ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ الاشا حان جايىنداعى «ۇندەۋىنە» وراي

قايراتكەر، ونەرتانۋ دوكتورى، پروفەسسور ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ۇلىتاۋ بيىگىنەن ۇلى دالا وركەنيەتىنە قاتىستى مادەني-تاريحي، دەرەكتەمەلىك مالىمەتتەرگە تولى تەرەڭ تولعانىسپەن، شامىرقانعان قۋاتپەن ايتىلعان ايتۋلى ءسوزى ۇلت ساناسىندا، حالىق زەردەسىندە، ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس كەڭىستىگىندە ايرىقشا ايشىقتى ءىز قالدىرارى اقيقات.

وسىناۋ ساف تولعاۋدا بەس مىڭجىلدىق تاريحىمىزدىڭ، اتاپ ايتقاندا، ساق، عۇن، قىپشاق زامانى، تۇركى قاعاناتى جانە شىڭعىس حان اۋلەتى، جوشى حان، الاشا حان، كەتبۇعا، دومباۋىل، تەمىر-قۇتلىق، بولعان انا، ەر ەدىگە، ءامىر-تەمىر كورەگەن، توقتامىس حان سىندى ۇلى قولباسشى-قاھارماندار بولمىسىنان سىر شەرتۋى، تاريحي قىزمەتىن ايقىنداۋى، «الاش يمپەرياسىنىڭ ناقتى دالەلى – التىن وردا» مەملەكەتىنىڭ گەوساياسي ءمانىن، «الاش» كيەلى ۇعىمىنىڭ تۇڭعيىق سىرىن مەيلىنشە ىنتىزارلىقپەن مالىمدەۋى قانداي عانيبەت، ەل مەرەيى، مەملەكەت مارتەبەسى دەسەڭىزشى!

التىن وردانى ايتقاندا، ۇلت تاريحىنىڭ بىلگىرى، حاس سۋرەتكەر ءىلياس ەسەنبەرلين 1982 جىلدىڭ وزىندە، قىزىل يمپەريا تۇسىندا «التىن وردا» تريلوگياسىنىڭ ءۇشىنشى تومىندا: «كەشەگى التىن وردا تۇرعان نەگىزگى دالادا – جاڭا قازاق رەسپۋبليكاسى ورنادى» دەپ، جالىندى تىلەگىن جارقىراتىپ جەتكىزەدى. مۇنى اۋليەلىك دەيسىز بە، كوسەمدىك-كورەگەندىك دەيسىز بە، اتا-بابالاردىڭ رۋحى، اڭسارى دەيسىز بە؟!

داڭقى ۇلىتاۋ تاريحى، تۇتاستاي العاندا، ۇلى دالانىڭ تاريحى. حان جايلاعان ۇلىتاۋ! ۇلىتاۋ – قازاق دالاسىنىڭ جۇرەگى، ساياسي-ەكونوميكالىق ورتالىعى. ۇلىتاۋ جونىندە باعزىدان «ۇلىتاۋعا باردىڭ با، ۇلار قۇستى كوردىڭ بە؟!» دەگەن ءتامسىل بار. عۇلاما الكەي مارعۇلان (1904-1985) 1984 جىلدىڭ مامىرىندا «ۇلىتاۋدىڭ باسىنا ءبىر شىقسام» جارار ەدى دەگەنى بار.

ۇلت مادەنيەتىنىڭ ناسيحاتشىسى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ۇندەۋىندە شارافاددين ءالي نيازي، قادىرعالي جالايىر، ابىلعازى ءباھادۇر، شوقان ءۋاليحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ دەرەكتەرىنە جۇگىنە وتىرىپ، ۇلىتاۋ تاريحىنا بايلانىستى تولىمدى ويلارىن وربىتەدى. اسىرەسە، الاشا حان ورداسى، جوشى حان كەسەنەسى جايىنداعى (ارحيتەكتۋرالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەگجەي-تەگجەيلى سويلەتۋى) تولىققاندى تۇجىرىمدارى قيسىندى. ويلاندىرارلىق.

قازاقتىڭ شەجىرەلىك دەرەكتەرىندە: «التى الاش باس قوسىپ، قىل قۇيرىقتى، ءبورى باستى اق تۋ كوتەرىپ، حاندىق قۇرعان جەرى – قاسيەتتى ۇلىتاۋ» دەگەن ءسوز بار. سونداي-اق:

تاڭبالى تاس – قازاقتىڭ ءمورى بولعان،

ابىزدار اقىلداسار ءتورى بولعان!

سان عاسىر داناگويلەر ۇلىس باسقارىپ،

كەڭ-بايتاق قازاعىمنىڭ جەرى بولعان.

ءيا، ونەرتانۋ پروفەسسورى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ كورسەتۋىنشە، الاشا حان كەسەنەسىنىڭ «قۇبىلتا قالانعان» ءارى «جۇلدىزشا، ۇشكىل قيىقشا، تاڭداي» ءتارىزدى ورنەكتەر سالىنعان كىرپىشتەردىڭ بەتى مەن بۇيىرىندە رۋ-تايپا تاڭبالارى بار. بۇلار ەل بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنىڭ ايقىن ايعاعى. ياعني وسى ءبىر ۇلى جۇرت – ۇلى دالانىڭ شىنايى يەسى ەكەندىگىن تانىتادى.

بۇ دا ارىستان مۇحامەديۇلى ۇندەۋىنىڭ تاريحيلىق ءھام گۋمانيستىك سيپاتى.

اۆتوردىڭ انىقتاۋىنشا، الاشا حان كەسەنەسىنىڭ ماڭدايشاسىندا «ءبورىنىڭ ىزدەرى» بارىن بايانداپ، «الاشا» ەتنونيمىنىڭ توركىنىن «ءبورى» ماعىناسىمەن تۇسىندىرەدى. ءسويتىپ، تۇركىلەر «كوك ءبورىنىڭ» ۇرپاعىمىز دەپ، بايراقتارىندا كوك ءبورىنى بەينەلەگەن. ويىن ءسۇيىنبي ارونۇلىنىڭ لەبىزىمەن، سۇلتانماحمۇتتىڭ «الاش ۇرانىمەن» تۇزدىقتاپ جەتكىزەدى.

سونىمەن قاتار الاشا حان كەسەنەسىنىڭ باسپالداقتارى، بارابان گالەرەياسى، تەرەزەلەرى، ءارى قامال، ءار قورعان رەتىندەگى ستراتەگيالىق ءمان-ماعىناسى زەردەلەنەدى.

بۇل ۇندەۋدەگى ەڭ ءبىر كوكەيكەستى كۇردەلى ماسەلە – الاشا حاننىڭ تاريحي تۇلعاسى. بۇل كىم ءوزى؟ عالامدىق دەڭگەيدەگى وقىمىستى تاريحشىلاردىڭ نازارىن اۋدارۋ، الاشا حاننىڭ ناقتى بولمىسىن ايقىنداۋ، جۇمباعىن شەشۋ، جاڭاشا كوزقاراس، جاڭاشا تانىم، جاڭاشا پايىم تۋىنداتۋ.

اسىلى، وتاندىق ءتۋريزمدى دامىتۋدا، ۇلى مەكەندى ۇلىقتاۋدا باستاماشىل ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ وسىنداي اسقاق ۇندەۋىنىڭ اسەرى ۇشان-تەڭىز.

سەرىك نەگيموۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz