ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازۋى ءتيىس. بۇل مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ “تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات” اتتى كولەمدى ماقالاسىندا ايتىلعان وي.

پرەزيدەنت اتالعان ماقالاسىندا تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا قاتىستى بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن. ال، بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ تىكەلەي  باستاماسىمەن التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋدى تاپسىرعان بولاتىن. التىن وردا مەرەيتويى اياسىندا قاسيەتتى ۇلىتاۋ ءوڭىرىن تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرىپ، بۇكىل الەمنىڭ نازارىن جوشى حاننىڭ ەرەن ەڭبەگىن تانۋعا اۋدارۋ قاجەتتىگىن تىلگە تيەك ەتكەن ەدى.

ال، وسى جىلدىڭ باسىندا جاريالانعان “تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات” اتتى ماقالاسىندا سول ويدى شەگەندەي تۇسكەن پرەزيدەنت وسىنداي تاريحي تۇلعالارىمىزدى جاس ۇرپاقتىڭ ەسىندە قالدىرۋ ءۇشىن تاريحي كينولارعا ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن.

پرەزيدەنتتىڭ اتالعان ماقالاسى اياسىنداعى ىرگەلى جۇمىستار بۇگىندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى كۇنى كەشە ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا وتكەن “ۇلىق ۇلىس – التىن وردا: باستاۋى، تاريحى جانە مۇراسى” اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانى اتاپ وتۋگە بولادى. اتالعان جيىندا قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اسكەربەكۇلى ارنايى ءسوز سويلەدى.

اۋەلى اتالعان كونفەرەنتسيانىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار كەلۋىنىڭ ۇلكەن ءمانى بار ەكەنىنە توقتالعان داۋرەن اباەۆ وسى ارقىلى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنە تاعى ءبىر مارتە شولۋ جاساۋعا بولاتىنىن ايتىپ ءوتتى.

ەڭ اۋەلى مۇنداي تاريحي مەرەيتويلاردىڭ يدەولوگيالىق استارى تەرەڭ. سەبەبى، وسىدان التى جىل بۇرىن، 2015 جىلى ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ كولەمدە، رەسپۋبليكا بويىنشا اتالىپ وتكەن بولاتىن. ارينە، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى ءبىر كۇندە جۇزەگە اساتىن شارۋا ەمەس. سوندىقتان بۇل تۇرعىدا 1465 جىلدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى مەن اۋقىمى كەڭ. سەبەبى، سول كەزدە العاش رەت كەرەي مەن جانىبەك حاندار ءوز الدىنا جەتىسۋعا بولەك قونىس اۋدارىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتقا اينالۋىنا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن بولاتىن. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىندە بۇل كەزەڭ ۇلىق ۇلىستىڭ داۋىرلەپ تۇرعان ۋاقىتىنان باستالاتىن كورىنەدى.

ال، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان قۇرىلاتىن جوشى ۇلىسىن زەرتتەيتىن عىلىمي ينستيتۋت تا وسى ماقساتتى كوزدەيدى.

جالپى العاندا ۇلىق ۇلىس ءارتۇرلى تىلدە سويلەپ، ءارتۇرلى ءدىن ۇستانعان ءبىراز حالىقتى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرە وتىرىپ، ىلگەرى مادەنيەتتى ومىرگە اكەلدى. ءدال وسى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزدىك نەگىزى قالىپتاستى.

سوناي التىن وردا داۋىرىنەن كەلە جاتقان كەيبىر بەلگىلەر قازىر دە كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسىپ جاتادى. سونىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اينالىمعا ەنگەن ءتول تەڭگەنىڭ اتاۋى سول كەزەڭنەن الىنعان.

ال، بۇگىنگى ارقا توسىندەگى ايشىقتى استانا نۇر-سۇلتان قالاسى ۇلىق ۇلىس بيلەۋشىلەرىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى.

سونىمەن قاتار، داۋرەن اباەۆ التىن وردانىڭ تەك وتكەن داۋىرگە تيەسىلى ەمەس ەكەنىن ايتا كەلىپ، ول ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز بەن بولاشاعامىزى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. سەبەبى، بۇگىنگى بارشا قوعام بولىپ بەت العان باعىتىمىز دا، ورتاق ماقسات-مۇراتىمىز دا التىن وردا داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن عاسىرلىق عۇرىپتار.

ماسەلەن، سولاردىڭ العاشقىسى – ورتالىقتان باسقارىللاتىن مەملەكەت. جوشى ۇلىسىنىڭ “التىن عاسىرىن” تۋعىزعان بۇل ماڭىزدى شارت ءوز تاجىريبەسىندە تابيعاتى قاتال، اۋقىمى كەڭ ەۋرازيا قۇرلىعى كەڭىستىگىندە مىزعىماس بيلىك ۆەرتيكالى ارقىلى مەملەكەت ورتالىقتان باسقارۋ ارقىلى عانا ءوسىپ-وركەندەيتىنىن كورسەتتى.

ال، ەكىنشىسى – مەريتوكراتيا. ياعني، التىن وردا كەزەڭى ادامداردى ەليتا قاتارىنا جەكە قاسيەتتەرىنە قاراي قوستى. بۇل سول قوعام مەن مەملەكەتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەدى. وعان – التىن وردانىڭ بەكلەربەگىنە اينالعانعا دەيىن قاراپايىم جىگىت- باتىر ءھام بي ساتىلارىنان وتكەن ەر ەدىگەنىڭ عۇمىرى دالەل.

ال، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان دا سوناۋ التىن وردا داۋىرىندەگى وسى ءبىر قاعيدانى نەگىزگە الادى. ونسىز قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ىلگەرى قاراي دامۋى قيىنداماق.

ءۇشىنشىسى عاسىرلىق عۇرىپ – تيىمدىلىك. التىن وردا مەملەكەتىندە لوگيستيكا مەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىنىڭ ءبىرى جامشىك قىزمەتى بولدى. بۇل جۇيە كەيىننەن عاسىرلار بويى رەسەيدە كەڭىنەن پايدالانىلدى. سونىمەن قاتار التىن وردا كەزەڭىنەن جەتكەن “دارۋعا” دەپ اتالاتىن ازاماتتىق اكىمشىلىكتىڭ جۇيەلى جۇمىسى دا وسى سوزگە دالەل بولا الادى.

كەلەسى بىزگە مۇرا بوپ جەتكەن عۇرىپ – عىلىم-ءبىلىم عۇرپى. ماسەلەن، التىن وردانى وزبەك حان مەن جانىبەك حاندار بيلەپ تۇرعان تۇستا شەت ەلدەن عالىمدار مەن اعارتۋشىلار اعىلىپ كەلىپ جاتقانى تاريحتان بەلگىلى. سونداي-اق، سول كەزەڭدە كوپتەگەن مەدرەسەلەر سالىنىپ، ول جەردە دىننەن بولەك مەديتسينا، ماتەماتيكا سىندىدى تاعى باسقا كوپتەگەن عىلىمدار يگەرۋ جولعا قويىلدى.

بەسىنشى عاسىرلىق عۇرىپ – ديالوگ مادەنيەتى. ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان التىن وردا مەملەكەتىندە اۋەل باستان ءدىني سەنىمى مەن سالت-ءداستۇرى بولەك، ءيىلى ءارتۇرى حالىقتار ءومىر سۇرگەن. سول حالىقتاردىڭ ەكى ءجۇز جىل بويى ءبىر مەملەكەتتە تىرشىلىك ەتۋى ولاردىڭ ءوزارا بىتە قايناسىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە رۋحاني بايلىق پەن ديالوگ مادەنيەتىنىڭ سونداي-اق، وزگەگە دەگەن قۇرمەتتىڭ ەرەن ۇلگىسىنە اينالدى.

بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ تەتىگىنىڭ مودەلىن سول التىن وردا كەزەڭىنىڭ ۇلگىسىنەن الىنعان دەۋگە نەگىز بار. ايتا كەتەرلىگى مۇنداعى بىرلىك دەگەن – بىركەلكىلىك ەمەس.

التىنشى عۇرىپ – حالىقارالىق مەدياتسيا مادەنيەتى. ياعني، التىن وردا مەملەكەتى شىعىس پەن باتىستى جالعاعان كوپىر سەكىلدى بولدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ سلوتۇستك باعىتىن مەكەندەگەن الىپ يمپەريا وركەنيەتتەر اراسىنداعى ديالوگتى تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن عانا ەمەس، يننوۆاتسيا مەن يدەيالار نەگىزىندە دامىتتى.

ايتا كەتسەك، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ مىنبەرىنەن تانىستىرعان “ۇلكەن ەۋرازيا” جوباسى سول التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ساياساتىنان باستاۋ الادى.

جەتىنشى عاسىرلىق عۇرىپ – ادامي قۇندىلىق. التىن وردا مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەسىنە قاراماستان، ول ەشقاشان قوعامنىڭ وزەگىن بيلىككە دەگەن قورقىنىش ەمەس، حالىقتىڭ  يماني تۇپنەگىزى قۇرادى. ال، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دا وزەگى – رۋحاني قۇندىلىقتار مەن يماندىلىق ەكەنى اقيقات.

Abai.kz