانرلار مەن ادەبيەت كوركەمدەگىش قۇرالدارىنا اۆتور شىعارماسىمەن بايلانىستىرماي جەكە-جەكە تۇسىنىك بەرگەنىمەن، وقۋلىققا ەنگىزىلگەن اۆتورلار شىعارمالارىنا تاريحي-الەۋمەتتىك تۇرعىداعى سىن جانە تەوريالىق تالداۋ جاسالىنباعان. شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا قاراي، ادەبيەتتى كەزەڭ-كەزەڭگە جىكتەي وتىرىپ، ادەبيەت بەلگىلى جۇيەمەن عاسىر-عاسىرعا ءبولىنىپ توپتاستىرىلماعان. (مىسالى: «XIX-عاسىر ادەبيەتى»، «XX-عاسىر ادەبيەتى» دەگەن سەكىلدى.) ادەبيەتتى عىلىم رەتىندە وقىتۋدا قالىپتاسقان وسىنداي الەمدىك ءۇردىستى اۆتورلىق ۇجىم ەسكەرۋسىز قالدىرعان. ەڭ باستىسى، مەكتەپ وكۋشىلارىنا ادەبيەت ءپانىن عىلىم رەتىندە وقىتۋدى اۆتورلىق ۇجىم ماقسات ەتپەگەن. بۇل – وقۋلىقتىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، وقۋلىقتى تۇككە العىسىز، جارامسىز ەتىپ كورسەتىپ تۇر. جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ۇستانعان ەڭ نەگىزگى باستى قاعيداسى، ول – جاڭا وقۋلىقتاردى بۇرىنعى وقۋلىقتارعا بارىنشا ۇقساتپاۋعا تىرىسقان سەكىلدى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ بۇل ءادىسى – وقۋلىقتىڭ عىلىمي نەگىزىنە ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، ونىڭ بىلىمدىلىك ساپاسىن سىن كوتەرمەيتىن وتە تومەنگى دارەجەگە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن.

توقسان اۋىز ءسوزدى بىرەر سوزبەن تۇيىندەسەك: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-11-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋلىقتارى،ءپان مۇعالىمدەرىن بىلاي قويعاندا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاراپايىم سۇرانىسىنا دا جاۋاپ بەرە المايدى.

بۇرىنعى ماقالالارىمدا ايتقانمىن، قازىر دە قايتالايمىن: سوڭعى ءبىلىم رەفورماسىنىڭ بجب (بولىمدىك جيىنتىق باعالاۋ), تجب (توقساندىق جيىنتىق باعالاۋ), «كۇندەلىك كز» سەكىلدى «جاڭالىقتارى» - عىلىمي نەگىزى جوق، ەشقايدا باستامايتىن باسپالداق ەكەنىن عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدان تولىق دالالدەپ بەرە الامىن. ۋاقىت تىعىزدىعىنا بايلانىستى، جانە بۇرىنعى ماقالالارىمدا جان-جاقتى توقتالعاندىقتان بجب، تجب، «كۇندەلىك كز» ماسەلەلەرىن ءسوز ەتۋدى ءجون سانامادىم.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» - جاس ۇرپاعىمىزدى ءبىلىمسىز ناداندىقتىڭ قارا تۇنەگىنە الىپ كەلە جاتىر! مۇنىڭ سوڭى – بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدى ماڭگىلىك قۇلدىققا بايلاپ بەرەرى حاق! ويلانايىق، حالايىق...

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىندا جاسالعان سانسىز كوپ رەفورمالاردىڭ بىردە-بىرەۋى وڭ ناتيجە بەرمەدى. نەگە؟ سەبەبى، بۇل «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» اۆتورى بىرەۋ. ول – بيلىك.

وسىدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن قابىلدانعان ۇلتتىق دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا: «... وقۋ جولى ءوز الدى اۆتونوميا تۇرىندە بولۋى; ۇكىمەت وقۋ ىسىنە كىرىسپەۋى»،- كەرەك دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازدى. ء(ا.بوكەيحان. شىعارمالارى. 256 بەت، IX توم «سارىارقا» باسپاسى، استانا 2016 جىل) شىندىعىنا كەلگەندە، عىلىم-ءبىلىمدى باسقارۋ اتقارۋشى بيلىكتەن تىس تۇرۋعا ءتيىس. سەبەبى، كەز-كەلگەن اتقارۋشى بيلىك – ۋاقىتشا. ال، ۇلتتىڭ وركەنيەتكە جەتۋى مەن دامۋ ستراتەگياسىن ايقىندايتىن عىلىم-ءبىلىم – ماڭگىلىك. ۋاقىتشا بيلىك ارقىلى عىلىم-ءبىلىمنىڭ ماڭگىلىك جولىن باسقارا المايسىڭ. دامىعان مەملەكەتتەردەگىدەي عىلىم-ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ عىلىمي جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتكىسى كەلگەن كەز-كەلگەن مەملەكەت، عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاعداي جاساۋعا مىندەتتى. ال، ءبىلىم نەگىزى – ورتا مەكتەپ قابىرعاسىندا قالانادى. بۇل – اكسيوما.

مەنىڭشە كەز-كەلگەن رەفورما تومەننەن باستالۋى شارت. ال، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تومەنگى بۋىنى بولىپ سانالاتىن ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا جاسالىناتىن ءبىلىم رەفورماسىن – ءبىلىم جۇيەسىن جەتىك بىلەتىن تاجىريبەلى مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن وسى سالانىڭ بەلگىلى عالىمدارىن قاتىستىرا وتىرىپ، كەڭ كولەمدەگى حالىق تالقىلاۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ءتۇرلى «رەفورمالاردان» ابدەن شارشاعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى تاڭدا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ەڭ باستى ماسەلەسى، ول – ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسىن جاساۋ بولىپ تابىلادى.

وقىرمان قۇلاعىنا التىن سىرعا: ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسى ۇلت بولاشاعىنا بەي-جاي قارامايتىن وتانىن، ۇلتىن سۇيەتىن پاتريوت، ەلشىل، عالىم-زيالىلار تاراپىنان جازىلىپ تا جاتىر.

اللا بۇيىرتسا، ناتيجەسى الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە.

نۇرعالي ماحان،

پەداگوگ

Abai.kz