ەرتەگى

ءجۇز جىلدا ءبىر وتەتىن ۇلى جيىنعا اڭ بىتكەننىڭ اسىل ۇرپاقتارى تۇگەل جينالىپ، تابيعاتتىڭ ادىلەتسىزدىگىنە ءوز نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. «ادام مايمىلدان جارالعان» دەگەن تۇجىرىمىنىڭ ورىندالماي جاتقانىنا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، ەندىگى تاجىريبەنى وزدەرى جۇرگىزۋگە بەل بۋدى.

-ءبىزدىڭ ادامنان قاي جاعىمىز كەم، -دەدى الىپ گوريللا ءتوسىن سابالاي.

-سەنىڭ ارتىق جاقتارىڭ كوپ. تەپسەڭ تەمىر ۇزەسىڭ. اقىلىڭ دا وزىڭە ساي.  

-قازىرگى زاماندا ول قاسيەت نەگىزگى كەمىستىك ەمەس. ءبارىن ەلەكترونيكا باسقارىپ، روبوتتار اتقارادى، -دەدى مايمىلدىڭ بالاسى شەشەسىنىڭ ءتوسىن ءبىر سورىپ، بانناندى ءبىر تىستەپ.

-وندا تاجىريبەنى بىزدەن باستايىق. «ورمان ادامى» اتانىپ جۇرگەنىمىز تەگىننەن تەگىن ەمەس، -دەدى ورانگۋتانگ شاڭكىلدەي، ماقتانىشى قوينىنا سىيماي.

-جوق، جو-وق! -دەپ ورا تۇرەگەلدى شيمپانزەلەر. –ادامنىڭ  دنك-سىنا التى-اق پايىز جەتپەگەنىمىز بولماسا، جول بىزدىكى. دجۋنگلي زاڭى قايدا؟

اعاش-بۇتاعا شىبىن-شىركەيدەي جارماسقان شيمپانزەلەردەن جەر قايىسادى. ايقاي-شۋىنان ورمان كۇڭىرەنىپ كەتتى.

-نە دەگەن كوپ ەدىڭدەر! –دەدى گوريللا قاسىنداعى ۇيىرلەستەرىنە سىبىرلاپ. ء–بىز ساپا قۋىپ، شالقيا ءومىر كەشىپ جۇرگەنىمىزدە، قۇمىرسقاداي كوبەيىپ الىپتى عوي...

-تىنشتالىڭدار! ءبارىمىزدىڭ تۇپكى اتا-تەگىمىز ءبىر – مايمىلدارمىز. بىراق ءبىز – اعا بالاسىمىز. جول – بىزدىكى. ونىڭ ۇستىنە، كەشە عانا دۇنيە ەسىگىن اشقان كىشكەنتاي نارەستەمىز دە بار. تۋرا ادام بالاسىنان اۋمايدى. اپپاق قارداي، -دەپ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقان داۋدىڭ الدىن العان گوريللا.

مايمىل بىتكەن شۋلاسىپ، بەت تىرناسۋعا دەيىن باردى. دجۋنگليدەگى جايما-شۋاق تىرشىلىك قازان بولۋدىڭ الدىندا تۇردى.

-«سابىر ءتۇبى سارى التىن» - دەگەن. عاسىر تاجىريبەسىن ءبىز باستايمىز، -دەدى گوريللا ءارى ۇلكەندىگىن، مايمىل تەكتىلەردىڭ ىشىندەگى «ارىستانداي» ايباتى بارلىعىن پايدالانىپ.

-وندا، كەتەمىز! ەنشىمىزدى بەرمەي-اق قويىڭدار. سەندەرسىز دە كۇن كورەرمىز، -دەدى شيمپانزە اشۋعا باسىپ. توستەرىن داۋىلپازداي سابالاپ، اينالانى كۇڭىرەنتىپ جىبەردى.

-ال، ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ەنشىمىزدى بەرىڭدەر، -دەدى ورانگۋتانگ بۋلىعىپ، ءتىلىن شايناي جازداپ. –كەتەمىز، كوز كورمەيتىن، قۇلاق ەستىمەيتىن جەرگە. ءبۇيتىپ تۋىسقان بولعاندارىڭا!..

-توقتاڭدار! سابىر، سابىر ەتىڭدەر، -دەدى گوريللا ورنىنان تۇرىپ، ادام سۇيسىنەتىندەي ءۇش قۇلاش بويىن ماقتانا كورسەتكەندەي.

-الىڭدار ەنشىلەرىڭدى. قالاعاندارىڭشا. ءبىرىڭ ازياعا، قالعانىڭ امەريكاعا كەتىڭدەر. ال، ءبىز ادامزاتتىڭ اتامەكەنى – افريكادا قالامىز!

التى كۇنگە جالعاسقان تالاس توقتادى. ءبىر-ءبىرىن رەنجىتسە دە، ات قۇيرىعىن كەسۋگە قىيمايتىن اعايىندار وسىلاي تاراستى. الدا كەشە عانا دۇنيەگە كەلگەن كىشكەنتاي گوريللانى كايتكەندە دە ادام ەتىپ تاربيەلەۋ مىندەت-تاجىريبەسى تۇردى.

قارت گوريللا نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى. «سەن دجۋنگلي مەن ساۆاننانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل جەر شارىنىڭ ءامىرشىسى بولاسىڭ. اڭ-قۇس سەنىڭ قۇزىرىڭدا. عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلە جاتقان قۇپيا-بايلىق ەندى سەنىڭ بولاشاعىڭا جۇمسالادى. اسىل ارمانىمىزدىڭ ورىندالۋ جولىندا ەشتەڭەدەن ايانبايمىز. ءبىر عانا تىلەك: امان بول! ادام بول! سوڭىڭنان ەرگەن پەندەلەرىڭە قامقور بول! ۇمىتپا، ەندى سەنىڭ ەسىمىڭ – گور-بي، گور-بي، گور-بي!  اۋمين!..»

ادامدار بالاسىن تۇزدى سۋعا شومىلدىرىپ، بەسىك جىرىن ايتسا، ولار بال قوسىلعان كاكوس جاڭعاعىنىڭ سۇتىنە شومىلدىردى.  دجۋنگلي اڭىزدارىن ۇيرەتۋمەن بولدى. كوسەم گوريللا قاراماعىنداعىلاردىڭ بارىنە ارنايى، سونىمەن قاتار وتە قۇپيا تاپسىرما بەردى. ول – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اڭ-قۇستىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى، قيىنشىلىقتى جەڭۋ ساباقتارى ەدى. قاسقىر قايسارلىقتىڭ، ارىستان ايباتتىلىقتىڭ، قابىلان ەپتىلىكتىڭ،تۇلكى الدامپازدىقتىڭ، ءپىل توزىمدىلىكتىڭ، كەرىك الىسقا قاراپ، بولاشاققا باعدار جاساۋدىڭ شەبەرلىكتەرىن ۇيرەتەتىن بولدى. مىنە، وسىلايشا، ورمان مەكتەبى عاسىر تاجىريبەسىن جاساۋعا باتىل كىرىسىپ كەتتى...

گور-بي كۇن ساناپ ءوستى. اقىل-ويى ساعات ساناپ تولىقسىدى. سۇيكىمدى بالا بوز-بالا كەيپىنە دە جەتتى. اتا گوريللا نەمەرەسىن جەتەكتەپ، ماڭايداعى اۋىل ومىرىمەن تانىستىرۋعا كىرىستى. بالاعا ادامداردىڭ ءومىرى وتە قىزىق كورىندى.

-سەن دە وسى ادامدار سياقتى تىرشىلىك كەشەتىن بولاسىڭ، -دەدى اتاسى.

-قاشان، مەن ەرتەرەك ادام بولعىم كەلەدى، -دەدى نەمەرەسى.

-شىدا، جاقسى ومىرگە اسىققانمەن اپتىقپاي جەتۋ كەرەك. بۇل دا ونەر.

اۋىل بالالارى گور-ءبيدى كورىپ، قاتارلارىنا شاقىردى. دوپ قۋدى، اسىر سالىپ وينادى. ول شارشاۋ دەگەندى بىلمەدى. جاڭا بالانىڭ بولمىسىنا ريزا بولعان جەتكىنشەكتەر ونى ەرتەڭ تاعى دا كەلۋىن سۇرادى. بىراق...

-جوق، بالام، مۇنداي ويىن ويناۋعا ساعان ءالى ەرتە. قانشا زەرتتەسەم دە، ادامداردىڭ بولمىسىن تۇسىنبەي-اق كەلەمىن. ولار ماقتاپ وتىرىپ، ماقتامەن باۋىزداي سالادى. ءبىر اتار قۋلىعى ىشىندە بۇگۋلى تۇرادى. تىلدەرى اششى، كوزدەرى وتكىر. سونى بايقاماي قالىپپىن.

-ول نە؟ –دەدى بالا گوريللو.

-قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن. بادىكتىڭ ءسوزى، سۇعاناقتاڭ كوزى ءوتىپ كەتپەسە ەكەن دەپ قورقامىن.

اتا گوريللانىڭ كۇدىكتەنگەنى راس بولىپ شىقتى.  سول ءتۇنى بالانىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاۋمەن بولدى. انا سۇتىمەن كەلەتىن، گوريللالاردىڭ ءبارى بىلەتىن، ون التى دىبىس-ءسوز گور-ءبيدىڭ تىلىنە ەندى عانا ورالا باستادى.

-ا-اا، ۋ-ۋ!..

-سەن ادامنىڭ پەرزەنتىسىڭ، ول سوزدەردى ەسىڭە الۋشى بولما، -دەدى اتاسى.

-بىلەم، بىراق قالايشا ايتىپ قويعانىمدى بىلمەي قالدىم. اۋزىمنان شىعىپ كەتتى.

-سابىر ساقتا، ءاربىر ءسوزىڭدى ويلانىپ، بايىپپەن ايت.  ەشكىمنىڭ الدىن ورعىتپا. سەنىڭ بار مۇمكىندىگىڭدە باسقا ادامدار بىلمەيتىن بولسىن. «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتىپتى» دەگەن حالىق دانالىعى. مەنىڭ نەمەرەم ءالى-اق الەمدى تاڭ قالدىرادى. قازىرشە شىدا، شىدا بالاقاي!

اراعا اي سالىپ، اتا مەن بالا اۋىلعا تاعى كەلدى. بۇل جولى باسكەتبولدان ۇلكەن جارىس ءوتىپ جاتىر ەكەن.

-گور-بي، گور-بي! ءبىز ۇتىلىپ جاتىرمىز.

- كورشى اۋىلدىڭ كومانداسى كىلەڭ ەرەسەك بالالار. شارشادىق. كومەكتەس؟

گور-بي تورەشىدەن رۇقسات سۇراپ، الاڭعا شىققانى سول ەدى، ويىن ورنەگى وزگەرىپ سالا بەردى. ەكى-ءۇش ۇپايلىق دوپتار كوبەيە ءتۇستى. قارسى جاقتىڭ ويىنشىلارى الدىن كەسكەستەپ، تىرسەكتەن تەۋىپ، شالۋمەن بولدى. گور-ءبيدىڭ دەنەسىندە ساۋ جەرى قالعان جوق. كوك-الا قويداي. بىراق نامىسقا تىرىسىپ، بىرىلمەدى. جەيدەسى مالمانداي سۋ بولدى، جاپ-جاڭا كروسسوۆكاسى جىرتىلا باستادى.

-اح، -دەدى اتاسى. –بالامىسىڭ دەگەن، ايتىپ ەدىم عوي. دارالانبا دەپ.

بىراق ءبارى دە كەش ەدى. ەندى شەگىنەتىن گوري-بو ەمەس. قايسارلىعى اتاسىنا تارتقان. ولىسپەي بەرىسپەيدى.

جەلكە جاعىنان پىسىلداي جاقىنداعان بىرەۋ شالىپ قۇلاتپاسى بار ما؟ كىم بولدى ەكەن دەپ قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ كوماندالاسى. قاسقيىپ، ميىعىنان كۇلىپ تۇر.

-ءبىز دە وينايىق تا؟

تۇسىنسە بۇيىرماسىن، جەڭىس ورتاق ەمەس پە؟

وسى ءبىر تىنىشتىقتى پايدالانعان قارسىلاس جاق دوپتى الىپ، كورزيناعا لاقتىرماسى بار ما؟ مىنە، مىنە، دوپ كورزيناعا ءتۇسىپ بارا جاتتى. دوپ تۇسسە ۇتىلادى. ونى كورگەن گور-بي ىشقىنا جۇگىرىپ، كىرىپ بارا جاتقان دوپتى ءىلىپ الدى دا، قارسى باعاناعا قاراي بار كۇشىمەن لاقتىردى. بەس قارعىپ، دوپتى جولدان ءىلىپ الدى دا، كورزينانىڭ توبەسىنەن شەگەلەي كىرگىزدى. ويىنعا قىزىپ كەتكەنى سول، باعانا تاقتايدىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىنىپ، دەمىن باستى. كورەرمەندەر ريزا. ودان كەيىن الاڭدا نە بولعانىن تۇسىنسە بۇيىرماسىن. «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاقتىڭ» كەيپى. الاڭداعى بار بالا گور-بيگە قارسى ويناپ جۇرگەندەي. يتەرەدى، ەندى بىرەۋى شالىپ قۇلاتادى. تۇرعىزبادى. يتشە تەپكىلەپ تاستادى. كورەرمەندەردىڭ ىشىنەن ءبىر-ەكەۋى كەلىپ، تۇيگىشتەپ ءوتتى.

تورەشىنىڭ زارلى ىسقىرىعى شالىنىپ، ويىن توقتاتىلماعاندا  جابىلىس جالعاسا بەرەر مە ەدى؟

-ويىن ءتارتىبىن بۇزدىڭدار. بارلىعىڭ ءبىر بالاعا جابىلىپ. ال، سەن دە بالاقاي، كاسىپقوي ويىنشىلار سياقتى وينايدى ەكەنسىڭ.

جارىس ۋاقتىنان بۇرىن توقتاتىلىپ، گور-بي ويىننان الاستاتىلدى.

اتاسى «شاشىلىپ» قالعان، شالا جانسار نەمەرەسىن ارقالاپ، ورمانعا قايتتى.  ماڭايدى باستارىنا كوتەرىپ، اڭ بىتكەن شۋلاسا، قۇستار قيقۋعا باسىپ، الدارىنان شىقتى.

-ءبىز بۇلاي قالدىرمايمىز!

-سوعىس جاريالايمىز، باسىنعاندارى عوي!

-وزەنگە اياق باستىرمايمىن، بالىق اۋلاۋدى ۇمىتتىرام. سۋعا شومىلىپ كورسىن، -دەدى قاز-قاتار تىزىلگەن قولتىراۋىندار تىستەرىن قايراپ.

-تۇندە بارىپ، ەگىستىك القاپتارىن تاپتايمىن، -دەدى ءپىل اشۋعا باسىپ،  اقىرا.

-جەر شارىن مەكەن ەتكەن تريلليون قارا قارعالاردى شاقىرىپ، ۇستەرىنەن قارا بۇلت شۇيلىكتىرەم. كۇن تۇتىلىپ، ايدى كورۋگە زار بولادى، -دەدى كارى قارعا.  -جىنىمدى كەلتىرە بەرسە، ءزار-قوقىسپەن كومىپ تاستايمىن. ءجۇرسىن تۇنشىعىپ، ساسىق اتانىپ.

-جوق! -دەدى كوسەم گوريللا. ومىردەن كورگەنى دە، كوڭىلگە تۇيگەنى دە مولدىعىن پايدالانىپ. –ادامدارمەن ەرەگىسۋگە بولمايدى. زۇلىمدىقتىڭ كوكەسى سولاردان شىعادى. ولار ايامايدى. ال، ءبىزدىڭ تۇپكى ماقساتىمىز بولەك. ونى ءبارىڭ جاقسى بىلەسىڭدەر. «سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەگەن.

بالا گوريللا: «قارعا – قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى»، «قاسقىر دا بولتىرىگىن جولدا تاستامايدى» دەپ ۇيرەتتىڭىزدەر. بۇل دجۋنگلي زاڭى، مەيلى. ال، ادامداردىڭ دا ءوز زاڭى بار ەمەس پە؟ ىزگىلىك پەن تارتىپكە باعىشتالعان. مەن مىنانى تۇسىنبەيمىن، ادامدار وزدەرىنە وزدەرى كيانات جاسايدى. وكپەلەرىن تۇتىنمەن ۋلايدى. ءسات سايىن. تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان ويانا، امان-ساۋلىق جوق، تەمەكىسىن تارتۋدان باستايدى. ۋ قوسىلعان تەنتەك سۋ ىشەدى. بۇل قىلىقتارىن ماقتان تۇتادى. مۇنى دا كەشىرەم ەم، ولار – ادامدار وتىرىك ايتادى ەكەن. سول وتىرىكتەرىنە وزدەرى سەنەدى. الدايدى، اربايدى. جولداسىن جولدا تاستاپ كەتۋگە دە بار. ادام بالاسى ءۇشىن بۇدان اسقان قاتىگەزدىك بار ما؟ بۇنىڭ ءبارى دجۋنگلي زاڭىنا دا، دالا زانىنا دا قارسى. سوندا ماعان قانداي زاڭمەن ءجۇر دەيسىزدەر؟ ولارمەن قالاي دوس بولامىن. وعان ارىم دا، بالا نامىسىم دا جىبەرمەيدى. جەتەر، ەندى!..

بالا گوريللا ادام بولا باستاعالى بەرى ءدال بۇگىنگىدەي اشۋلانىپ، جان بالاسىنا رەنجىگەن جوق-تى.

ول بار كۇشىن جيناپ، ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ۇمىت قالعان ءوز انا تىلىندە، مايمىل داۋسىمەن ايقايلادى. جان تۇرشىگەرلىك جانايقايى ورمان-دالانى، ەلدى مەكەندەردى مۇڭ قۇشاعىنا باۋراپ الدى. تىلسىم تابيعات ءبىر سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن سەزگەندەي ەدى...

سول ءتۇنى اڭ بىتكەن كوز ىلگەن جوق...

بولعان وقيعانى تاماشالاماي قالعان اۋىل تەنتەكتەرى ورماننىڭ شەتىنە وت قويىپ، ابىگەرگە سالماسى بار ما؟ اڭ بالاسى ءتىلسىز جاۋمەن الىسۋعا، قۇرت-قۇمىرسقا باس ساۋعالاپ، قاشۋعا كىرىستى. قۇس بىتكەن قاناتىمەن سۋ تاسۋمەن بولدى.

-ەھ-ھ، ادامدار، اينالايىن ادامدار! –دەدى كوسەم گوريللا. ء–بىز ءبارىمىز تابيعات-انانىڭ پەرزەنتى ەمەسپىز بە؟ اھ-ھ!..

-جوق، مەنىڭ ادام بولعىم كەلمەيدى! –دەدى نەمەرەسى گور-بي اتاسىنىڭ جانايقايىن شەگەلەي.

-بولدى ەندى، دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتسە دە. دجۋنگليدى توپان سۋ باسىپ، ساۆاننانىڭ ءبارى ورتەنىپ بىتسە دە العان بەتىمنەن قايتپايمىن! ادام بولعىم كەلمەيدى، ادام بولعىم!..

***

تاڭەرتەڭ ۇيالى تەلەفون ۇستاعانداردىڭ بارىنە: «جان بالاسى اياق باسپاعان جەرلەردىڭ بىرىندە ورانگۋتانگتار قۇپيا تاجىريبە باستاپتى» دەگەن  SMS ءتۇستى...

بەيسەنباي سۇلەيمەنوۆ،

جازۋشى 

Abai.kz