كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، «بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ» جۇرگەن قاراپايىم قازاققا ءدال قازىر ەلدىڭ ەكولوگيالىق احۋالى سونشالىقتى وزەكتى كورىنبەگەنىمەن، مۇنىڭ سالدارى كەلەشەكتە ايىقپاس دەرتكە اينالارى تالاسسىز. سۋى تارتىلىپ، جاعاسىنان توننالاپ تۇز كوشكەن ارال تەڭىزىنىڭ ادام توزگىسىز احۋالى ەندىگى جەردە بالحاش كولىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇر. بارىنە باياعى  قىتاي كىنالى.

سەرىك قاراباس

كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، «بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ» جۇرگەن قاراپايىم قازاققا ءدال قازىر ەلدىڭ ەكولوگيالىق احۋالى سونشالىقتى وزەكتى كورىنبەگەنىمەن، مۇنىڭ سالدارى كەلەشەكتە ايىقپاس دەرتكە اينالارى تالاسسىز. سۋى تارتىلىپ، جاعاسىنان توننالاپ تۇز كوشكەن ارال تەڭىزىنىڭ ادام توزگىسىز احۋالى ەندىگى جەردە بالحاش كولىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇر. بارىنە باياعى  قىتاي كىنالى.

سەرىك قاراباس

كەن-بايلىعىمىزدى الدىنا جايىپ سالىپ، مەيماندوس كوڭىلمەن قارسى الىپ وتىرعان قىتاي كورشىمىز سۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ساراڭدىق تانىتتى. شەتەلدىك اقپارات كوزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، باستاۋىن شىڭجان ولكەسىنەن الاتىن ەكى بىردەي ءىرى وزەن ەرتىس پەن ىلەنىڭ سۋىن پايدالانۋعا بايلانىستى قىتايمەن قازاقستان اراسىندا بىرقاتار قاراما-قايشىلىقتار تۋىنداي باستاعان سياقتى.
2007 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي پەكيندە وتكەن قىتاي-قازاقستان بىرلەسكەن كوميسسياسىنىڭ 5-ءشى سەسسياسىندا ەكى تاراپتىڭ وكىلدەرى شەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ مەن ساقتاۋ پروبلەمالارىن تالقىعا سالعان-دى. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيانى باستاپ بارعان اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ايتجانوۆ مىرزا ءوزىنىڭ ارىپتەسى، قحر سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى تسياو يونگ دەگەن ساباز باستاعان قىتايلىق ماماندارمەن بەتپە-بەت وتىرىپ، قىزۋ اڭگىمە جۇرگىزگەن. باستى تاقىرىپ – بالقاشتىڭ جاعدايى. ەرتىس پەن ىلە وزەندەرىن پايدالانۋ تۋراسىندا 2008-2009 جىلدارعا ارنالعان جوسپار دا جاسالعان. بىراق، وكىنىشكە وراي بۇل كەزدەسۋدەن ەش ناتيجە شىققان جوق. ەكى ەلدى بايلانىستىرىپ جاتقان ەكى ءىرى وزەنننىڭ تاعدىرى كۇرمەۋلى كۇيىندە قالا بەردى. تەك اڭقاۋ قازاقتى ۇركىتىپ الماۋ ءۇشىن قىتايلىقتار جىلى سويلەپ شىعارىپ سالعان. سەبەبى، ەنەرگەتيكالىق كوزدەرگە تاپشى قىتاي مەملەكەتىنە قازاقستان اسپاننان قۇدايدىڭ ءوزى بەرە سالعان «باتپان قۇيرىق» ەدى. ايتقانداي-اق، «ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» 50 پايىز اكتسياسىن ساتىپ الۋ ارقىلى ەلدەگى وندىرىلەتىن مۇناي شيكىزاتىنىڭ ۇشتەن بىرىنە قول جەتكىزگەن ولار، الدىمەن گازەت-جۋرنال شىعارىپ، ارتىنان قىتاي ءتىلىن قازاق-ورىس تىلدەرىمەن قاتار كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزە وتىرىپ ءوزىنىڭ الىمساقتان بەرى كوزدەپ كەلە جاتقان قارۋسىز جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا كىرىستى.   ەكونوميكاسىمەن دۇنيە ءجۇزىن باعىندىرۋدى ماقسات ەتكەن قىتاي قازاق دالاسىن يگەرۋگە لاپ قويدى. قارىز بەردى، قاراجات قۇيدى. مۇنداي «جومارتتىققا» ءماز بولعان ءبىزدىڭ بيلىكتەگى ارامتاماقتار تۇزى بەتىنە شىعىپ، جاعالاۋىنان سۋى قاشا باستاعان بالحاشتىڭ كۇيىن ۇمىتىپ كەتتى. ال، 16,4 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتقان جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى كولدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن بالحاش ادامنىڭ قولىمەن جاڭا اپات ايماعىنا اينالدى. كول جاعاسىنا ورنالاسقان ءوندىرىس ورىندارىنىڭ زياندى قالدىقتارىمەن ۋلانۋى جەتپەگەندەي، ىلەنىڭ سۋى دەڭگەيىنەن تومەندەپ كەتتى. نەگە دەيسىز عوي، ويتكەنى، شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعىندا ءوندىرىس جانە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋ جولعا قويىلعان. اتالعان سالالار سۋدى مول كولەمدە قاجەت ەتەتىندىگى6 ايتپاساق تا تۇسىنىكتى شىعار. جالپى، بالحاش كولىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى ىلەنىڭ سۋىنان قۇرالادى دەسەك، اتالمىش وزەننىڭ 70 پايىزى قىتاي ولكەسىندەگى ءىرىلى-ۇساقتى وزەندەردەن جينالادى ەكەن. سول سەبەپتى ارال تەڭىزى ءۇشىن سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ ماڭىزى قانداي بولسا، بالقاش ءۇشىن ىلەنىڭ سۋى ودان دا ماڭىزدى.
قىتايدىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلۋ قيىن
مۇنى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا اتسالىسىپ جۇرگەن ازامات مەلس ەلەۋسىزوۆ مىرزا دا مويىندايدى.
«ءبىز بۇل پروبلەمانى بۇرىننان بەرى كوتەرىپ كەلەمىز. 2000 جىلى تابيعات وداعى العاش رەت بالحاش فورۋمىن وتكىزىپ، جيىن بارىسىندا كولدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن جان-جاقتى كورسەتتىك. ارنايى ەكى تومدىق كىتاپ تا شىعاردىق. سول كەزدەگى ءبىزدىڭ جاساعان بولجامدارىمىز اينى-قاتەسىز ورىندالىپ جاتىر. بۇلايشا جالعاسا بەرسە بالحاش كولى ارالدىڭ كەبىن كيەدى. ايتالىق، ارال تەڭىزىنىڭ كەۋىپ قالعان جاعاسىنان ۇشقان تۇز تاۋداعى مۇزدىقتاردى ەرىتۋدە، ناتيجەسىندە اۋا رايى وزگەرىپ، عالامدىق جىلىنۋ كورىنىس بەرە باستادى. مۇنىڭ ءوزى وتە قيىن جاعداي. ەندى بۇعان بالحاش كەلىپ قوسىلدى. قايتا، ارالدىڭ ماڭىندا ەلدى-مەكەن كوپ ەمەس، وندا تەك بالىقشىلار عانا تۇرادى. ال، بالقاش باسسەينىنىڭ اۋماعىندا 3 ملن. ادام قونىستانعان، ەكولوگيالىق اپات ورناسا بۇلاردىڭ بارلىعى باسقا جاققا كوشۋگە ءماجبۇر بولادى»، - دەيدى ەكولوگ مامان. مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قىتاي مەملەكەتى ءالى كۇنگە سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋ جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسياعا قول قويماعان. سوندىقتان ىلە مەن ەرتىس وزەندەرىنىڭ سۋىن قالاي قولدانام دەسە دە، ەركى وزىندە. دەي تۇرعانمەن، تابيعات وداعىنىڭ باسشىسى ەگەر بالقاشتىڭ سۋى تارتىلىپ، جاعاسىنان تۇز كوتەرىلە باستاسا، مۇنىڭ زاردابى قىتايدى دا اينالىپ وتپەيدى دەگەندى ەسكەرتەدى.
«قاپشاعاي سۋ قويماسى سالىنعالى بەرى ىلەنىڭ دەڭگەيى 2,5 مەترگە تومەندەدى. قىتاي اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى مەن ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن بۇل وزەننىڭ بويىنا بوگەندەر سالماق، ەگەر ولاي بولعان جاعدايدا ىلەنىڭ سۋى مۇلدەم ازايادى. سول سەبەپتى بالقاشتىڭ ماسەلەسىن تەز ارادا شەشۋ كەرەك. ەكى ەلدىڭ وكىلدەرى ۇستەل باسىنا وتىرىپ، شەشپەسە باسقا جول جوق»، - دەيدى ەلەۋسىزوۆ مىرزا.
سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ شىعىسىنداعى ءىرى وزەن ەرتىستىڭ دە ەرتەڭى بۇلىڭعىر. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن كاسىپورىنداردى دامىتۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىرىپ وتىرعان قىتاي سۋى مول ەرتىستىڭ بويىنا دا جاعالاي بوگەن ورناتپاق. ءتىپتى، كەيبىر دەرەك كوزدەرى وزەن سۋىنىڭ جارتىسىنان استامىن كورشىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىستارىنا پايدالانۋعا بۇرىپ الماق دەگەن اڭگىمە شىققاندىعىن راستايدى. قالاي دەگەنمەن دە، ەلىمىزدىڭ كۇرە تامىرى ىلە مەن ەرتىس قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. بۇل تۋراسىندا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن مۇرات اۋەزوۆ بىلاي دەپ بولجام جاساعان: «جەتىسۋ، شىعىس جانە ورتالىق قازاقستان ايماقتارىنا ەكولوگيالىق، ءارى ەكونوميكالىق وراسان زور اپات اكەلەتىن قىتاي تاراپىنان جوسپارلانعان شەكارالىق وزەندەردىڭ باسىم بولىگىن يەلەنۋ ارەكەتى، قىتايلىق ەكسپانسيانىڭ ماڭىزدى فورمالارىنىڭ ءبىرى... داۋلى ايماقتاردىڭ پروبلەماسىن شەكارالىق وزەندەردىڭ ماسەلەسىمەن بىرگە كەشەندى تۇردە شەشۋ كەرەك ەدى. بۇلاي بولمادى، ناتيجەسىندە قازاقستان ءوز مۇددەسىن قورعاۋدا مىقتى ءھام بۇلتارتپاس دالەلدەردەن قول ءۇزىپ قالدى».   
اۋەزوۆ مىرزانىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. ءبىزدىڭ ەل قازىر قىتايدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىر. نەسىن جاسىرامىز، قازاققا بۇيىرماعان قازبا-بايلىق سولاردىڭ ەنشىسىندە. ەل ەكونوميكاسىن قولدارىنا ۇستاتىپ قويدىق، قارجى-قاراجاتتى دا قىتايلار باسقارۋدا. جاقىندا ءيۋاندى اينالىمعا ەنگىزگەلى جاتىرمىز. قىتاي ءتىلىن اسپەتتەپ تورىمىزگە شىعاردىق، ءباسپاسوزىن مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزىپ بەردىك. باسقا نەڭ قالدى؟! قارۋسىز-اق باسىپ الۋ دەگەن وسى ەمەس پە! ىلە مەن ەرتىستىڭ سۋىن بۇرىپ الىپ، تامشى تاتىرماي قاتىرسا وزىڭنەن-ءوزىڭ قىتايدىڭ اياعىنا جىعىلاسىڭ. مىنە، اڭگىمەنىڭ ۇشى قايدا جاتىر. وسىنى بەك تۇسىنگەن ولار اۋەل باستا قازاقتى قارماققا ءىلىپ ۇستاعان. ەندى بۇدان شىعۋ بىزگە استە قيىن. ونىڭ ۇستىنە استاناداعى قۋ قۇلقىندار بۇكىل شيكىزاتتى «سىيعا» تارتقانى بىلاي تۇرسىن، داعدارىس كەزىندە قارىز الىپ، مەملەكەتتى ءجىپسىز بايلادى. قاشساڭ دا قۇتىلا المايسىڭ. جالپاق تىلمەن ايتساق، مۇندايدى «قۇلدىق قامىتى» كيگىزىلدى دەيدى. جەتپىس جىل ورىستىڭ وتارىندا ەزىلگەن قازاق، ءوزىن-ءوزى (دۇرىسى، مەملەكەت باسىنداعى كوكەلەر) قىتايدىڭ قۇرساۋىنا لاقتىردى. ارتى قالاي بولار ەكەن؟..

«قازاقستان» اپتالىعى، №18 (258), 14-مامىر، 2009