بۇگىن قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا «ۇلىق ۇلىس - التىن وردا: باستاۋى، تاريحى جانە مۇراسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى. وندا قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ ءسوز سويلەگەن بولاتىن. ءبىز داۋرەن اباەۆتىڭ ءسوزىنىڭ تولىق ءماتىنىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك. 

قۇرمەتتى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار!

ءبىز بۇگىن ماڭىزدى جيىندا باس قوسىپ وتىرمىز. بۇل كونفەرەنتسيانىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋىنىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار دەپ ويلايمىن.

سەبەبى بۇگىن تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزعا – ۇلتىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىز پايدا بولعان كەزەڭگە تاعى ءبىر مارتە كوز جىبەرەمىز.

2015 جىلى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. بۇل يدەولوگيالىق استارى تەرەڭ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شارا بولدى.

1465 جىل – ءسوزسىز، ءبارىمىز ءۇشىن قاستەرلى داتا. دەسەك تە، ەتنوگەنەز پروتسەسى مەن مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى – ءبىر كۇننىڭ، ءتىپتى ءبىر عاسىردىڭ دا شارۋاسى ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەمىز.

كەرەي مەن جانىبەك حاندار باستاعان قازاق حالقىنىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋى ونىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ، ۇلتقا اينالعانىن ايشىقتايدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇل پروتسەسس ۇلىق ۇلىستىڭ داۋىرلەپ تۇرعان ۋاقىتىنان باستالدى.

مۇنى فولكلورىمىزدان دا كورەمىز. جىر-داستاندارىمىزدىڭ قاھارماندارى – ەدىگە، ءاز-جانىبەك، مايقى بي، توقتامىس، اسان قايعى سياقتى التىن وردا كەزىندەگى قايراتكەرلەر.

ەڭ ەسكى كۇيدىڭ ءبىرى «اقساق قۇلان» دا جوشى حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى شىققانى بارشامىزعا بەلگىلى.

سوندىقتان ۇلىق ۇلىس – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىمىزدىڭ التىن بەسىگى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.

وسى اينىماس اقيقاتتىڭ نەگىزىندە 2019-2020 جىلدار مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ۇلىق ۇلىستىڭ 750 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە ارنالدى. ءبىز بۇكىل الەمگە التىن وردانىڭ مۇراگەرى ەكەنىمىزدى تانىتىپ، ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى ادىلدىكتى ورناتۋعا جول اشتىق.

الايدا، وسى تۇستا مەملەكەت باسشىسىنىڭ «تاريحپەن ساياساتكەرلەر ەمەس، تاريحشىلار اينالىسۋى كەرەك» دەگەن ماڭىزدى ۇستانىمىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

ءوز ۇلىلىعىڭا ماستانۋ، تاريحتى ميفپەن ارالاستىرۋ، وتكەنىمىزدى اسىرە ماقتانعا اينالدىرۋ – ورگە باستامايدى. كەرىسىنشە، ءبىز تاريحتى كونيۋنكتۋرادان تىس زەرتتەپ، اقتاڭداقتار اقيقاتىن اشىپ، شەشۋشى وقيعالار جەلىسىن مۇقيات قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ءتيىسپىز.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس جاقىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان قۇرىلاتىن جوشى ۇلىسىن زەرتتەيتىن عىلىمي ينستيتۋت تا نەگىزىنەن وسى ماقساتتى كوزدەيدى.

ينستيتۋت اتاۋىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، ءبىز تالاس قۇرىلتايىنان باستاپ كەنەسارىنىڭ قازاسىنا دەيىنگى تاريحي ءداۋىردى ءبىرتۇتاس كەزەڭ دەپ قابىلدايمىز.

قادىرمەندى ارىپتەستەر!

ەگەر حالىقتىڭ تۇتاس تاريحىن قالىڭ كىتاپقا تەڭەسەك، سونىڭ ىشىندە وتە ماڭىزدى تاراۋى بولادى. ول تاراۋ بولماسا كىتاپتىڭ مازمۇنى جوعالۋى مۇمكىن.

ۇلىق ۇلىس – ءتول تاريحىمىزدىڭ وسىنداي ماڭىزدى تاراۋى. دالالىق ريمگە اينالعان ۇلى يمپەريا، ءارتۇرلى تىلدە سويلەپ، ارقيلى ءدىن ۇستاناتىن كوپتەگەن حالىقتى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرىپ، وزىق مادەنيەتتى دۇنيەگە اكەلدى.

ونىڭ داۋىرلەگەن تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزدىك پورترەتى قالىپتاستى.

التىن وردا ۋاقىتىنان بەرى كەلە جاتقان سيمۆولداردى قازىر دە كۇن سايىن كورەمىز. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگەنىڭ اتاۋى سول كەزەڭگە تيەسىلى.

مەملەكەت باسشىسى رەزيدەنتسياسى باتۋدان ابىلاي حانعا دەيىنگى التىن وردا مەن قازاق حاندىعى امىرشىلەرىنىڭ ورداسى سياقتى اتالادى.

پاراسات پەن توزىمدىلىككە قۇرىلىپ، حانافي مازحابىنا نەگىزدەلگەن ءداستۇرلى ءدىنىمىز بەركە مەن وزبەك حانداردان مۇراعا قالعان.

جاڭا ەلوردامىز – نۇر-سۇلتان قالاسى – ۇلى دالادا اسەم شاھارلار سالعان ۇلىق ۇلىس بيلەۋشىلەرى عۇرپىنىڭ جالعاسى.

مىسالى سارايشىق قالاسى جوشى ۇلىسىنىڭ، نوعاي ورداسى مەن قازاق حاندىعىنىڭ رۋحاني استاناسى بولدى. قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا جانكەنت، جەنت، بارچكەنت، تۇركىستان وڭىرىندە سىعاناق، سايرام، ياسسى، سوزاق سياقتى قالالار بولعان.

مۇنداي قالالار ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىنەن دە تابىلۋدا. بۇعان دالەل – جاقىندا عانا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى «قىزىل-وبا» قورىمىنان شىققان قۇندى جادىگەرلەر.

وسىلايشا ءبىز بابالارىمىزدىڭ شەتسىز-شەكسىز ايماقتى مەكەن ەتكەن كوشپەلىلەر ەمەس، كەرىسىنشە، ءوز ۋاقىتىنداعى كوشپەلى ءومىر مەن وتىرىقشى تۇرمىس سالتىنىڭ وزىق تۇستارىن ۇيلەستىرىپ، يمپەريالىق دەڭگەيدە ۇستەمدىك قۇرعان حالىق بولعانىن بايقايمىز.

وسى تۇرعىدان قاراعاندا، ءبىزدىڭ كورشىلەس رەسەيمەن ەكىجاقتى بايلانىسىمىزدىڭ تاريحى كەڭەستىك وقۋلىقتاردا جازىلعان كەزەڭنەن گورى تىم تەرەڭ ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ول، كەمىندە، XIII عاسىردا جوشى ۇلىسى اتتى يمپەريالىق مەملەكەتتىڭ اياسىندا باستالعان.

دەسەك تە، التىن وردا – وتكەن تاريحىمىز عانا ەمەس. ول، ەڭ الدىمەن، بۇگىنىمىز بەن بولاشاعىمىز.

بۇگىنگى ورتاق ماقسات-مۇراتىمىز بەن قوعام بولىپ بەت العان باعدارىمىز التىن وردا كەزىنەن بەرگى عاسىرلىق داستۇرلەردەن باستاۋ الادى.

ءبىرىنشى– ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت.

ۇلىق ۇلىستىڭ تاريحي تاجىريبەسى وسىنى كورسەتكەندەي، تابيعاتى قاتال، اۋماعى ۇلكەن ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كەڭىستىگىندە مىقتى «بيلىك ۆەرتيكالى» ارقىلى ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قانا ءوسىپ-وركەندەيدى.

وسى ماڭىزدى شارت جوشى ۇلىسىنىڭ «التىن عاسىرىن» تۋعىزدى.

ەكىنشى – مەريتوكراتيا.

التىن وردا مەملەكەتى مەن قوعامىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى – ادامداردى ەليتا قاتارىنا جەكە قاسيەتىنە قاراپ قوستى.

قارىم-قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا قاراپايىم جىگىتتەن اۋەلى باتىر، ودان سوڭ بي، كەيىننەن التىن وردانىڭ بەكلەربەگىنە اينالعان ەدىگەنىڭ عۇمىرى وسىعان انىق دالەل.

بۇگىندە مەملەكەتىمىز مەريتوكراتيانىڭ باستى قاعيداسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. ونسىز قوعامنىڭ جاڭعىرۋى مەن دامۋى مۇمكىن ەمەس.

ءۇشىنشى – تيىمدىلىك.

التىن وردادا مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن لوگيستيكانىڭ ءتيىمدى جۇيەسى قۇرىلعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى – جامشىك قىزمەتى. ول كەيىننەن بىرنەشە عاسىر بويى رەسەيدە كەڭىنەن قولدانىلدى.

سونداي-اق «دارۋعا» دەپ اتالاتىن ازاماتتىق اكىمشىلىكتىڭ جۇيەلى جۇمىسى دا وسىعان مىسال بولا الادى.

ءتورتىنشى – عىلىم-ءبىلىم عۇرپى.

وزبەك پەن جانىبەك حانداردىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتىندا التىن ورداعا كوپتەگەن ەلدەن عالىمدار اعىلىپ كەلىپ جاتقانى كوپشىلىككە ايان.

سونىمەن بىرگە قانشاما مەدرەسەلەر سالىنىپ، ول جەردە تەك ءدىني ءىلىم ەمەس، ماتەماتيكا، مەديتسينا جانە باسقا دا عىلىمدار ۇيرەتىلگەن.

بەسىنشى – ديالوگ مادەنيەتى.

ەۋرازيا كىندىگىندە ورىن تەپكەن الىپ يمپەريا – التىن وردانىڭ قۇرامىندا و باستان-اق ءتىلى، ءدىني سەنىمى مەن سالت-ءداستۇرى ءارتۇرلى حالىقتار ءومىر ءسۇردى.

ولاردىڭ ەكى عاسىر بويى ءبىر مەملەكەتتە بىرگە تىرشىلىك ەتۋى ديالوگ مادەنيەتىنىڭ، رۋحاني بايلىقتىڭ جانە وزگەگە دەگەن قۇرمەتتىڭ كوركەم ۇلگىسىنە ۇلاستى.

ەتنوسارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ، ءبىرتۇتاس ازاماتتىق ۇلت قۇرۋ ءىسىنىڭ قازاقستاندىق مودەلىنەن التىن وردالىق قاعيداتتى كورۋگە بولادى. مۇندا بىرلىك – بىركەلكىلىك دەگەندى بىلدىرمەيدى.

التىنشى – حالىقارالىق مەدياتسيا مادەنيەتى.

التىن وردا شىعىس پەن باتىستى جالعايتىن كوپىر ىسپەتتى بولدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك باعىتىندا ورنالاسقان يمپەريا وركەنيەتتەر اراسىنداعى جان-جاقتى ديالوگتى – ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن قاتار، يدەيالار مەن يننوۆاتسيالاردىڭ الماسۋىن قامتاماسىز ەتتى.

تاريحقا كوز سالساق، التىن وردانىڭ ساياساتىنان ەلباسىنىڭ بۇۇ ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ مىنبەرىنەن تانىستىرعان «ۇلكەن ەۋرازيا» جوباسىنىڭ ۇلگىسىن كورە الامىز.

جەتىنشى – ادامي قۇندىلىق.

مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ورتالىقتاندىرىلعانىنا قاراماستان، التىن وردا ەشقاشان كلاسسيكالىق تۇردەگى «شىعىس دەسپوتياسى» بولعان ەمەس.

قوعامنىڭ وزەگىن بيلىككە دەگەن قورقىنىش ەمەس، حالقىمىز يماندىلىق دەپ ايتاتىن رۋحاني تۇپنەگىز قۇرادى.

قازىر دە قوعامىمىزدىڭ تابان تىرەر تۇعىرى، ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزى – «الەۋمەتتىك رەيتينگ» ەمەس، يماندىلىق پەن ماڭگىلىك رۋحاني قۇندىلىقتار.

*****

ۇلىق ۇلىس فەنومەنىن جەتە تۇسىنبەيىنشە، ءبىز بۇگىنىمىزدى تولىققاندى پايىمداي المايمىز.

بۇل ىستە، قۇرمەتتى ارىپتەستەر، سىزدەردىڭ الاتىن ورىندارىڭىز ەرەكشە.

التىن وردا تاريحىن كەڭ كولەمدە ءارى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ قازاقستانداعى گۋمانيتارلىق ويدىڭ وركەندەۋىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ سەنەمىن. كونفەرەنتسيا جۇمىسى جەمىستى ءارى ناتيجەلى بولسىن!  بارشاڭىزعا تابىس تىلەيمىن! راحمەت!

داۋرەن اباەۆ

Abai.kz