دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق.

شوقان ءۋاليحانوۆ

بيىل، جەتىسۋ ءوڭىرىن 30 جىلدان استام  باسقارعان، قازاق-قىرعىز بالاسى «حان» اتاعان، اعا-سۇلتان تەزەك تورە نۇرالىۇلى ابىلايحانوۆتىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولىپ وتىر. ءىرى مەملەكەتتىك قايراتكەر، مامىلەگەر-ديپلومات، باتىر-قولباسشى، اقىن، كۇيشى، كومپوزيتور، قولونەر شەبەرى تەزەك تورە ءوز زامانىنىڭ اسا دارىندى، دارا تۇلعاسى بولعانى انىق. ويلانساق، ول كىسىنىڭ ارتىندا مال-جاننان باسقا كوپتەگەن قۇندى جادىگەرلەر قالعانى انىق قوي! ونداي زاتتار تابىلا قالسا، قازاق ومىرىندەگى كۇندەلىكتى قولدانعان زاتتار، ماراپات ۇلگىلەرى، قارۋ-جاراق تۇرلەرى ت.س.س. مادەني-تۇرمىستىق قولدانىستاعى دۇنيەلەرمەن ەتەنە تانىس بولار ەدىك. وردا ۇلى قۇديارحانعا وتكەن بولسا، وندا ونىڭ اقىرى بولشەۆيكتەردىڭ توناۋىمەن اياقتالعانى بەلگىلى. ولاي بولسا، قازاعىمنىڭ قانشاما دۇنيەسى كومىلىپ، جويىلىپ جوق بولعانىنان باسقا دا الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرگەن جوق دەسەڭىزشى!

تەزەك تورەتانۋ جۇمىستارى ىنتالىلاردىڭ ارقاسىندا ءبىرشاما جولعا قويىلىپ كەلە جاتىر، مىنە وسى ايتۋلى كۇندەردە اتاقتى سۇلتان تۋرالى قۇجاتتاردى قاراپ وتىرىپ (ا. اقىلبەكوۆ «تەزەك تورە»; «تەزەك تورەگە قاتىستى جىر-ايتىستار انتولوگياسى»), ونىڭ 1866 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور م.ك. كاۋفماننىڭ سۇراۋى بويىنشا پاريج قالاسىندا 1867 جىلى وتكىزىلگەن دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە  ءوزىنىڭ جەكە دۇنيەلەرى - التىن، كۇمىستەلگەن ىدىس-اياق، اسا قىمبات  قارۋ-جاراق تۇرلەرى مەن باسقا دا باعالى زاتتارمەن جابدىقتالعان جەكە ءوزىنىڭ كازاق ءۇيىن جولداعان قۇجاتقا (1866-جىلى تەزەك تورە روسسيا يمپەرياسىنىڭ اتىنان پاريجگە ەتنوگرافيالىق كورىلىم (ەكسپونات) رەتىندە جاساقتالعان كيىز ءۇي جانە ءوزىنىڭ كولپاكوۆسكيگە جازعان حاتىنداعىداي «توماعاسى كۇمىسپەن كومكەرىلگەن ەكى بۇركىت، كۇمىس جۇگەن، ەر جەيدەسى، كيىمدەرى، قورامساعىمەن ساداق جانە بارىس تەرىسى ت.س.س. باعالى زاتتاردى» جىبەرگەن. ول ءۇشىن كوپتەگەن العىس، ماراپاتتار العان...) ەرەكشە نازار اۋداردىق. فرانتسۋزدار مادەنيەتتى ەلدەر قاتارىندا عوي، مۇمكىن سول ەكسپوناتتاردىڭ ءىزى تابىلىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن ءبىراز زەرتتەپ كوردىك.

زەردەلەۋدەر دەرەكتەرى بويىنشا، پاريجدەگى كورمەنىنىڭ 1867 جىلى 1-ساۋىردەن 3-قاراشا ارالىعىندا وتكىزىلگەنىن، مارس الاڭىندا 66,8 گا اۋماقتا ورنالاسقانىن جانە ونى 11 ميلليونعا جۋىق ادام، سولارمەن قاتار رەسەي يمپەراتورى ءىى الەكساندردىڭ دا  تاماشالاعانى انىقتالدى. بۇل كورمەنى رەسەيدىڭ اتاقتى  ساياحاتشىسى  كوزما تەرەنتەۆيچ سولداتيونكوۆ فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرىپ، 3 ۇلكەن البوم قۇراستىرعان ەكەن. وسى فوتوالبومنىڭ 2-تومىندا «رۋسسكايا يزبا ي جيليششا سيبيرسكيح كوچەۆىح نارودوۆ» دەگەن بولىمىندە ورىستىڭ اعاش ءۇيىنىڭ جانىندا تىگۋلى تۇرعان وتە باي ورنەكتەلگەن قازاق ءۇيدىڭ سۋرەتى تابىلدى. مۇقيات قاراساق، شوشاقتاۋ-كونۋستى كەلەتىن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا ءتان ەكەنىن بىردەن بايقايسىز. ءۇيدىڭ سىرتقى بەينەسى، بەزەندىرىلۋى، فورماسى جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاق رۋلارىنا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ول توبەسى جايپاق بولىپ كەلەتىن التاي قازاقتارىنىڭىندەي ەمەس جانە سىرتقى ءپىشىنى ۇشكىرلەۋ بولىپ كەلەتىن قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىنە ءتان قازاق ۇيلەرگە ۇقسامايدى. سوندىقتان، وسى فوتوسۋرەتتەگى قازاق ءۇي تەزەك تورە جىبەرگەن قازاق ءۇي ەكەنىنە كۇمانىمىز جوق.

ءبىر دەرەكتەردە كورمە جۇمىسى اياقتالعاننان كەيىن قازاق ءۇيدى بارلىق جابدىقتارىمەن قاتار، باسقا ەكسپوناتتارمەن  بىرگە سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى مۋزەيگە الىپ كەلگەن دەپ كورسەتىلەدى، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن وسى ەكسپوناتتاردى كەلەسى دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە دايىنداۋ ءۇشىن موسكۆا قالاسىنا  جونەلتكەن سياقتى. جالپى، اتالعان كورمە جانە ەكسپوناتتارى جايلى  تولىق  اقپاراتتى پ.ا.ماتۆەەۆانىڭ  «ۆسەميرنىە ۆىستاۆكي كاك پروتوتيپى ەتنوگرافيچەسكيح  مۋزەەۆ»، ا.س.سوكولوۆتىڭ «سانكت-پەتەربۋرگ نا ۆسەميرنىح ۆىستاۆكاح ۆ پاريجە 1867-1900» اتتى عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن جانە   كنياز ۆياچەسلاۆ تەنيشەۆتىڭ (1843-1903)  1899 جىلعى 14 شىلدەدە «رۋسسكي تۇركەستان» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىنان، وسى كورمەنى كورىپ قايتقان سانكت-پەتەربۋرگتىڭ سۋرەتشىلەردى ىنتالاندىرۋ قوعامىنىڭ حاتشىسى د.ۆ. گريگوروۆيچتىڭ ماقالاسىنان  وقىپ بىلۋگە بولادى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 2 شىلدەدە الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، «قارلىعاش» اۋىلى ماڭىندا ورنالاسقان «تەزەك تورە قورىمىنا» اكادەميك ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كەلىپ قايتقان عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تاراپىنان زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى جانە بولاشاقتا بىرقاتار ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ماسەلەلەر تالقىلاندى. سونىڭ ءبىرى رەتىندە، تەزەك تورە مۋزەيىن اشۋ  قاجەتتىگى تۋرالى ايتىلدى.

وسىعان بايلانىستى، جوعارىدا اتالعان تەزەك تورەنىڭ جەكە قازاق ءۇيى مەن زاتتارىنىڭ تاعدىرىن انىقتاپ، وتانىمىزعا كايتارۋ ءىسىن تەز ارادا قولعا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل كۇردەلى دە اۋقىمدى ىسكە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر جانە  مادەنيەت مينيسترلىكتەرىن، يۋنەسكو-نىڭ مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ ورتالىعىن، تاعى دا باسقا مۇددەلى مەملەكەتتىك-قوعامدىق مەكەمەلەر مەن جەكە ازاماتتاردى اتسالىسۋعا شاقىرامىز. ونداي قۇندى جادىگەرلەر ەلىمىزگە قايتىپ جاتسا، بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولاتىنى داۋسىز...

باعدات اقىلبەكوۆ،

الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، ءادىل تورەنىڭ ۇرپاعى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورەتانۋشى

Abai.kz