بيىل قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە تۇپ-تۋرا 30 جىل. بۇل شيرەك عاسىردان ءسال عانا كوپ ۋاقىت. تاريح تولقىنىندا وتە از، قاس قاعىم ءسات قانا. دەي تۇرا قازاقستان بۇل ارالىقتا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتىپ، جەڭىستەردەن كورىنە ءبىلدى. ويتكەنى الەمدە 5000 مىڭعا جۋىق ۇلت پەن ۇلىس بار. ولاردىڭ تەك 230-عا جۋىعى عانا تاۋەلسىزدىك الىپ، ەل بولىپ، مەملەكەت قۇرىپ وتىر. ال قالعان ۇلتتار وزگە ەلدەردىڭ قۇرامىندا بولىپ، تاۋەلسىزدىك اڭساپ، الىسىپ ءجۇر. سانى 50-100 ميلليوننان استام ۇلتتاردىڭ دا تاۋەلسىزدىك الا الماي، جانتالاسىپ جاتقانىن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىپ وتىر. ال قازاق تاۋەلسىزدىك الدى، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتەتىن دەڭگەيدە. بۇل قۋانىش. 

تاۋەلسىزدىككە دەيىن قازاقستاننىڭ كورمەگەن قيىندىعى، تارتپاعان ازابى، كەشپەگەن توزاعى جوق. رەسەي يمپەرياسىندا بوداندىققا ءتۇسىپ، قولىمىز بايلانسا، كسرو-دا ۇلكەن ناۋبەتتەردى باستان كەشىردى. 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە ميلليونداعان قازاق ىشكى ميگراتسياعا ۇشىرادى. جەتىسۋ وڭىرىنەن قىتايعا 200 مىڭنان استام قازاق بوسقىن بولىپ كەتۋىنە تۋرا كەلدى.

1919-1921 جىلدارى قازاقستاندا ۇلكەن اشتىق بولدى. سالدارىنان ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپتى. جۇزدەگەن مىڭ ادام ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بوسىپ كەتتى. 1931-1933 جىلدارى قازاقستاندا تاعى دا اشارشىلىق بولىپ، حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى قىرىلىپ قالدى. 1.4 ميلليون ادام بوسىپ كەتتى. ولاردىڭ باسىم بولىگى وزبەكستان، قىرعىزستان، اۋعانستان، قىتاي، يران مەن پاكىستان جەرىنە قونىس اۋداردى. كەيبىرى سىبىرگە كەتۋگە شەشىم قابىلدادى. بوسقىنداردىڭ كوپشىلىگى كەيىن ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىنە قونىس اۋدارۋعا مۇمكىندىك الدى. قىتاي جەرىندەگى قازاقتاردىڭ دا تار جول، تايعاق كەشىپ، قۋعىندالىپ، ەۋروپا اسۋىنا تۋرا كەلدى. قازىرگى قىتايدىڭ قۇرامىنداعى شىعىس تۇركىستان قازاقتىڭ اتا قونىسى بولاتىن. قىتاي بيلىگىنە كوممۋنيستىك رەجيم كەلگەن سوڭ، اتالمىش ايماقتى باسىپ الۋعى تىرىستى. ولارعا قارسى قازاقتىڭ باتىرى وسپان قولباسشى قول جيناپ، اسكەر تۇزەپ، ۇرىس سالدى. بىرنەشە جىلعا سوزىلعان كۇرەستە تاراپتاردىڭ سانى مەن كۇشى تەڭ بولماي، وسپان باتىر قاپيادا قازا تاۋىپ، وققا ۇشتى. ال قالعان قازاق جاساقتارى مەن قاراپايىم حالىق تيبەت ارقىلى وتۋگە تىرىسىپ، جول-جونەكەي ۇرىس سالا وتىرىپ، پاكىستانعا از بولىگى جەتتى. ارتىنشا ولار ۇندىستانعا اتتانىپ، اۋا رايىنىڭ ىستىعىنا شىدايماي، تۇركياعا حات جازدى. ءسويتىپ ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنا پانا بولۋدى ويلاعان تۇركيا قازاقتاردى قابىلداپ، ءومىر سۇرۋىنە رۇقسات ەتتى. ولاردىڭ كەيبىرى تۇركيادان ارى ەۋروپاعا كەتۋگە شەشىم شىعاردى. مىنە، سول ساتتە ەۋروپاعا اتتانعان قازاقتاردىڭ العاشقى لەگى پايدا بولدى.

ەۋروپاداعى ەكىنشى لەك 1939-1945 جىلعى جاھان سوعىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازاقستاردىڭ كەي بولىگى گەرمانيا تاراپىندا سوعىسۋعا شەشىم قابىلدادى. وعان مۇستافا شوقايدىڭ ۇگىتى مەن ۇستانىمدارى اسەر ەتتى. مۇستافانىڭ ارقاسىندا "تۇركىستان" لەگيونى قۇرىلىپ، وندا كوبىنە ورتالىق ازيادان شىققان تۇركى ۇلتتارى سوعىستى. مۇستافانىڭ ويى كسرو قۇلاسا، ورنىنا تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن ەل قۇرۋ بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا "تۇركىستان" لەگيونىندا قانشا قازاق سوعىسقانى ببەلگىسىز، دەگەنمەن ولاردان دا ۇرپاق قالۋى مۇمكىندىگى ءجيى ايتىلادى. ەۋروپاداعى العاشقى قازاقتار رەتىندە دە وسى ازاماتتاردى ايتساق بولادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، تاعدىردىڭ تەزىنەن تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قانداستاردى ەلگە قايتارۋعا، كوش اشۋعا باستاما باستادى. ساياسي شەشىمدەردىڭ كەسىرىنەن قىرعىنعا ۇشىراعان قازاق حالقىنىڭ سىرتتاعى سانى 6 ميلليونعا جۋىق. ولاردىڭ بارلىعى دا ەلگە قايتىپ، وتانىنا ورالۋعا مۇمكىندىك الدى. سوندىقتان ءبىز ارنايى قانداستاردى ەلگە اكەلەتىن كوش اشتىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن ميلليوننان استام قازاق اتاجۇرتقا قايتا ورالدى. ءبىز ەلىمىزگە ءالى قايتا ورالماعان قانداستارمەن قارىم-قاتىناستى دامىتىپ جاتىرمىز. سىرتتاعى قانداستارعا جىل سايىن وقۋ گرانتتارىن بولۋدەمىز. ارنايى تانىستىرۋ باعدارلامالارى بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىندا قانداستارمەن بايلانىستى ارتتىرىپ جاتىرمىز.

26 مامىردا كيەۆتە ۋكرايناداعى قازاقتاردىڭ العاشقى قۇرىلتايى ءوتتى. كونگرەسس قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ اياسىندا ءوتتى جانە ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى مەن قازاق دياسپوراسى ۇيىمداستىردى.

كەزدەسۋدىڭ باستى ماقساتى ۋكرايناداعى قازاق دياسپوراسىن نىعايتۋ، شەتەلدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ سالت-ءداستۇرىن، وزىندىك ەرەكشەلىگىن، ادەت-عۇرپىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن قوسىمشا جاعدايلار جاساۋ بولدى. قۇرىلتايعا ۋكراينانىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان كەلگەن «قانداستار»، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى جانە ۋكراينانىڭ حالىق دەپۋتاتتارى قاتىستى.

ءىس-شارا بارىسىندا قازاقستاننىڭ ۋكرايناداعى ەلشىسى دارحان كالەتاەۆ ستۋدەنت جاستار قۇرىلىمدارىمەن، اقساقالدار كەڭەسى جانە باسقا دا بەيرەسمي مەكەمەلەرمەن بىرگە ۋكراينا قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى.

«قازاقستان شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارىن وتە بەلسەندى تۇردە قولدايدى جانە ولارمەن ىنتىماقتاستىقتا بولادى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن ۋكراينانىڭ قازاق دياسپوراسىمەن تىكەلەي ءوزارا ارەكەتتەسەتىن جانە ىنتىماقتاستىق جاسايتىن، ەرەسەكتەر مەن بالالارعا ارنالعان قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نەگىزدەيتىن، ونلاين كۋرستار ۇيىمداستىراتىن «وتانداستار» قورى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەۋدە. قور اياسىندا مادەني، ىسكەرلىك جانە باسقا بايلانىستاردى نىعايتۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر»، - دەپ اتاپ ءوتتى كالەتاەۆ.

ول سونداي-اق وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا كيەۆتىڭ «دوستىق» قازاق قوعامىمەن جانە «وتانداستار» قورىمەن بىرلەسە وتىرىپ، مادەني-گۋمانيتارلىق باعىتتاردى كەڭەيتۋ، دامىتۋ جانە نىعايتۋ الاڭى رەتىندە «اباي» مادەني-ىسكەرلىك ورتالىعىن رەسمي تۇردە اشقانىن ايتتى. قازاقستان مەن ۋكراينانىڭ جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارى اراسىنداعى ىسكەرلىك بايلانىستار دا ارتىپ، ۋكرايناداعى قانداستارعا ىقپال ەتۋدە.

ۋكراينانىڭ ەتنوساياسات جانە ار-وجدان بوستاندىعى جونىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەتىنىڭ باسشىسى ولەنا بوگدان، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ، ۋكراينانىڭ حالىق دەپۋتاتى سەرگەي ناگورنياك، كيەۆتەگى «دوستىق» قازاق مادەني قوعامىنىڭ جەتەكشىسى دانيار ەگامبەرديەۆ، «بىرلىك» قازاقستاندىقتاردىڭ حاركوۆ قالالىق ۇلتتىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى ماككا كاراجانوۆا، قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى رۇستەم جانعوجا جانە ۋكراينانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى ينەش قىدىروۆا جيىندا ءسوز سويلەدى.

قازاق دياسپوراسى بەلسەندىلەرىنىڭ جيىنداعى ۇرانى ورتاق ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن كۇش-جىگەردى بىرىكتىرۋ قاجەتتىلىگى بولدى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان-ۋكراين دوستىق قاتىناستارىن ودان ءارى نىعايتۋ جانە دامىتۋ ماسەلەسى دە كەڭىنەن قارالدى.

ءوز كەزەگىندە ۋكراينانىڭ حالىق دەپۋتاتى س.ناگورنياك قازاقستانعا بىرنەشە رەت جاساعان ساپارىندا قازاق حالقىنىڭ باسقا ەتنوستارعا دەگەن جىلى كوزقاراسىن سەزىنگەنىن باسا ايتتى. ونىسى راس تا. قيىن قىستاۋ كەزەڭدە مىڭداعان، ميلليونداعان حالىقتى امان الىپ قالعان ناق وسى قازاق حالقى ەدى. ولاردىڭ ىشىندە ميلليونعا جۋىق ۋكراين ۇلتى قازاقستاندا تۇردى، ءومىر ءسۇرىپ، كوبەيدى. بۇل تاريحي شىندىق، دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما.

قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار قازاقستاندىقتارعا جانە الەمدەگى بارلىق وتانداستارعا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30-جىلدىعىنا ارنالعان ۇندەۋ قابىلدادى. قۇجات قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق رەفورمالارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتتى ماڭگىلىككە بىرىكتىرەتىن تاريحي وتانمەن اجىراماس رۋحاني بايلانىسقا باسا نازار اۋدارۋعا شاقىرادى.

سونداي-اق، جيىن بارىسىندا پارتيالار جاڭادان قۇرىلعان قاۋىمداستىقتىڭ باسشىسىن سايلادى. بۇل «دوستىق» قازاق مادەني قوعامىنىڭ باسشىسى دانيار ەگامبەرديەۆ بولاتىن. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل شاراعا ەكى ەلدىڭ شىعارماشىلىق توپتارى قاتىستى. اتاپ ايتقاندا، ۋكراينانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى ينەش كىدىروۆا روزا رىمباەۆانىڭ «اتامەكەن» ءانىن ورىندادى. مۋزىكالىق قۇتتىقتاۋلار ديماش قۇدايبەرگەننىڭ ۋكراينالىق فان-كلۋبىنان ۋكراين تىلىندە قازاقتىڭ حالىق ءانى «دايديداۋدى» ورىنداۋىمەن جالعاسىن تاپتى. سونىمەن قاتار، «تۋعان قازاقستان» تاقىرىبىندا سۋرەتتەر، بالالار سۋرەتتەرىنىڭ كورمەسى ءوتتى. وندا جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىنا باسا كوڭىل ءبولىندى.

جالپى ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ تاريحى وتە قىزىق. ولاردىڭ سوناۋ جىراققا كەتۋىنىڭ ارتىندا ۇلكەن تراگەديا جاتىر. تۇركيادا تۇراتىن قازاق عالىمى ابدۋاقاپ قارانىڭ ايتۋىنشا، العاشقى قازاقتار ەۋروپاعا ەكى ءتۇرلى باعىتتا جانە تاريحي وقيعا كەزىندە كەتكەن. ءبىرىنشى توپ - وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان قىتايدان تۇركياعا قونىس اۋدارعان قازاقتار. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى 1960 جىلداردان باستاپ گەرمانيا، فرانتسيا، شۆەتسيا، گوللانديا جانە اۋستريادا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ تۋرالى كەلىسىم بويىنشا قونىستاندى. ەكىنشى توپ - 1920-1930 جىلدارى قازاقستاننان اۋعانستان مەن يرانعا قونىس اۋدارعان جانە سول جەردەن ەۋروپاعا 1980 جىلدارى كەلگەن قازاقتار. ەكى توپتىڭ دا كەتۋىنە نەگىز بولعان كوممۋنيستىك قىسىمنىڭ سالدارىنان. زەرتتەۋشى جانە «ەۋروپا قازاقتارى» كىتابىنىڭ اۆتورى دوسان بايمولدا ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى تۇركيادان شىققان دەيدى.

تاريحشى گۇلنار مەندىقۇلوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننان تىكەلەي ەۋروپا ەلدەرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتار دا بار دەيدى. قازاقتاردىڭ قازاقستاننان ەۋروپاعا قونىس اۋدارۋى مۇستافا شوقايدىڭ قونىس اۋدارۋىنان باستالدى. ەۋروپاداعى قازاق ميگرانتتارىنىڭ ەكىنشى تولقىنى - كەڭەس-گەرمانيا سوعىسى كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتار، ءۇشىنشى تولقىن - قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عىلىم مەن ءبىلىم، جۇمىس بابىمەن بارىپ جاتقان قانداستارىمىز. تاريحشى گۇلنار مەندىقۇلوۆا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ەۋروپادا قالعان قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى جوق دەيدى. الايدا زەرتتەۋشى دوسان بايمولدا تاريحشىنىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسپەي، ولاردىڭ ۇرپاقتارى كوپ، الايدا ءتىلى مەن تاريحىن، ۇلتتىق بولمىسىن ۇمىتا باستاعان دەپ وتىر. ۋكرايناداعى قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى وداقتا بولعان ساتتە قونىس اۋدارعاندار. كەيبىرى سوعىس كەزىنەن قالىپ قويعان جاندار. جالپى جيىنتىعى ەۋروپا ەلدەرىندە قانشا قازاق بار ەكەنىن ناقتى ايتۋ وتە قيىن. ەۋروپاداعى قازاقتار اراسىندا جىل سايىن قۇرىلتايلار مەن باسقوسۋلار ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. وندا قازاق وتباسىلارى جاستاردى ءبىر-بىرىمەن تانىستىرىپ، ءوزارا پىكىر الماسىپ، وتباسىن قۇرسىن دەگەن نيەتپەن جيىندار ۇيىمداستىرادى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جاڭا قاۋىمداستىقتار، دياسپورالاردى قولداۋ جۇمىستارى ىسكە اسۋدا. بۇل ۇمىت بولا جازداعان ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ءتىلىن قايتا تۇلەتۋگە سەپ بولۋدا.

ەۋروپا ەلدەرىندە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ وزدەرى دە، زەرتتەۋشىلەر دە ناقتى بىلمەيدى. تاريحشى گۇلنار مەندىقۇلوۆا ەۋروپادا بەس مىڭعا جۋىق قازاق تۇرادى دەپ سانايدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءسۇلتانالى بالعاباەۆتىڭ ايتۋىنشا گەرمانيادا 300-گە جۋىق، فرانتسيادا 200-دەن استام، شۆەتسيادا 100-دەن استام، اۆستريادا 20-عا جۋىق قازاق وتباسى تۇرادى. ەۋروپاداعى ەڭ كوپ قازاقتار تۇراتىن گەرمانياداعى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەلدە مىڭنان استام ەتنيكالىق قازاقتار بار. الايدا بۇل ناقتى اقپارات ەمەس. سەبەبى ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ال كەي قازاقتار ەتنيكالىق تۇرعىدان ۇلتىن باسقا ۇلت رەتىندە جازدىراتىن ساتتەر دە كەزدەسەدى.

تاۋەلسىزدىك جوعالتقاندى تاۋىپ، سونگەندى جاعۋ ءۇشىن بەرىلەتىن دۇنيە. قازاقستان تاۋەلسىزدىكتى سول ماقساتتا قولدانىپ كەلەدى. سىرتتاعى قانداسپەن كەزدەسىپ، اتاجۇرتتان سالەم ايتىپ، تۋعان ەلدىڭ ىستىق لەبىزىن جەتكىزۋ ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسىن توعىزىنشى تەرريتورياعا جيناۋ جولىنداعى جۇمىستى ءار قازاق قاسيەتتى بورىشى ساناۋى ءتيىس. سوعىس پەن اشتىق، ناۋبەت پەن قۋدالاۋ، اشارشىلىق جىلدارى كەتكەن قانداستى سىرتتا قولداپ، وتانىمىزدا دەمەۋ ۇلتىمىزدىڭ ءبىر باعىتى، ماقساتىنا اينالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي قازاقستان سىرتتا تالاي جيىندى وتكىزىپ جاتىر. سونىڭ باسىم بولىگى قانداستارعا، شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارىنا ارنالعان. گەرمانيا، تۇركيا مەن وزبەكستان، قىتاي مەن رەسەي، ۋكراينا مەن فرانتسيادا ارنايى جيىندار وتكىزىلۋدە. الدا ۇلكەن باسقوسۋلار جوسپارلانىپ وتىر. بۇل قۇپتارلىق، قۇپ الارلىق ءىس. تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە بەرگە، كۇللى قازاققا سىيلاعان ءتاتتى سىيى.

Abai.kz