بيىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىل تولادى. بىراق سوندا دا كسرو-عا دەگەن ساعىنىش ازايماي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، «ەڭ ءدامدى بالمۇزداقتى» بۇرىن-سوڭدى ونىڭ ءدامىن تاتىپ كورمەگەندەر دە، قازىرگى ۋاقىتتا جوعارى ساپالى بالمۇزداقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تاڭداي الاتىندار دا اڭساپ وتىر.

سونىمەن، ءسىزدى مۇلدە جاقسى كورمەيتىن اتا-انانى ساعىنۋ قانداي قۇبىلىس جانە نەگە «فرانكەنشتەيندى» تىرىلتۋگە دەگەن ۇمتىلىس كۇشەيە تۇسۋدە؟ مۇمكىن بۇل وزدىگىنەن وتەتىن، ارالاسۋعا بولمايتىن تابيعي پروتسەسس، نەمەسە...

ارينە، مۇنداي «رەنەسسانستىڭ» سەبەپتەرى جانە كسرو-نىڭ ءمايىتىن قايتا جانداندىرۋعا دەگەن ارەكەتتەر جەتەرلىك. ولاردىڭ اراسىندا جاستىق شاققا قاتىستى ءارى شىندىققا سايكەس كەلەتىن، سونداي-اق پسيحولوگياعا نەگىزدەپ، «بارىنە پۋتين كىنالى» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايىپتايتىندار بار. بۇعان قوسا «تەگىن پاتەر»، «تۇراقتى كۇندەر»، «ساپالى شۇجىقتار»، «جالپىعا بىردەي» سياقتى جانە باسقا دا قاتە تۇسىنىكتەردى دالەل رەتىندە كەلتىرەدى. الايدا بۇل پاتەرلەردىڭ كەڭەس ازاماتىنا تيەسىلى ەمەستىگىن، ولاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتارىپ الا الاتىنىن، ساپالى شۇجىقتى تەك پارا بەرىپ قانا ساتىپ الۋعا بولاتىنىن جانە ءدال وسى جەردە «تەڭدىك» ءسوزى ءتۇسىپ قالاتىنىن ايتىپ ەشكىمدى سەندىرە المايمىز.

وسى ورايدا كەڭەس داۋىرىنە ساعىنىشتىڭ نەگىزگى ەكى سەبەبىن ايتا كەتەيىك. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سەبەپ. قازىر دۇكەندەردە ءبارى بار بولعانىنا قاراماستان، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى سانالى جانە بەيسانالى تۇردە «بۇرىن جاقسى بولعان ەدى» دەپ ويلايدى. ارينە، جوعارىدا ايتىلعان جانە باسقا دا كوپتەگەن دالەلدەر ارقاشان ءوتىمدى بولمايدى، بىراق بىردەڭە دۇرىس ەمەس دەگەن سەزىم ۇنەمى ىشتەن، كەيدە سىرتىنان جەگىدەي جەپ وتىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇنىڭ ءبارى ءبىز، قازاقستان (رەسەي مەن بەلارۋس سياقتى) جاقسى ءومىر سۇرە الاتىن ەدىك دەگەن ويدان شىعادى.

شىنىندا دا، بارشىلىق، سونىمەن بىرگە دەموكراتيالىق ءومىر ءۇشىن بىزدە تاۋەلسىزدىك تاڭىندا بارلىق مۇمكىندىكتەر بولدى. الايدا سودان كەيىن، ەڭ باسىندا، دۇرىس ەمەس باعىتقا بۇرىلدىق جانە ارى قاراي دا ءبىز وسى باعىتتا ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىز. بۇل تۇرعىدا قايتا رەفورما جاساساق تا، شامادان تىس جۇكتەمە الساق تا ەشتەڭە وزگەرمەك ەمەس. قىسقاسىن ايتقاندا، ەگەر دۇكەن سورەلەرى تولىپ تۇرسا، سونداي-اق پىكىر ايتقانىمىز ءۇشىن قۋدالاۋعا ۇشىراماساق، مۇنداي كەڭەس وداعىن اڭسايتىن ساتكە كۋا بولماس تا ەدىك.

ال ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەكىنشى ءبىر سەبەپ – بالالىق پەن ءجاسوسپىرىم شاققا دەگەن ساعىنىش. بۇل جەردە تەك الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلار مەن كەيبىر ساياسي ساتتەر تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەيبىر «كەڭەستىك» باسىمدىقتاردىڭ جوعالۋى، سونىڭ ىشىندە اتىشۋلى «پرولەتاريات گەگەمونياسىنىڭ» بارلىق كورىنىستەرىندە، «پارتيالىق باقىلاۋدا»، سونداي-اق «ۇلى رەسەي ماڭگىلىككە بىرىككەن» دەيتىن ءانۇرانىنىڭ سويلەمىندە جاسىرىلعان نارسە تۋرالى ايتىلادى.

ياعني، ەندىگى جەردە ءبىز جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك جانە وندىرىستەن ەشتەڭە سۇيرەپ اكەتە المايمىز، جوسپاردى عانا ورىنداماي، باسەكەگە ءتۇسۋىمىز كەرەك، ءتىل ۇيرەنىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن ساناسۋىمىز كەرەك. بۇل تىزىمدەگى دالەلدەردىڭ ارقايسى ءۇشىن ءسىز وتە نانىمدى قارسى ارگۋمەنتتەردى بەرە الاسىز. اسىرەسە ءبىرىنشى جانە سوڭعى ايتىلعاندارعا. بىراق بۇل كوپ جاعدايدا سولاي. وسىعان قاراماستان، ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىك دەپ اتالاتىن العاشقى جىلداردان باستاپ دۇرىس جولعا تۇسسە، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ساياساتتى ءبىر ىزگە تۇسىرسە (ناقتى نارىقتىق رەفورمالار مەن دەموكراتيالىق قاعيداتتاردى ەنگىزۋ تۋرالى ايتپاعاندا), «بۇرىن جاقسى بولىپ ەدى» دەگەن دالەلدەر از بولاتىنىنا ەشكىم داۋلاسپايدى. بىراق ءبىز بۇرىس جولعا تۇستىك. دەگەنمەن وسى تاقىرىپتىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولسا دا، بۇگىنگى اڭگىمە بۇل جايلى ەمەس.

شىنىندا دا، العاشقى ۋاقىتتا نەمەسە ودان كەيىن ءوزىن كەڭەستىڭ وتكەنىنەن الشاقتاتقان ەلدەردىڭ قازىرگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى پايدالى قازبالار مەن پايداسىز شەنەۋنىكتەرسىز-اق بىزدەن الدەقايدا جوعارى ەكەنىن كورەمىز. دەكوممۋنيزاتسيا نەعۇرلىم تەز جانە ايقىن بولسا، سوعۇرلىم اتالعان دەڭگەي دە جوعارىلادى. سوعان سايكەس ءبىلىم، مادەنيەت، ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتيا دا دامىدى. كەرىسىنشە، قىسىم كۇشەيىپ، تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جابىلىپ، ساياسي قوزعالىستار ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان سايىن، كەڭەستەر وداعىنا ساعىنىش ارتىپ جاتىر. بۇل دا ءبىز قوزعاۋعا ءتيىس وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءدال وسى جەردە مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: ادامدار نەگە «حالىقتار تۇرمەسىن» اڭسايدى جانە ول قاشان وتەدى نەمەسە ءوتۋى مۇمكىن؟

مۇنداي ساعىنىش ومىردەن سوڭعى «كسرو-دا تۋعاننىڭ» وتۋىمەن كەتەدى دەگەن دە پىكىر بار. بىراق تاۋەلسىز مەملەكەتتە تۋىلعان 1991-2000 جىلعى جاستاردىڭ دا كەڭەستىك كەزەڭدى ايتىپ جۇرگەنىن كورگەندە بۇل پىكىردى شەتكە ىسىرىپ تاستايمىز. ەگەر ءوز ەلىمىز بەن كسرو-داعى باۋىرلارىمىز تۋرالى ايتار بولساق، وتكەنىمىزدىڭ «جامان» جەرىن سىزىپ تاستاۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورەمىز. ويتكەنى ماڭدايشاداعى جازۋ وزگەرگەنمەن، باسشىلىقتا ءالى سول ادامدار قالىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى تەك وليگارحتار، قازىرگى ساياساتكەرلەر جانە باسقا دا شەنەۋنىكتەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وزدەرىن وپپوزيتسيامىز دەپ اتايتىندار دا كومسومولدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەدى. مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ءانۇراننىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ استىندا بولىپ جاتىر!

بارلىق كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات سول كەزدە دە، قازىر دە ەشقانداي ماڭىزدىلىققا يە ەمەستىگىن جانە تەك ناسيحات بولىپ قالا بەرەتىنى تۋرالى ءبىر ويدى ەسكەرسەك، اڭساۋشىلاردى ويىنان اينىتۋدىڭ ەش پايداسى جوق. سوندا وداقتى جانداندىرۋعا تىرىسۋدىڭ پايداسىزدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ەلىمىز مەن ءومىر سالتىمىزدى عانا وزگەرتۋ كەرەك پە؟ مۇنى، ارينە، جوعارىدا اتالعان يدەولوگيالىق كەڭەستەندىرمەۋدەن باسقا (كوممۋنيستىك ۇگىت-ناسيحات ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكپەن), قالىپتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ كومەگىمەن جاساۋعا بولادى، بىراق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بۇل دا ەكسترەميستىك ارەكەت بولىپ سانالماق. وسىلايشا ءبىر تۇيىق شەڭبەر پايدا بولادى.

ونىڭ وزدىگىنەن ءوتۋىن كۇتۋ دە اقىماقتىق جانە ازداپ قاۋىپتى بولماق. ءبىر جاعىنان، كسرو-نى رەانيماتسيالاۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى، ال ەكىنشى جاعىنان، بەلگىلى ءبىر قاۋىپ-قاتەرلەر قازاقستاندى ەۋرازەق ارقىلى ساياسي الاۋىزدىققا تارتۋ ارەكەتتەرىنەن تۋىندايدى. جاقىندا اقوردانىڭ «انتيسانكتسيالارعا» جاۋاپ رەتىندە بىردەڭە ايتقانى ەسىمىزدە، ال تۇڭعىش پرەزيدەنت مەزگىل-مەزگىل بارلىق وسى وداق پەن ينتەگراتسيادا ساياسي كومپونەنت جوق دەپ مالىمدەدى، بىراق مۇنىڭ ارتىندا نە تۇرعانىن ءبارىمىز ءتۇسىنىپ وتىرمىز.

قازىرگى اقوردا حالىقارالىق يميدجگە ايتارلىقتاي نازار اۋداراتىندىعىن جانە پۋتيندىك (استىن سىزىپ ايتۋ كەرەك) رەسەيمەن جاقىندىعى بىزگە ەشقانداي «ۇپاي» قوسپايتىنىن ەسكەرسەك، بيلىككە دەگەن ءۇمىت ءالى دە بار. بىراق الدىمەن قوعام باس كوتەرۋى كەرەك. بۇل رەسەيلىك ناسيحاتشىلاردىڭ نەمەسە وتاندىق شوۆينيستەر-سەپاراتيستەردىڭ ارانداتۋشىلىقتارىنا اگرەسسيۆتى رەاكتسيا ەمەس. بۇل جاي عانا (بىراق سونشالىقتى وڭاي ەمەس) وزىمىزگە دەگەن ۇگىت-ناسيحات، بۇرىس جولعا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى جاقسىلاپ ءتۇسىنۋ. مۇنى ءبارىمىز نەمەسە كوپشىلىگىمىز تۇسىنگەن كەزدە، ودان ءارى وڭاي ءارى كەڭەستىك كەزەڭدى اڭساۋشىلاردىڭ سانى اۆتوماتتى تۇردە ازاياتىن بولادى.

ميراس نۇرمۇحانبەتوۆ

Abai.kz