جازۋشى زاكىر اساباەۆ پەن ايگىلى ءانشى ەرمەك سەركەباەۆتىڭ اراسىندا بولعان بۇل سىر-سۇحبات 2005 جىلى قاعازعا تۇسكەن ەكەن. سودان بەرى سۇحبات الدەبىر سەبەپتەرمەن ەش جەردە جاريالانباعان كورىنەدى.

سايلاۋ مەن ساياساتتان باستالعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، سۇحبات بارىسىندا ماەسترو وتباسى، بالالارى، كوڭىل جاراستىرىپ ۇيلەنگەن ايەلدەرى تۋرالى اشىق اڭگىمە ايتادى.

ەرمەك بەكمۇحامەدۇلى سەركەباەۆ 1926 جىلى 4 شىلدەدە دۇنيەگە كەلىپ، 2013 جىلى 16 قاراشادا باقيعا وزدى. بۇرىنعى كسرو مەن قازكسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى. كلاسسيكالىق وپەرا ءانشىسى. 

–  ەرمەك بەكمۇحامبەتۇلى، سالەمەتسىز بە؟ – دەيمىن تەلەفون سوعىپ. – اۋرۋ-سىرقاۋدان ساۋسىز با؟ كوڭىل-كۇيىڭىز جاقسى ما؟

– ءاي، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ – دەپ ساڭق ەتتى. – جوعالىپ كەتتىڭ عوي!

– ءجۇرمىز. وتكەندەگى سۇحباتتى جاڭا جىلدان باستاپ جالعاستىرامىز دەپ ەدىك.

– ەسىمدە، كەلە بەر.

ادەتتەگىدەي (ايەلى جۇمىستا), ۇيدە ءوزى ەكەن. ەسىكتى ءوزى اشتى. قيمىلى نىق. ءوڭى شيراق. كوزدەرى كۇلىم قاعادى. جەلسوققىشتى ءوشىردى. شام جاقتى. ۇيرەنشىكتى ورنىمىزعا جايعاستىق. ماەسترو الدەبىر اۋەنگە سالىپ ىڭىلدايدى.

– قۇتتىقتايمىن، ەرەكە!

– نە ءۇشىن؟ ءا، پرەزيدەنت سايلادىق قوي. سول ءۇشىن بە؟

– ارينە. داۋسىڭىزدى كىمگە بەردىڭىز؟

– كىمگە بولسىن، نازارباەۆقا! سايلاۋعا كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن باردىق. وعان دەيىن ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت ءبولىپ ۇزاق ويلاندىم، ەلدىڭ جاعدايىن سارالادىم، ساراپتادىم. وپپوزيتسيامىز دەپ جۇرگەندەردىڭ توپشىلاۋىن ەلەكتەن وتكىزدىم. پرەزيدەنت سايلاۋ وڭاي-وسپاق نارسە ەمەس، باجايلاۋ، تارازىلاۋ لازىم. نۇرەكەندى اقىل توقتاتقان اقساقالداردىڭ سۇيەمەلدەگەنىنە ءتانتى بولدىم. ء(وزىم دە سولاردىڭ ءبىرىمىن عوي). قازىر ەل تۇتقاسىن ۇستايتىن نۇرەكەڭنەن لايىقتى تۇلعا جوق. «جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى، جاماننىڭ ارتىنان ءبوز ەرەدى» دەگەندەي، سايلاۋعا بايلانىستى نەشە الۋان قيسىندى دا، قيسىنسىز دا سوزدەر، پىكىر-پايىمداۋلار ايتىلىپ جاتىر گوي. ول زاڭدى قۇبىلىس، باسقاشا بولمايدى. باستى نارسە – حالىقتىڭ قالاۋى، كوزقاراسى. شۇكىر، قازىر كوزقاراس ءبىر ىزگە، ءبىر قالىپقا ءتۇستى.

– وپپوزيتسيانى اۋىزعا الىپ قالدىڭىز، ايتىڭىزشى، ولار نەگە جەڭىلدى، قاي جەردەن ءمۇلت كەتتى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل جايلى ونشا باس قاتىرعىم كەلمەيدى، ايتەۋىر، اڭگىمە كوپ. تالاسىم جوق، ءتاۋىر جاقتارى بار دا شىعار، تيتتەي تومەندەتپەيمىن. بىراق، ناقتى جاعداي، بولمىسپەن ساناسپاۋعا تاعى بولمايدى. مەنىڭشە، قازىرگى وپپوزيتسيانىڭ مۇمكىندىگى قوراش، ءوز باسىم ولار ەلدى ۇشپاقكا شىعارادى دەگەنگە يلانبايمىن، سەنىمىم از. اۋەلى شيراسىن، جەتىلسىن،  وزدەرىن كورسەتسىن. كىمنىڭ كىم ەكەنى شىڭ باسىندا بىلىنەدى. اناۋ بيلىككە قىپ-قىزىل داۋ-داماي، ىزعىن-شۋ، ۇرىس-كەرىسپەن جەتكەن يۋششەنكو، سااكاشۆيلي، باكيەۆتەردەي «كوسەمدەردەن» ساقتاسىن... بىزدەگىلەر اسىقپاسىن، اپتىقپاسىن، ولاردىڭ كوشەلەرىندە دە توي بولاتىن ساتكە اقىل-پاراساتپەن جەتسىن. سوندا ولارعا دا اق باتا بەرەتىن كەز كەلۋى ىقتيمال.

لەزدە ءوڭى-ءتۇسى بوزارىپ، سۇرلانا قالعان ەرەكەڭ بىراۋىق ءۇنسىز وتىردى. قاباعى قاتۋ، باسىن (جايلاپ) وڭدى-سولدى شايقايدى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قانداي شىبىن شاعىپ العانى بەلگىسىز. ىزىنشە تۇيتكىلدى ءوزى شەشىپ: « بۇگىن ساعان ايتسام با دەگەن ەكى قۋانىشىم بار ەدى. انانى سۇراپ، مىنانى سۇراپ، ميىمنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعاردىڭ»، – دەدى اۋزىن بۇرتيتىپ.

– عافۋ وتىنەمىن.

– جو-جوق، ورىندى، رەنجىمە. وتكەن سۇحباتتاردا نۇرەكەڭ تۋرالى ءبىراز ويىمدى ايتقان سوڭ، ەندى قايتا سايلاعاندا قالاي ۇندەمەيمىن؟ الگى ەكى قۋانىشىمنىڭ بىرەۋى سول.

– ەكىنشى قۋانىشىڭىز نە، وندا سونى ايتىڭىز.

– ءوزىڭ بىلەسىڭ، وتكەن جازدىڭ سوڭى مەن كۇزدىڭ العاشقى ايلارىندا ءبىراز گاسترولدىك ساپارلارعا شىقتىم. ومبى، قىزىلجار، كوكشەتاۋ... ودان اقتوبە. استاناعا ءبىر-ەكى قايتارا باردىم. الماتىدا دا كۇندە جيىن، كۇندە توي. پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىنداعى كونتسەرت، كەزدەسۋلەرگە قاتىسقانىم ءوز الدىنا. سولاردىڭ سالدارىنان با، ارا-تۇرا شىكىرتتەنىپ تە كالىپ ءجۇردىم. تاياۋدا زايىبىم الفيامەن بىرگە استانادا وتكەن كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى انشىلەر بايقاۋىنا قاتىستىق. وعان كوپ جىلدان بەرى توراعامىن. الفيا قۇجاتتى قاتتاپ، رەتتەپ، جونگە سالاتىن سول.

بۇل جولعى بايقاۋ بۇرىنعىلاردان جاقسى ءوتتى، كوپتەگەن دارىن يەلەرىنىڭ كوزىن اشتىق. بىلىكتى، ساۋاتتى، الەمنىڭ كەز-كەلگەن تۇكپىرىندە وزدەرىن بيىك دەڭگەيدە كورسەتە الاتىن كاسىبي انشىلەردىڭ قاتارى تولىعىپ كەلە جاتقانىنا مارقايدىم، ماساتتاندىم، كەيبىر كۇدىك-كۇماندار سەيىلگەندەي بولدى. جۇلدەلى ورىنداردىڭ دەنى الماتىلىقتارعا بۇيىردى. گران-پري سىيلىعىن العان دينا حامزينا قىزىمىز، مەنىڭشە، الىسقا شاپقالى تۇر. بولاشاقتا جەر جۇزىندە قازاقستان دەسە، دينانىڭ اتى-ءجونى قوسا اتالا ما دەگەن ءۇمىت باسىم. ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن جان تاپين دەگەن جىگىت تە جۇزدەن وزعان جۇيرىك رەتىندە كورىندى. ال، ەندى تۇركىستاندىق ءايبات ءانشى ورازكۇل ەسىمبەكقىزى داۋلەتوۆاعا – ەكىنشى ورىن السا دا – جان-تانىممەن ريزا بولدىم. الماتى، استانا عانا ەمەس، الىس ەلدى مەكەندەرىمىزدە دە سونداي دارىندار بارىنا قۋاندىم. مەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، اناۋ-مىناۋعا ەلپ ەتىپ، وڭاي يىلەتىن كىسىڭ ەمەسپىن. جاستار جان-دۇنيەمدى باۋراپ، كوڭىلىم سەنگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ەكىنشى قۋانىشىم سول. قالاي، ارزي ما، جوق پا؟

– ويباي-اۋ، سىزدەي عۇلامانىڭ قاڭتاردىڭ ايازىنداي قاتال سىنىنا توتەپ بەرگەن وسكىندەرگە ءبىز نە ايتايىق. الدارىنان جارىلقاسىن.

– ءۇشىنشى كۋانىشىم دا بار. قىرىق بولسا، قىرىق ءبىر بولسىن دەپ، سونى دا ايتايىن. سەندەر بىلەسىڭدەر مە، جوق پا، وتكەن جىلعى قازان ايىنىڭ 7-ءسى مەن 9-ى كۇندەرى قازىر شەتەلدەردە جۇرگەن ءبىر توپ قازاق ونەرپازى تۋعان توپىراققا كەلىپ، الماتى مەن استانا قالالارىندا «شىعىستا ءبۇر جارىپ، باتىستا شەشەك اتقان» دەگەن دەۆيزبەن باتىسقازاقستاندىق فيلارمونيانىڭ وركەسترىمەن بىرگە ونەر كورسەتتى. ىشتەرىندە امەريكادا تۇراتىن ءوزىمنىڭ ۇلىم الماس تا بار.

الگى – باتىسقازاقستاندىق – وركەستردىڭ جاناشىرى قازىر انگليادا تۇراتىن م.بيسەنعاليەۆ. انە، «وتانىمىزداعى كونتسەرتتەر» دەپ اتالاتىن سول شەرۋدىڭ دە ءجونى بولەك بولدى. بىرەگەي سكريپكاشى م.بيسەنعاليەۆتەن باستاپ، انشىلەر ە.قۇرمانعاليەۆ، م.مۇحامەدقىزى، ءبيشى س.راحمەدوۆا، ديريجەر ا.تورىباەۆ، پيانيست ت.ەرجانوۆتارعا كورسەتىلگەن كورەرمەندەر قۇرمەتىنەن كوزگە جاس الارداي كۇي كەشتىك. كوبى مەنىڭ الماسىمنىڭ شىعارمالارىن ورىندادى. ونىڭ ۇستىنە، شەتەلدەردەن بىرگە كەلگەن قانداس ارىپتەستەرى الماستى ماقتاپ، جىلى ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. وعان بارەكەلدە. الماستىڭ ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى ەمەسىن ءوزىم دە بىلەمىن. قايسى كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا نيۋ-يوركتەن – شاماسى، سوندا كومانديروۆكادا جۇرگەن بولسا كەرەك – اناۋ الگى ءوزىمىزدىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولعان ءىنىمىز دۇيسەن قاسەيىنوۆ تەلەفون سوعادى. «ەرەكە، سولاي دا سولاي، جاڭا عانا نيۋ-يوركتىڭ سيمفونيالىق وركەسترى الماستىڭ فورتەپيانو ءۇشىن جازعان كونتسەرتىن ورىندادى. قازىر سودان شىعىپ تۇرمىن، حالىق كوپ جينالدى، كونتسەرت تاماشا ءوتتى، قۇتتىقتايمىن»، – دەيدى. «ديريجەرى كىم؟» – دەگەنىمە، امەريكالىق اتاقتى بىرەۋدى ايتتى، اتى-ءجونى ەسىمدە جوق، ءۇشىنشى قۋانىشىم وسى. تۋعان ۇلىڭنىڭ تۋىندىلارى ءوز وتانداستارى، ونان سوڭ الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كادەسىنە جاراپ جاتسا، قۋانۋعا بولاتىن شىعار دەيمىن، قالاي ويلايسىڭ؟

– قۇتتى بولسىن. جاقىندا سكريپكاشى ءجاميلا قىزىمىز «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاندى. ول دا قۇتتى بولسىن.

– ا، ءيا، راحمەت. ءجاميلا تۋعان ءىنىم، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى مۇراتتىڭ پەرزەنتى عوي، بىراق، مەنىڭ دە قىزىم. فاميليامىز ءبىر. ءىنشاللا، ول دا سەركەباەۆتار اۋلەتىنىڭ ءبىر جۇلدىزىنا اينالىپ كەلەدى، ۇلتجاندىلىعى قانداي. تالابىنا نۇر جاۋا بەرسىن. ءجاميلانى كوبىنە اجەسى (مەنىڭ انام) تاربيەلەگەن بولاتىن.

– مۇراتتىڭ ايەلى قازاق پا؟

– ءبىز ءوزى اكەمنەن باستاپ بارلىعىمىز ينتەرناتسيونالدىق وتباسى بولدىق قوي. مۇراتتىڭ ۇيىندەگى كەلىنىم بەلارۋس قىزى. جاقىندا، تەلەديداردان كورگەن دە شىعارسىڭ، مۇرات باسقاراتىن وركەسترمەن ءوزىمنىڭ جاس كەزىمنەن سۇيىكتى ءانىم «...نەبو سينەەنى» ورىندادىم. مەنەن كەيىن ءجاميلا سكريپكادا وينادى.

– ەرەكە، الگىدە ءوزىڭىز ايتقان «شىعىستا ءبۇر جارىپ، باتىستا شەشەك اتقان» قازاق جاستارىنا قاتىستى تاعى دا بىرەر سۇراق كەلىپ تۇر كوكەيگە. وتكەندەگى اڭگىمەلەرىمىزدە قازاق حالقى الەمگە ادەبيەت پەن ونەر ارقىلى تانىلۋى ءتيىس، سوڭىمىزدان ەرگەن جەتكىنشەكتەر بار، الدا نە كۇتسەك تە سولاردان كۇتەمىز دەگەندەي پىكىر ايتىپ ەدىڭىز. «ءبىز بولماساق ءسىز بارسىز، ءۇمىت ەتكەن، شىراعىم» دەپ ىبىراي التىنسارين ايتقانداي، سول جاستاردىڭ ىشىندە ءسىز ويلايتىنداي سەنىمنەن شىعا باستاعاندارى بار ما؟

– ازىرگە بىردەڭە دەۋگە ەرتە. ولاردى ءبىر-بىرىنەن بولە جاراتىنداي ەرەكشەلىكتى بايقادىم دەي المايمىن. ايتەۋىر، شەتتەرىنەن  دارىندى ەكەنى داۋسىز. ەگەر «اسىل پىشاقتىڭ قاپ تۇبىندە جاتپايتىنى» شىن بولسا، ءبىرى بولماسا ءبىرى ءالى-اق شىرقاۋ شىڭعا شىعىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ۋاقىت كورسەتەدى.

– ەندەشە، مىنانى ايتىڭىزشى. ورىس ءتىلدى گازەتتەردىڭ ءبىرى سول جۇلدىزدارعا ەلدى ساعىناسىڭدار ما، قاشان ورالاسىڭدار دەگەن ساۋال قويىپتى. وعان م.مۇحامەدقىزى: «قايدا شاقىرسا، سوندا بارىپ ءان سالامىن»، ت.ەرجانوۆ: «قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەسپىن»، ە.قۇرمانعاليەۆ: «مەن – قازاقپىن، ءبىتتى»، ا.تورىباەۆ: «شاقىرسا، كەلەمىن»، س.راحمەدوۆا: «قاي قيىردا جۇرسەم دە ءوزىمدى قازاقپىن دەپ سەزىنەمىن»، ال ءسىزدىڭ ۇلىڭىز الماس: «نيەتتەرى اق بولسا، ءبىرىنشى شاقىرعاندا-اق ورالۋعا ءازىرمىن»، – دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. وسى پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟

– قالاي قارايمىن، دۇرىس قارايمىن. ءوزىڭ ويلاشى، ارقايسىسى ءار ەلدە جۇرگەن سول قىز-جىگىتتەردىڭ ءبىر-ءبىرىن ىزدەپ تاۋىپ، اتامەكەنگە ات باسىن بۇرۋلارى عاجاپ ەمەس پە؟ بايقاۋىمشا، سەن ولاردى قارا باستىڭ قامى ءۇشىن مۇحيت اسقاندار قاتارىنا قوسقىڭ كەلەتىن سياقتى. دۇرىس ەمەس. تۋعان ەلدىڭ كىم-كىمدى دە ماگنيتتەي تارتىپ تۇراتىن كيەسى بولادى. ول ەشكىمدى دە جىبەرمەيدى. انە، وزدەرى دە ايتىپتى عوي ءبىراۋىزدان «كەلەمىز» دەپ. قازاقتىق قانى بولماسا، انگليادا تۇراتىن مارات بيسەنعاليەۆ ورالعا كەلىپ وركەستر ۇيىمداستىرا ما؟ اۆستريادا وقيتىن الان بورىباەۆتى استاناداعى سيمفونيالىق وركەستردىڭ باس ديريجەرى بولدى دەپ وزدەرىڭ جازعانسىڭدار. ال، اناۋ تەمىرجان ەرجانوۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەسپىن» دەگەنىنە شامداناتىن دانەڭە جوق. مەن بىلەمىن، ول شىنىندا دا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتى ەمەس، ماسكەۋدە تۋىپ-وسكەن. الدە، شەتەلدە تۇراتىن ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ ءبارى قازاقستان ازاماتى ما؟ قايتا تەمىرجاننىڭ ءۇيىرىن تاۋىپ، اتا تەگىن ۇمىتپاي (قاستەرلەپ) جۇرگەنىنە بارەكەلدى. الماسقا كەلسەم، «ءويت، ءبۇيت» دەمەيمىن، ءوزى بىلەدى.

– راحمەت، ەرەكە! كەلەسى سۇراق. دوستارىڭىز بار ما، كوپ پە، كىمدەر؟ جالپى، دوس دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟

–  قازىر قاتتى سەزىنەتىن ءبىر نارسەم، «ادام قارتايعاندا بالا بولادى» دەگەن راس پا دەپ قالدىم. ورىستار «ستارىي ملاد وديناكوۆىە» دەيدى. دوستاردىڭ بارىنەن دەرلىك ايىرىلىپ ءبىتتىم دەسەم بولادى. بالا كەزدە – مەكتەپتە بىرگە وقىعان – ءسابيت دەگەن دوسىم بار ەدى. سول ەكەۋمىزدىڭ جۇرگەن-تۇرعان، قيسىق-قىڭىر قىلىقتارىمىز ەسكە تۇسكەندە كوڭىلىم بوسايدى. ءوزىمدى جالعىز سەزىنەمىن.

ال ەندى، باۋىرىم، دوس دەگەندى اركىم وزىنشە تۇسىنەتىنىن مەنسىز دە شامالايسىڭ عوي. ماعىناسى تەرەڭ، كۇرمەگى كۇردەلى، فيلوسوفيالىق ۇعىم. مەن ساعان ءبىر ءتامسىل ايتايىن، بالكىم، سودان بىردەڭە ۇعارسىڭ. ەرتەرەكتە ن.زاۆادسكي دەگەن (ماسكەۋلىك) كورنەكتى رەجيسسەر بولدى. اتاق-داڭقى ودان دا بيىك گالينا ۋلانوۆا دەگەن ءبيشى (بالەرينا) بولدى. ولاردىڭ اراسىنداعى اڭىزعا بەرگىسىز ماحاببات حيكاياسى جۇرتتىڭ بارىنە بەس ساۋساقتاي ءمالىم-ءتىن. انە، سولاردى جاستارى ۇلعايعان شاقتارىندا ءبىر كورگەنىم ەسىمدە. زاۆادسكيدى جاقىنىراق تانيتىنمىن دا، ۋلانوۆانى سىرتتاي بىلەتىنمىن. ۇشەۋمىز جولىققان ساتتە زاۆادسكي ۋلانوۆاعا سونشالىق نازىك سەزىممەن ەلجىرەي قاراپ: «درۋگ موي! يا حوچۋ پوزناكوميت ۆاس س ۆەليكولەپنىم پەۆتسوم يز الماتى ەرمەكوم سەركەباەۆىم»، – دەدى وعان «ءسىز» دەپ سويلەپ. سول-اق ەكەن، جانارى سونە باستاعان كوزدەرىندە  جارقىل پايدا بولعان ۋلانوۆا ماعان قاراي كۇرت بۇرىلىپ: «سولاي ما؟ وتە تاماشا. ايتىڭىزشى، قىمباتتىم، پالەن قىراتتىڭ ۇستىندەگى پالەن ءۇي ورنىندا ما، بۇزىلعان جوق پا؟» – دەپ جىك-جاپار بولسىن، سوعىس جىلدارى الماتىدا تۇرعانىن مەڭزەپ. ءبىر ول ەمەس، سول ءبىر قيىن شاقتاردا الماتىعا ۇلى كينورەجيسسەر س.ەيزەنشتەين، م.روشال، ۇلى اكتەر ن.چەركاسوۆ، بەلگىلى جازۋشى ا.تولستويدان باستاپ كوپتەگەن ماسكەۋلىك ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى ۋاقىتشا كوشىپ كەلگەن-ءدى. ىشتەرىندە گ.ۋلانوۆا دا بولاتىن، ارينە. باسقالار بىرنەشە وتباسى بوپ ءبىر ءۇي، ءتىپتى ءبىر پودۆالدى (وندا كوپتەگەن جەكە مەنشىك، باراق ۇيلەردىڭ استى تولى پاتەرگە لايىقتالعان پودۆال بولاتىن) مەكەندەسە، گ.ۋلانوۆاعا جەكە عيمارات بەرىپتى. ايتىپ تۇرعانى سول.

– وي، ول ءۇي ورنىندا، بۇزىلعان جوق، بۇزبايدى دا. كورگەن سايىن ءسىزدى ەسكە الامىز، – دەپ جاتىرمىن.

بايقاپ وتىرسىڭ با، ن.زاۆادسكيدىڭ سول جولعى ۋلانوۆاعا «درۋگ موي» دەپ سويلەگەنىن. بىلە بىلگەنگە، شىن پەيىلدەن، زور ىزەتتىلىكپەن ايتىلعان سول سوزدە قانشاما قۇرمەت، نازىك سەزىم، تەرەڭ استار جاتىر. «دوس» دەگەننىڭ وسىنداي دا قۇدىرەتى بولادى.

ال، ەندى وسى جاسىما دەيىن مەندە دوس بولدى ما، بولدى، ارينە. ولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر دە بىرەگەيى – جاس ارامىزدا ەداۋىر الشاقتىق بولعانمەن – شاكەن ايمانوۆ ەدى. ماڭدايعا سىيماي كەتتى عوي. ويلاعاندا ءالى كۇنگە دەيىن ساي سۇيەگىم سىرقىرايدى.

ونان سوڭعى ءبىر دوسىم – ۇزاق جىل وپەرا تەاترىندا ديريجەر بولعان – حالىق ءارتيسى تۇرعىت وسمانوۆپەن جۇبىمىز جازىلمايتىن. بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇردىق، ارامىزدان قىل وتپەيتىن. ول دا كەتتى باقيعا.

ءمۇسىلىم ابدۋللين دە كەتتى.

قازىر قۋانىشتان جابىرقاۋ باسىم، قۇلازۋ ءجيى. مۇنى دۇرىس ۇعىن. شۇكىرلىك ەتەتىن جايلار دا جەتەدى. اكەمنىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان تالدىقورعانداعى عاليا اپام ءجيى حابارلاسىپ، حال-جايىمدى سۇراپ تۇرادى. تاياۋدا وسىنداعى ورگاندا ىستەيتىن پولكوۆنيك قىزىنىڭ ۇيىندە باس قوسىپ، ارقا-جارقا بولدىق. قىز دەگەن مەيىرىمدى عوي، عاليا اپام مەنى ءالى كۇنگە سول باياعىشا باسىمنان سيپاپ ايالايدى، ەركەلەتەدى (سەكسەندەگى شالدىڭ قالاي ەركەلەيتىنىن كوز الدىڭا ەلەستەتە بەر، حا- حا-حا!). بۇل دا بولسا زور مەدەۋ، سۇيەنىش. ءوزىم ەشكىمدى ونشا كوپ ىزدەمەيمىن، بارا بەرمەيمىن، ەلپىلدەپ-جەلپىلدەۋگە جوقپىن. ءتۋابىتتى مىنەزىم سولاي بولسا، قايتەيىن. بىراق، جانىم جۇمساق.

– ەرمەك بەكمۇحامبەتۇلى، ەندى وتكەندەگى كەيىن جاۋاپ بەرەمىن دەگەن سۇراققا كەلسەك.

- ەسىمدە جوق. ول نە سۇراق؟

- ءبىر سوزىڭىزدە وسى جاسىما دەيىن ءتورت رەت ۇيلەندىم، ءتورت ايەلىمنىڭ ارقايسىسىمەن وزىمشە باقىتتى عۇمىر كەشتىم دەگەنسىز. سول نەكەلى ايەلدەرىڭىز حاقىندا ەگجەي-تەگجەيلى بايانداساڭىز قايتەدى؟ ولاردان قانشا پەرزەنت كوردىڭىز؟ بالالارىڭىز قانشا، ىشتەرىندە ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋعاندارى بار ما؟ ولار قازىر قايدا، نە ىستەيدى؟ بارلىعى دا الىس، جاقىن شەتەلدەردە تۇرادى دەگەن راس پا؟

و، توبا! اياق استىنان نىلدەي بۇزىلعان ەرەكەڭ جيىرىلا قاباعىن ءتۇيىپ: «ولاردىڭ نە كەرەگى بار، ىشكى ماسەلەگە ارالاسىپ قايتەسىڭ، تۇك تە ايتپايمىن»، – دەپ شارت كەتسىن. «سىزدەي تۇلعانىڭ ىشكى بولسىن، سىرتقى بولسىن، ءومىر يىرىمدەرى قالىڭ وقىرمانعا، قالا بەردى وزىڭىزگە كەرەك، مەن ءۇشىن قاجەتى از» دەگىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، ءتىلىمدى تىستەپ، ءۇنىمدى جۇتتىم. «ايتپاساڭىز ايتپاڭىز، – دەدىم بىراق سالدەن سوڭ. – كەيبىرەۋى تۋرالى ايتىپ قويعانسىز، جازىلعان دا. ماسەلەن، ءبىرىنشى ايەلىڭىز جونىندە. ەڭ بولماسا، سولاردى تولىقتىرمايسىز با؟ جۇرت بارلىعىن ءوز اۋزىڭىزدان بىلگەنى دۇرىس ەمەس پە؟» سول-اق ەكەن، ايتۋى دا، قايتۋى دا تەز جارىقتىق: «ءا، مەيلى، ايتسام ايتايىن، – دەسىن بىردەن شولدەن كولگە اينالىپ:

- ءبىرىنشى جانىم قالاپ ۇيلەنگەن ايەلىم – تامارا ەفيموۆنا. ماماندىعى حيميك بولاتىن، حيميا ينستيتۋتىندا ىستەگەن، مادەنيەتتى، تاربيەلى جان ەدى. ودان الماس، بايعالي ەسىمدى ەكى ۇلىمىز بولدى، – دەدى.

– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، نە ءۇشىن اجىراستىڭىزدار؟

– نە ءۇشىن بولسىن، ءدام-تۇزىمىز جاراسپادى دا.

– سونى بىلاي تارقاتىڭقىراپ ايتساڭىز قايتەدى؟

– ءاي، ءوزىڭ ءبىر سۇلىكتەي جابىسقان نەمە ەكەنسىڭ. ايتقىزباستى ايتقىزاتىن بولدىڭ اقىرى. ءسىرا، جاستىقتىڭ اسەرى بولۋ كەرەك، ايتەۋىر، كورىنە جولدان تايۋ، كورسەقىزارلىق نە كەڭەستىك جۇيەنىڭ تىلىمەن ايتساق، مورالدىق ازعىنداۋ ەمەس، ءبىر ايەلگە ءولىپ-ءوشىپ عاشىق بولدىم، ءبىلدىڭ بە؟ بالا-شاعالى ەكەنىمە قاراماستان، جان-تانىممەن ءسۇيدىم. ول بار جەردە ءومىر قۇلپىرىپ، جوق بولسا، قاراڭعى قاپاسقا اينالادى. كوبىنە ۇيگە قونباي، تۇزدە بولۋىم ءجيى. سونى تامارا دا سەزىپ ءجۇردى، بىراق، سىر بىلدىرمەيتىن. وعان دا، ماعان دا قيىن. اقىرى، جاڭادان تاپقان جان قالاۋىما ءبىرجولا كەتۋگە بەل بۋدىم. كيىم-كەشەگىمدى ارقالادىم دا، ءۇي-جاي، دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارىن قالدىرىپ، سوقا باسىم شىعىپ جۇرە بەردىم. قايتەيىن، تاعدىر سولاي ەكەن، ءوزىمدى تەجەۋگە، توقتاتۋعا ءال-دارمەنىم جەتپەدى.

– ايەلىڭىز سوتقا جۇگىنىپ، داۋ-جانجال شىعارعان جوق پا؟

– ويباي-اۋ، ايتىپ وتىرعان جوقپىن با، ءبارىن سوعان تاستادىم دەپ. نە دەپ جۇگىنەدى سوتقا؟! ءوز باسىم كەيبىرەۋلەردەي ىدىس-اياق، كويلەك-كونشەككە تالاسىپ، يت-ىرجىڭ بولۋدى جەكە كورەمىن. سول ءۇشىن سوتتاساتىندارعا تۇسىنبەيمىن. پالەنى باستادىڭ با، موينىڭمەن كوتەر.

– ىرگەلەرىڭىز بولىنگەن سوڭ بالالار كىممەن قالدى, ولارعا كومەكتەسىپ تۇردىڭىز با؟

– بالالار اناسىمەن قالدى. كومەكتەسپەي نە كورىنىپتى، كومەكتەستىم، ارينە. تامارا قايتقان سوڭ دا بالالاردى جەتىمسىرەتكەن جوقپىن.

– ءبىرىنشى ايەلىڭىز قاشان، نەدەن قايتىس بولدى؟ اۋىردى ما؟

– وي، ودان بەرى نە زامان. الدەبىر قيىن دەرتتەن ايىعا المادى عوي. جەرلەگەندە باسى-قاسىندا بوپ، توپىراق سالدىم، رۋحىنان كەشىرىم ءوتىندىم.

– ءسىزدى وتباسىڭىزدان اجىراتىپ، ەسىڭىزدەن تاندىرا عاشىق ەتكەن ايەل كىم؟ ەلدەن-ەرەك سۇلۋلىعىنا قىزىقتىڭىز با، الدە اقىلى اسقان داناگوي مە ەدى؟

– بىرىنشىدەن، وتباسىمنان اجىراتقان ەشكىم ەمەس، ءوزىممىن. ەكىنشىدەن، ماسەلە سۇلۋلىقتا ەمەس، «سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ» دەمەي مە؟ ۇشىنشىدەن، كوركىنە اقىلى ساي بولماسا، جولاپ نەم بار؟ كۇيدىرىپ- جاندىرعان عاشىعىمنىڭ اتى-ءجونى – كەيىن ەكىنشى ايەلىم بولعان – ليديا سەرگەەۆنا. قازىر امەريكادا تۇراتىن قىزىم يرينانىڭ اناسى. ماماندىعى پەداگوگ بولاتىن. جوعارى جانە ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارى مينيسترلىگىندە ينسپەكتور بوپ ىستەدى. كەشە ەسكى فوتوسۋرەتتەردى قاراپ وتىرىپ، ليديانىڭ بەينەسىنە ۇزاق ءۇڭىلدىم. جان-دۇنيەم تولقىپ، جۇرەگىم شىمىرلادى. قارعاشىم ەدى عوي، اياۋلىم، اسىلىم. ءدام-تۇزىمىز كەلىسپەدى، جازمىش شىعار.

– ليديامەن نەگە اجىراستىڭىز؟

– ونى ايتپايمىن، اۋرە بولما.

– ءۇشىنشى زايىبىڭىز كىم ەدى؟ ودان نەگە اجىراستىڭىز؟

– ونىڭ ەسىمى رۋشان، ەشتەڭە بىتىرمەگەن، ءۇي شارۋاسىنداعى ادام بولاتىن. پەرزەنت كورگەمىز جوق. ۇيلەندىك، اجىراستىق. جامان تۇردىق دەي المايمىن. باسقاداي قوسىپ-الارىم جوق، ءبىتتى.

سۇراماساڭ دا ايتايىن، ءبارىبىر سۇرايسىڭ عوي، ءوزىڭ كورىپ جۇرگەن ءتورتىنشى ايەلىم الفيا اقىلدى، نازىك، سەزىمتال، قوناقجاي، جانىم سۇيەتىن ارداعىم. ءبىلىمدى، ساۋاتتى. كونسەرۆاتوريانىڭ حور ديريجەرلىگى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، قازىر وپەرا تەاترىندا باسقا سالادا ىستەيدى.

– ەندەشە، بالالارىڭىزعا كەلەيىك. قانشا بالاڭىز بار، نە ءبىتىردى، ىشتەرىندە ءسىزدىڭ ءىزىڭىزدى قۋعاندارى بار ما؟ ءۇيلى-باراندى ما؟ نەمەرەلەرىڭىز قانشا؟ قازىر قايدا تۇرادى دەگەندەي.

– ءۇش پەرزەنت ءسۇيدىم. العاشقى ايەلىمنەن كورگەن الماس پەن بايعالي اكە جولىنا ءتۇسىپ وپەرا ءانشىسى بولماعانمەن، ەكەۋى دە مۋزىكالىق ءبىلىم الدى. قازىر امەريكانىڭ بوستون قالاسىنداعى بالەتتە (سولاي اتالادى) ىستەيتىن الماستىڭ ماماندىعى پيانيست، كومپوزيتور رەتىندە دە تانىمال. كلاسسيكالىق باعىتتاعى شىعارمالارى اسىرەسە باتىستىق ەلدەردە ءجيى ورىندالادى. ءبىر قۋانارلىعى، شىعارمالارىنىڭ ۇلتىق ناقىشى مەن قازاقى بوياۋى قانىق دەسەدى ايتۋشىلار ء(وزىم دە بايقايمىن). شەتەلدەردەگى قازاق مۋزىكانتتارىنىڭ دەنى الماستىڭ شىعارمالارىن ورىنداۋعا بەيىل، شەتتەرىنەن ماقتايدى.

الماس امەريكاعا 1999 جىلى كەتتى. العاشقىدا القيساسسىن فورتەپيانودان باستاپ، ەپتەپ مۋزىكاتانۋمەن دە اينالىسقان-دى. ۇيلەنگەن. كەلىنىمنىڭ ۇلتى ورىس. اناستاسيا دەگەن قىزى، ەسىمىن مەنىڭ كەلىسكەن-كەلىسپەگەنىمە قاراماستان قويعان ەرمەك اتتى ۇلدارى بار.

ماسكەۋدە تۇراتىن ەكىنشى ۇلىم بايعالي – سونداعى «ا’ ستۋديو» ۇجىمىنىڭ جەتەكشىسى. بايعالي كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى مۋزىكا مەكتەبىن، ودان سوڭ كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن. ونىڭ دا ماماندىعى پيانيست. كاميلا، سانا دەيتىن قىزدارى بار. راۋشان كەلىنىم قاراپايىم قازاق قىزى. ساتبەك، سۇلۋ ەسىمدى قۇدا-قۇداعيىم بار، وسىندا تۇرادى.

– يرينا شە؟ قايدا، نە ىستەيدى، تۇرمىس قۇردى ما؟

– ول مەنىڭ ليديا سەرگەەۆنادان كورگەن پەرىشتەم عوي. اكە ءۇشىن قىز دەگەن ءتاتتى بولادى ەكەن. يرينا ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. اناۋ الگى بەلگىلى جازۋشى ساپار بايجانوۆتىڭ ەرلان دەگەن ۇلىمەن تۇرمىس قۇرعان ەدى، الدەنەدەن اجىراسىپ كەتتى. بىراق، ديدار اتتى ۇلدارىن بىرگە تاربيەلەپ، قارىم-قاتىناستارىن ۇزبەيدى. يرينا قازىر امەريكاداعى – اسا قۇزىرلى سانالاتىن  مۇگەدەكتەر پانسيوناتىندا ىستەيدى. الماس اعاسىمەن ارالاسىپ تۇرادى. ديدار نەمەرەم دە سوندا، ساۋدا فلوتىندا وقيدى، بۇيىرسا، كەمە كاپيتانى بولاتىن شىعار.

ال،  ساپار قۇدام بۇگىندە باقيلىق. كۇلاش قۇداعيىم زەينەتكە شىقسا دا، جۇمىس ىستەيدى. ايتقانداي، كەشە ساپاردى ەسكە الۋ مازىرىنە شاقىرىپ ەدى، قاتىسا الامىن با، المايمىن با، بىلمەي وتىرمىن. ازداپ شىكىرتتەنىپ قالدىم، ايتپەسە، ءبىر پيالاي شايىن ءىشىپ قايتسام ءتاۋىر بولار ەدى.

– ەرەكە، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءسىزدىڭ كورىكتى دە كوركەم كەلبەتىڭىز بەن ەرەكشە انشىلىگىڭىزدى مەڭزەپ «ءبىر باسىنا قۇداي ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان» دەيتىنىن تالاي ەستىدىك، كۋا بولدىق. ەندەشە، ءۇي سىرتىندا دا ناقسۇيەرلەرىڭىز از بولماعان شىعار؟ قالاي دەيسىز؟ بارماق باستى، كوز قىستى ماحاببات داستاندارىڭىز جايلى ايتارىڭىز بار ما؟

– سەن، باۋىرىم، مەنىمەن كەزدەسكەلى بەرى وسى سۇراقتى تىكەلەي دە، جانامالاپ تا قويۋداي قويىپ كەلەسىڭ. العاش عاشىق بولعان قىزىڭىز بولدى ما دەدىڭ، ايتتىم. سىزگە عاشىق بولعان قىز-كەلىنشەكتەر بولدى ما، ولاردىڭ سەزىمىنە سەزىممەن جاۋاپ بەردىڭىز بە دەدىڭ، ايتتىم. جاس كەزدەگى كوڭىلدەس بولعان كەيبىر بيكەشتەردىڭ اتتارىن دا اتادىم. ەندى نەعىل دەيسىڭ؟ تامارا ەفيموۆنانىڭ كوزى تىرىسىندە – قۇپيا تۇردە باستالىپ – (ليديا سەرگەەۆناعا) ۇيلەنۋمەن اياقتالعان كۇيدىم-ءپىستىم احۋالدان باسقا كەيىن مەندە اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ايتا قوياتىنداي ماحاببات رومانى بولعان ەمەس. بولسا، جاسىرىپ قايتەمىن، قورقامىن با؟ شاماسى، سەندەر باتىستىق جۇلدىزدار ەمىن-ەركىن سىلتەي بەرەتىن عاشىق-ماشىقتىققا ەستەرىڭ كەتە ەلتىپ، مەنەن دە سونداي بىردەڭە-شىردەڭە دامەتەسىڭدەر-اۋ دەيمىن. البەتتە، ءبارىمىز باسى جۇمىر پەندەمىز، بالكىم، ارعى-بەرگىدە كەزدەيسوق كوز تۇيىسكەن ارۋلارمەن قاس-قاعىمدىق ىستىق ساتتەر بولسا بولعان شىعار. ولاردى ءسوز ەتىپ كەرەگى نە؟ ەشكىمنىڭ اتى-ءجونى دە ەستە جوق. ەگەر كوكەيىڭدى تەسىپ وتىرعان – مەن جوعارىدا اتاعان – ۋلانوۆا مەن زاۆادسكيدىڭ ۇزاق جىلدىق قۇپيا ماحابباتىنا ۇقساس حيكايات بولسا، يەگىڭ قىشىماي-اق قويسىن. جوق، جوق، تاعى دا جوق. ءبىز قالاي دەگەندە دە، وتباسىنا ادال بولۋ كەرەك دەيتىن كەڭەستىك يدەالدى بەرىك ۇستاندىق، باۋىرىم. سول ەسىڭدە بولسىن.

– تۇسىنىكتى، ەرەكە! كەشەگى كەڭەس كەزىندە قازاق مۋزىكا ونەرى ايتارلىقتاي ءوستى، دامىدى. وزىڭىزدەي انشىلەر شىقتى. مۋزىكالىق ساۋاتى بار كومپوزيتورلار پايدا بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارىن بىرنەشە بۋىن وكىلدەرى تىڭداپ، شىرقاپ، پاتريوتتىق، ۇلتتىق ءتالىم- تاربيە، رۋحاني ءنار الدى. بۇگىندە كوبى ورىندالمايدى، اۆتورلارى اتالمايدى. جازىقتارى نە سوندا؟ كەڭەستىك قوعام، سوتسياليستىك ءۇردىس، كومپارتيانى ازدەكتەگەنى مە؟ ءماتىنى بولماسا دا، ءجۇز تولعاتىپ، مىڭ ويلانۋدان تۋىنداعان مۋزىكالىق جادىگەرلىكتەر ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قازىر قايتا جاڭعىرتىلىپ جاتقان التىن قورعا سولار قوسىلار ما ەكەن؟ عۇمىرىنشا ونەرگە قىزمەت ەتتىك، سوڭىمىزعا ولمەيتىن-وشپەيتىن ۇلەس، مۇرا قالدىردىق دەپ باقيعا اتتانعان تۇلعالارعا وبال ەمەس پە؟ راس، ءسىزدىڭ قولىڭىزدا تۇرعان پارمەن جوق. سوندا دا... جانىڭىز اۋىرا ما؟

– تۇسىنەمىن. جانىم نەگە اۋىرمايدى، جانىم تۇگىل، جۇرەگىم دە اۋىرادى. مىنە، سەن ەسكى جارانىڭ بەتىن تىرناپ، تاعى دا اۋىرتىپ وتىرسىڭ. بىراق، ءوزىڭ ايتقانداي، بۇل جونىنەن مەندە قازىر نە قايران بار. ويلانسا، اناۋ مادەنيەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، ونەرگە قورعان بوپ ءجۇرمىز دەيتىن مىقتىلار ويلانسىن. سولار وزدەرى ت.جۇرگەنوۆ، ءى.وماروۆ، ءو.جانىبەكوۆتەردىڭ ىستەگەنىن ىستەمەك تۇرماق، اتى-جوندەرىن بىلەر مە ەكەن؟ ءاي، قايدام. كۇدىگىم بار.

الدە، كەڭەستىك كەزەڭدەگى كول-كوسىر مۋزىكالىق تۋىندىلاردى مۇرتىن بۇزباي ساقتاۋ ءۇشىن سوتسياليزمگە قاراي كەرى شەگىنەمىز بە؟ ولاي بولمايدى عوي. سەن كەڭەس داۋىرىندەگى كومپوزيتورلاردى ايتساڭ، وسى كۇندە سول زامانداعى يسااك وسيپوۆيچ دۋناەۆسكي باستاعان الىپتاردىڭ ءوزى نازاردان تىس قالىپ تۇرعان جوق پا؟ ايتشى، قازىر شوستاكوۆيچ، پاحمۋتوۆا، سولوۆەۆ-سەدوي، وستروۆسكي، بلانتەر، بابادجانيان، حاچاتۋريان ت.ب. كىم ءبىلىپ، كىم ەسكەرىپ جاتىر؟ قانشاما قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الاتىن جەڭىل مۋزىكاسى بار دۋناەۆسكيدىڭ «كاپيتان گرانتتىڭ بالالارى» فيلمىنە جازعان مۋزىكاسى قانداي ەدى، شىركىن. (وسى ارادا كوزى جاساۋراعان ەرەكەڭ اتالمىش فيلمنەن ءبىر-ەكى ءاندى ايتىپ جىبەردى). «شيروكا سترانا مويا رودناياسى» شە؟! مەن ونى چايكوۆسكيمەن قاتار قويامىن.

وزىمىزگە كەلسەك، ەگەر قازاقتىڭ حالىق اندەرى ولمەسە، بىرىنشىدەن، ءوز اندەرى ۇمىتىلسا دا، برۋسيلوۆسكي ولمەيدى، سونى ءبىلىپ قوي. احمەت، مۇقان دا سولاي. احمەت دەمەكشى، «اباي» وپەراسىنىڭ افيشاسىنا جازىلاتىنى بولماسا، قايران احمەت جۇبانوۆتىڭ اتى دا اتالمايتىن بوپ بارادى ەمەس پە؟ نە ەسكە الۋ كەشى، نە بايقاۋ، جارىس، جۇلدە وتپەيدى. بىرنەشە بولىمنەن تۇراتىن «تاجىك بيلەرى» ناسيحاتتالمايتىنىنا تاڭمىن. ول دەگەن كلاسسيكا عوي. احاڭ مارقۇم سول ءۇشىن تاجىكستان عىلىم اكادەمياسىنا تولىق مۇشە بوپ سايلانباپ پا ەدى؟

قوي، ايتا بەرسە ءسوز كوپ، رەنىش-نالا كوپ. مەنىڭشە، كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ، ەڭ بولماسا، ليريكالىق سارىنداعى شىعارمالارىن ءجيى-ءجيى ناسيحاتتاعاننان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. جاقىندا، ۇمىتپاسام، سونداي ءبىر كەش ءوتتى-اۋ دەيمىن. شاقىرسا بارار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن، شاقىرعان جوق. بىراق، سونى ۇيىمداستىرعان ازاماتتارعا العىسىم ۇلكەن.

مەنىڭ ۇستانىمىم: تەمىرقازىق، تامىر مىقتى بولسىن. انە، اناۋ يوسيف  كوبزون، لەۆ لەششەنكولار الماتىعا كەلگەن سايىن زال تولى كورەرمەنگە قاسقيا قاراپ تۇرىپ: «سەندەردە ەرمەك سەركەباەۆ دەگەن ءانشى بار، بىلەسىڭدەر مە؟» – دەيدى. تامىردىڭ مىقتىلىعى دەگەن سول ەمەس پە. بارىنە تورەشى ۋاقىت. ورنىنا قويار، نە قويماس، بىراق، ءۇمىتسىز سايتان.

– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستاردا توزىعى جەتىپ، ۇسقىنى قاشقان وپەرا تەاترىنىڭ ەسىگى ۇزاق جىل كىلتتەلىپ، ونەر سۇيەر قاۋىم ونى ءبىرجولا جابىلىپ، قۇردىمعا كەتە مە دەپ داعداردى. ابىروي بولعاندا، قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن مۇمكىندىك تابىلىپ، امان قالدى. سول كەزدەردە سىزگە دە وڭاي تيمەگەن شىعار، قانداي كۇي كەشتىڭىز؟

– اۋ، بۇكىل ءومىرى سول تەاتردا وتكەن ادام قانداي كۇي كەشۋشى ەدى، جۇردىك قوي اشىق كۇندە توبەمىزگە جاي تۇسكەندەي «ا، قۇدايلاپ». جالپى، تەاتردىڭ جىرى ودان كوپ بۇرىن باستالعان-دى. ساحناسى سالدىرلاپ، ەدەنى ءشىرىپ، قابىرعاسى قاۋساعان عيمارات جونىندە قوناەۆقا بارىپ: «ديمەكە، تەاتردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزبەسە بولمايدى، نوبايىن جاڭالاۋ كەرەك»، – دەپ دابىل قاققانمىن. ول: «قارسى ەمەسپىن، جاڭا جوبا بار ما، بولسا كورسەت»، – دەدى. مەن: «ارحيتەكتور ەمەسپىن، قالاي كورسەتەمىن، مەنىكى ۇسىنىس قوي»، – دەدىم. «ءبىر امالىن جاسارمىز»، – دەگەن ديمەكەڭ كەيىن ۇمىتىپ كەتتى مە، باسقاداي سەبەپ بولدى ما، وڭ ناتيجە شىقپاي، اقىرى جابىلىپ تىندى عوي. كۇنكورىسى قيىنداعان ارتيستەر ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا كەتىپ، بازبىرەۋلەرى بارعان جاقتارىندا قالىپ تا قويدى. تەاتردىڭ ءىشى-سىرتى ساۋدا دۇڭگىرشەكتەرىنە تولىپ كەتكەن شاقتاعى احۋالىمدى سەن سۇراما، مەن ايتپايىن. شۇكىر، ءبارى ارتتا، سوعان تاۋبە ەتەمىن.

– وتكەندەگى ءبىر سوزىڭىزدە يتالياداعى وپەرا تەاترىنىڭ تومەنگى قاباتىنان رەستوران كوردىم دەپ ەدىڭىز.

– ءتۇسىندىم. بىزگە دە كەرەك پە دەمەكسىڭ عوي. ولاردا رەستوران بولسا، جوقشىلىقتان ەمەس، بارشىلىقتان. ويتكەنى، ول يتاليا. ءبىز يتاليا ەمەسپىز. يتاليادا ونەردىڭ قاي سالاسى بولماسىن، كۇشتى دامىعان. اسىرەسە، وپەرا. ولاردىڭ بايىرعى ءداستۇرى، تاريحى بار. ءبىز ۇيرەنۋشىمىز. البەتتە، ۇيرەنە الساق. سوناۋ جىلدارى قوناەۆ پەن يماشەۆ جامبىل وبلىسىنداعى الدەبىر شارۋانىڭ بالاسىن ايتۋلى ءانشى بولا ما دەپ يتالياعا جىبەردى. قامقورلىقتارىن اياماي، بارلىق جاعدايدى جاسادى. اتتەڭ، نە كەرەك، ول جىگىت ءۇمىتتى اقتامادى، اقتاي المادى. ماسكەۋدە ءبىر جولىققانىمىزدا ديمەكەڭ «سول بالادان كوڭىلىم قالىڭقىراپ ءجۇر» دەپ ەدى، ايتقانى ايداي كەلدى. ول كىم دەپ سۇراما، اتى-جونىندە تۇرعان ەشتەڭە جوق، بىلتىر ما ەكەن، مارقۇم بوپ كەتتى. ءسوزىمىز اۋىر بولماسىن، جۇرت بىلەتىن جاي بولعان سوڭ ايتىپ جاتقانىم دا.

بىراق، سەن وسى سۇراعىڭمەن ەسىمە قاي-قايداعىنى ءتۇسىرىپ وتىرسىڭ. يتاليادا ارعى-بەرگى زامانداردا نەبىر كۇمىس كومەي، مايتالمان انشىلەر كوپ بولعان. قازىر دە جەتەدى. مىسالى، بىرىنەن ءبىر وتەتىن پاۆاروتتي، دومينگو، كارارەستى الايىق. ۇشەۋى بىرىگىپ (تريو) تە، جەكەلەي دە شىرقايدى. ماعان ءبىر ءوزى مىڭ ءانشىنى جولدا قالدىراتىن تەڭدەسى جوق تەنور لۋچانو پاۆاروتتي كوبىرەك ۇنايدى. انە سوعان ءوز ورىنداۋىمداعى ءان، رومانس، اريالار جازىلعان كومپاكت-ديسكىنى قالاي جەتكىزسەم ەكەن دەپ جۇرگەندە، قايسىبىر جىلى قۇداي جارىلقاپ، ۇلكەن اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆ يتالياعا ەلشى بوپ بارا قالمادى ما؟! كوپ ۇزاماي ولجاسقا «پاۆاروتتيگە تاپسىر» دەپ قولىنا كومپاكت-ديسكىنى ۇستاتتىم. ەلشى اقىن: «و، بولدى، ءسوز جوق، تاپسىرامىن»، – دەپ الىپ كەتتى.

العاشىندا قايدان بىلەيىن، ونەردى ءبىر ادامداي سىيلايتىن، تۇسىنەتىن، بىلەتىن، مەنى دە قۇرمەتتەيتىن شىعار دەپ ويلايتىن ولجاس ىنىمە يمانداي سەنگەن جازعان باسىم قاننەن-قاپەرسىز جۇرە بەرىپپىن. اي ءوتتى، جىل ءوتتى، نە ولجاس، نە پاۆاروتتيدەن ءلام-ميم دەگەن دەرەك جوق. ولجاس تاپسىرمادى دەيىن دەسەم، ول مۇمكىن ەمەستەي. ءپاۆاروتتيدىڭ قولىنا تيگەن جوق شىعار دەيىن دەسەم، ول دا مۇمكىن ەمەستەي. نەگە دەسەڭ، ءوزىمنىڭ توپشىلاۋىمشا، ەگەر ونداي ءىرى تۇلعا الىستاعى قازاق ارىپتەسىنىڭ اماناتىن العان بولسا، ءۇن قاتپاۋى اقىلعا سىيمايدى. سودان قانشا قيماسام دا، كوڭىلىمە «ولجاستان ءبىر شيكىلىك بولمادى ما ەكەن» دەگەن كۇدىك كەلسىن. انىق-قانىعىن بىلەيىن دەپ سويلەسىپ بايقاسام، ايتقانداي-اق، ءجون-جوباعا جەتىك ولجاس مىرزا: «بولادى دەدىم عوي، بولادى، جىگىتتەرگە تاپسىرىپ قويدىم، كۇتىڭىز»، – دەپ ىڭىرانادى.

– بالكىم، سودان كەيىن تابىستاعان شىعار؟!

– جوق، جوق!  تابىستاسا، بارلىق ادرەس، تەلەفون ءنومىرى تۇگەل جازىلعان، قۇداي بىلەدى، پاۆاروتتيدەن ءبىر حابار بولار ەدى. بولعان جوق، دەمەك، العان جوق. ريمگە جەتىسىمەن تىندىرا سالاتىن شامالى بۇيىمتايدى سونشاما سوزباقتاپ، پالەنباي ۋاقىتتان كەيىن جىگىتتەرىنە «تاپسىرعان» ولجاسقا رەنجىدىم. ءتىپتى، ءپاۆاروتتيدى ەلشىلىككە شاقىرىپ قولىنا ۇستاتسا كوپتىك ەتەر مە ەدى؟! وندا قايتا وزىنە دە، قازاقستانعا دا ابىروي بولماس پا ەدى؟! بىراق، ويتسە كىشىرەيىپ قالاتىنداي، وعان ءاددىسى جەتپەدى.

ايتسە دە، سەن دۇرىس ايتاسىڭ، ولجاسقا ەسكەرتۋ جاساعان سوڭ، باسىندا مەن دە سولاي ويلاپ، پاۆاروتتيگە تاپسىرعان دا بولار، بىلمەي جۇرگەن شىعارمىن، وندا قۇداي كەشىرسىن، ولجاستان عافۋ وتىنەرمىن دەپ كوپ ۋاقىت ءارى-ءسارى كۇيدە ءجۇردىم. ولاي بولمادى. قاتەلەسكەنىمدى كەيىن ءبىلدىم. ولجاسپەن – ويدا-جوقتا – اەروپورتتا جولىققاندا.

مۇنى ءسال ارىدەن باستايىن. مەن ساعان استانادا جىل سايىن وتەتىن كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى بايقاۋعا تۇراقتى توراعا ەكەنىمدى ايتتىم، ءا؟ انە، سونداي كەزەكتى بايقاۋدىڭ بىرىندە تامارا وتەعاليەۆا دەگەن قىز گران-پري جۇلدەسىن جەڭىپ الدى. بۇل دارىندىلاردىڭ دارىندىسىنا بۇيىراتىن مارتەبە. تامارا ەندى ءارى قاراي يتالياعا بارىپ وقيمىن دەپ قيعىلىق سالدى. ءوزىنىڭ تۇرمىس ءحالى ونشا ەمەس پە، قايدام، باعىن سىناسىن، مەسەلى قايتپاسىن دەپ، جولىنا بيلەت الىپ بەردىم. سودان ول ريمگە اتتاندى. جات جەر، بەيتانىس قالا. ءبىراز ماشاقات كورىپ، قينالسا كەرەك. بىردە سۋىقتان پانا ىزدەگەن تورعاي قۇساپ، يتالياداعى قازاق ەلشىلىگىنە بارىپتى. ونداعىلار نە ىستەگەن؟ قازاقستاندىقپىن، قازاقپىن دەگەنىنە قاراماي، ەلشىلىكتىڭ بوساعاسىنان دا اتتاتپاستان، جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ قۋىپ شىققان. سونى ەستىگەندە بۇل نەتكەن قاتىگەزدىك، ەلشىلىكتى اتا جۇرتىمنىڭ جۇرناعى دەپ بارعان قارشاداي قىزعا جىلىلىق، مەيىرىم-شاپقات، ىستىق ىقىلاس كورسەتپەگەندەرى قالاي؟ ولجاس مىرزا اينالاسىنا ويى تاياز، بەتى اياز، كوزىن شەل باسقان كەۋدەمسوقتاردى جيناپ العان با، نەمەنە دەپ كۇيىندىم، نالىدىم. سەن ءبىلىپ قوي، مەن قانشا كىشىپەيىل بولعانمەن، كەرەك كەزدە قىزعان تەمىردەي قارىپ تۇسەتىن قاھارلى اداممىن. قاجەت بولسا، قامال بۇزامىن. قاھارىما ەشكىم كەزىكپەسىن. قاجەت پە، ايتا بەرەيىن بە؟

– ايتا بەرىڭىز، تارتىنباڭىز.

– نەگە تارتىنادى ەكەنمىن. تارتىنبايمىن. ءبىر جولى اەروپورتقا بارسام، كىرسە شىققىسىز بولمەدە – ءبارى جينالىپ ءبىر جاققا ۇشا ما، نەمەنە، ىشتەرىندە اقمارال ارىستانبەكوۆا بار – كىل قازاقستاندىق ەلشىلەر قاتار تۇزەپ، قازديىپ وتىر. قول قۋسىرىپ، باس يەتىن مەن ەمەس. سالەم دە بەرمەي، سالەم دە الماي، تۋرا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ الدىنا باردىم دا:

– سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، ا؟ – دەدىم تەرىمە سىيماي. – ەلشىلىككە ەلجىرەپ بارعان قازاق قىزىنا نەگە ەسىك اشپادىڭدار؟ اشپاق تۇگىل، بوساعادان قاراتپاي، كەۋدەدەن يتەرۋلەرىڭ قالاي؟ نەگە جىلاتاسىڭدار؟ تايقى ماڭداي تاسىراڭبايلارىڭا نەگە ەسكەرتىپ قويمايسىڭ؟ كىمدى ايتقانىمدى ءبىلىپ تۇرسىڭ با؟ بىلەسىڭ!

ايتتىم دا، كەلگەن ىزىممەن كەرى بۇرىلىپ كەتە باردىم. بىلاي شىققاسىن دا قالتىراپ-دىرىلدەپ، ءوز-وزىمە كەلە المادىم.

– ولجاس قالاي قابىلدادى؟ بىردەڭە دەدى مە؟

– نە دەسىن، سۇپ-سۇر بوپ وتىردى دا قالدى.

– باسقا ەلشىلەر شە؟ ارااعايىندىق بىلدىرگەندەر بولعان جوق پا؟

– مەن ايتارىمدى ولجاسقا ايتتىم. باسقالاردىڭ شاتاعى قانشا؟ بىرەۋى قۇق ەتكەن جوق، ەتسە سىباعاسىن الار ەدى. سول جولى ولجاس مەنى، شاماسى، پاۆاروتتيعا بايلانىستى ۇرىستى دەپ تە ويلاۋى عاجاپ ەمەس. ويلاي بەرسىن. ەگەر ول اماناتتى ورىنداسا، الماتىعا سان رەت كەلىپ ءجۇر، ءبىر حابارىن ايتپاس پا ەدى؟! بىراق، وزىمە ايان، ولجاسقا اەروپورت باسىندا شۇيىلگەنىمە ءپاۆاروتتيدىڭ قاتىسى جوق. ءتىپتى، ول اماناتىمدى پاۆاروتتيگە تاپسىرعان كۇندە دە، قازاقتىڭ قارشاداي قىزىن ەلشىلىككە كىرگىزبەگەنى ءۇشىن اياماعان بولار ەدىم. كىم ەكەنى كورىندى، ماسەلە سوندا. ونىڭ قازىر الگى جۇرت شۋلاپ ايتىپ جاتقان نيگيليزمى مەن كوسموپوليتيزمىندە، ناق ءبىر سودان اراشا سۇراعانداي، تەك جاتقان قازاقستاندىق ورىس قاۋىمىنىڭ ءسوزىن سويلەگەنسىپ ماردىمسۋىندا شارۋام جوق. مىقتى بولسا، ءىس قاعازدارىن انا تىلىنە كوشىرىپ، ورىس مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاعان ۋكرايناداعى 15 ملن. ورىسقا اراشا ءتۇسسىن. بۇل اڭگىمە وسىمەن ءتامام. تاعى سۇراعىڭ بار ما؟

– بار.

– وندا كەلەسىدە. قازىر ءبىر-ەكى ءان سالايىن، قارسى ەمەسسىڭ بە؟

– قارسى بوپ، قاھارىڭىزعا ۇشىرايىن با؟ قۇلاق سىزدە.

***

ورنىنان قالت كوتەرىلگەن ەرەكەڭ كورشى بولمەدەگى رويالعا بارىپ وتىردى دا، سىم پەرنەلەردى باسىپ-باسىپ جىبەردى. كەتتى ءاننىڭ نەبىر تورەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى اۋەلەپ: «عايني»، «تىلەۋقاباق»، «رودينا»، «اق باقاي»، «كوزىمنىڭ قاراسى»...

بۇگىن ونشا شارشاماعانداي. كىرپيازدىعى كەم، زەكۋى از. قيماستىق باسىم. جىلى قوشتاسىپ، جايدارى تاراستىق. ۇلىنىڭ اتى ۇلى عوي، شىركىن. قازاقتىڭ باقىتى ءۇشىن ۇزاق جاساپ، امان جۇرە بەرىڭىزشى، قادىرمەندى ەرەكە!

2005 ج

زاكىر اساباەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ مەدالىنىڭ يەگەرى

Abai.kz