جىبەك جولى

بۇدان 2000 جىلداي بۇرىن جاڭ چيان دەيتىن ءبىر قىتايلىق ساۋداگەر قىتايدىڭ  تورعىن-تورقالارىن الىپ، شياننان باتىستى بەتكە الىپ جولعا شىعىپتى، ول قۇلان جورتپاس ءشول - شولەيتتەردەن ءوتىپ، اسقار تاۋلاردان اسىپ، بەتباق دالانى باسىپ، كورمەگەن مەحناتتاردى كورە ءجۇرىپ باتىس وڭىرگە، ورتالىق ازيانىڭ جازيرالى القاپتارىنا، سايىن- ساحارالارىنا بارىپ ساۋدا جاساعان ەكەن.

سودان باستاپ جىبەك بۇيىمدارىن بەلگى ەتكەن شىعىس مادەنيەتى باتىستاعىلاردىڭ نازارىن اۋدارا باستاپتى. وسىلايشا، «جىبەك جولى» شىعىس پەن باتىستاعى ۇلتتاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا، بارىس-كەلىسىنە جول اشىپ، بايلانىستىڭ جارقىن بولاشاعىن ايقىندايدى; دۇنيەدەگى بەس بايىرعى مادەنيەت جىبەك جولىنىڭ اشىلۋىمەن ءوزارا توعىسىپ، الەم تاريحىنىڭ دامۋىنا مولشەرسىز زور ىقپال تۋدىردى. وسىعان وراي، بۇرىندا-قازىردە «جىبەك جولى» دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتى تاريحىنداعى تارتىمدى تاقىرىپقا اينالدى.

الەمگە ايگىلى «جىبەك جولى» بارلىق ۋاقىتتا، شىعىس پەن باتىستىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىسىنىڭ اۋىس-كۇيىسىن جەدەلدەتىپ، جول بويىنداعى ءار ەل تۇرعىندارىنىڭ زاماننان-زامانعا جالعاسقان دوستىعىن نىعايتتى.

«جىبەك جولى» دەگەن اتاۋ قالاي شىققان؟ مۇنى گەرمانيالىق زەرتتەۋشى عالىم ريچحوفەن (F.Von.Richthofen) العاشقى بولىپ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە جازعان. ول تۇنعىش رەت  قىتايدىڭ شيان دەگەن جەرىنەن باستالىپ، شىڭجاڭ ارقىلى ورتالىق ازياعا باراتىن وسى باتىس ءوڭىر جولىن «جىبەك جولى» دەپ اتاعان ەكەن. وسىدان كەيىن-اق، گەرمانيالىق تاعى ءبىر عالىم ا.گەرمان (A.Herman) «جىبەك جولى» ءسوزىنىڭ ماعىناسى مەن ءمانىن شالعاي باتىستاعى ۆاۆيلونيا مەن سيريانىڭ جولدارىنان دا ىزدەۋگە بولادى دەپ قارادى. بۇل پىكىر  تەز ارادا حالىقارالىق دارەجەدە كەڭ كولەمدەگى قولداۋعا يە بولدى. XIX عاسىردىڭ سوڭىنان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن، ورتالىق ازيا مەن شىڭجاڭعا كەلگەن جيھانكەزدەر تۇگەل وسى اتاۋدى پايدالانعان. ماسەلەن، ايگىلى جيھانكەز، شۆەتسيالىق سۆەن گەدين ( Sven Hedin) ءوز كىتابىن دا  «جىبەك جولى» دەپ اتاعان.

تاريحقا ۇڭىلەر بولساق، شىعىس پەن باتىستى جالعاستىراتىن وسى جول بۇدان 3-4 ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى داۋىرلەردە ونشالىقتى گۇلدەنىپ، كوركەيمەگەن. ايگىلى بۇل جول  قىتايدىڭ حان پاتشالىعى كەزىندە عانا وركەندەي باستاعان. سەبەبى، حان مەملەكەتىنىڭ  پاتشاسى حان ۋدي سول ساۋداگەر جاڭ چياندى باتىس وڭىرگە ەكى رەت جىبەرىپ، ورتالىق ازياداعى ەلدەرمەن دوستاسۋعا پەيىلدى بولعان سەكىلدى. جاڭ چيان قازىرگى فەرگانا، سامارحان جانە بالقاش كولى سياقتى جەرلەرگە دەيىن بارعان. بۇل جاڭ چياننىڭ ساپارى تاريحي  جولدى شىعىس پەن باتىس ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى بايلانىس جولىنا اينالدىرعان. وسىعان وراي، كوپتەگەن ەلدىڭ ساۋداگەرلەرى دە جىبەك جولىندا ءار زاماندا ءىزىن سۋىتپاعان. جاڭ چيان ساپارلاعان كەزىندە باتىس وڭىرلەرگە جانە ورتالىق ازياعا قىتايدىڭ جىبەك ونىمدەرىن الا بارعان، ال ەلگە قايتارىندا بارعان جەرلەرىنىڭ ءتۇرلى ونىمدەرى مەن سول باتىس ءوڭىرىنىڭ مۋزىكاسى سياقتى الۋان مادەنيەتتى الىپ قايتقان. جاڭ چياننىڭ جيھانكەزدىگى  قىتايلىقتاردىڭ باتىس ءوڭىر مەن ورتالىق ازيانى كەڭىنەن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سول سياقتى، جاڭ چيان بارعان ەلدەردەگى  تۇرعىنداردا  قىتايدىڭ ونىمدەرى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى تۇسىنىگىن اناعۇرلىم تەرەڭدەتتى. وسىلايشا، بۇل جول گۇلدەنىپ، كوركەيە باستادى. شىعىس پەن باتىستىڭ ارالىعىنداعى دانەكەرگە اينالىپ، وركەنيەتتەردى ءوزارا توعىستىردى. وسى جولدى قورعاۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا، قىتايدىڭ ءار داۋىردەگى پاتشالارى جول بويىنا قاراۋىل قويىپ، اسكەرلەر جيناقتاعان.

«جىبەك جولى» ءىس جۇزىندە وزگەرمەيتىن تۇراقتى جول ەمەس، قايتا ول ۋاقىت تالابىمەن  وزگەرىپ وتىردى. دەگەنمەن، ەرتە  زامانداعى ءداستۇرلى سورابى وزگەرمەگەن: جول شىعىستا چاڭاننان (قازىرگى شيان) باستالىپ، تارىم ويپاتىن كوكتەي، باتىس ازيانى كەسىپ ءوتىپ، جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىن بارادى، جالپى ۇزىندىعى 7000 مىڭ  شاقىرىمنان اسادى.

ازيانىڭ ورتا بولىگىندەگى قىتايدىڭ شىڭجاڭى جىبەك جولىنىڭ تورابى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەرتە كەزدەگى جىبەك جولى شىڭجاڭنان 3 ايرىققا بولىنگەن. تيان-شان تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەجەلدەن بار دالا جولى: جەمسارا، ىلە ءوڭىرىن باسىپ، بالقاش وڭىرىنە بارادى، ودان ارى باتىس-سولتۇستىككە جۇرگەندە قارا تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا جەتەدى. وڭتۇستىك ايرىعى كروراننان (لۋلان) شىعىپ كۇنلۇن تاۋىنىڭ باتىسىن قاپتالداپ جاركەنتكە دەيىن بارادى، تاعى ارى جۇرگەندە پاميردەن اسىپ، ورتالىق ازياعا، باتىس ازياعا، ەۋروپاعا دەيىن سوزىلادى. كروراننىڭ باتىس-سولتۇستىگىندەگى كونشى وزەنىنىڭ جاعاسىن بويلاپ، كۇشاردى باسىپ قاشقار، جاڭاشار اۋدانىنا باراتىن جول سولتۇستىك ايرىعى سانالادى. بۇل جول دا پاميردەن اسىپ، ەۋروپاعا دەيىن بارادى.

كەيىن تاعى ءۇش ايرىق جول پايدا بولدى. يۇيمىننىڭ باتىس-سولتۇستىگىنەن باستالىپ، قازىرگى قۇمىل، تۇرپان، جەمسارى سياقتى جەرلەردى باسىپ، بۇرىنعى دالا جولىنا جالعاساتىن  جول، بۇل كەيىنىرەك «سولتۇستىك جول» دەپ اتىلدى. تۇرپاننان شىعىپ، تيان-شان تاۋىنىڭ ونتۇستىگىن قاپتالداپ، باتىسقا بەتتەپ، قاراشار، كۇشاردى باسىپ، بۇرىنعى سولتۇستىك جول ايرىعىمەن تۇتاساتىن جول كەيىنگى كەزدەرى «ورتا جول» دەپ اتالدى. «وڭتۇستىك جول» بۇرىنعىسىمەن ۇقساس.

VII عاسىردىڭ اياعىنا تامان تەڭىز قاتىناس  تاسىمالى دامىعاندىقتان «جىبەك جولى» بىرتىندەپ ەكىنشى ورىنعا جىلجىدى، بىراق XIII عاسىرعا دەيىن وسى «جىبەك جولى» شىعىس پەن باتىس قاتىناسىندا مانىزدىلىعىن جوعالتقان ەمەس. XIX عاسىردىڭ باسىندا يسپانيانىڭ ەلشىسى سامارحاننىڭ جاعدايى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن تاۋارلار سامارحانعا جينالىپتى. قىتايدىڭ تورعىن-تورقالارى كوز جاۋىن الادى». ول قىتايدىڭ مىڭ تۋيەلىك  ساۋدا كەرۋەنىن ءوز كوزىمەن كورگەنىندە ايتادى.

قىتايدىڭ جىبەك ماتالارى وسى جولمەن ورتالىق ازياعا، باتىس ازياعا جانە ەۋروپاعا تولاسسىز تاسىلدى، سونىمەن تۇت اعاشىن ءوسىرۋ ونەرى دە باتىسقا تارالا باستادى. سونداي-اق، شىڭجاننان شىعاتىن اك تاسى، بىلعارى، ءجۇن كورپەشەلەر سەكىلدى تاۋارلار مەن تەمىر جانە فارفور ىدىستارى، شابدالى، ورىك، راۋاعاش جانە دارشەن سياقتى ونىمدەرى باتىس ەلدەرىنىڭ بازارلارىن جاۋلاپ الدى. ءبىزىدىڭ تاعى ءبىر ايتارىمىز، وسى «جىبەك جولى» ارقىلى قىتايعا سول سەكىلدى ونىڭ مانايىنداعى ەل-جۇرتقا وزگە ەلدەردەن ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى ونىمدەرىمەن قوسا، وتقا تابىنۋ، بۋددا، يسلام ءدىنى سياقتى دىندەر كەلىپ جەتتى.

«جىبەك جولى» تەك قانا ساۋدا-ساتىقتى  عانا ەمەس، مەملەكەت پەن ەلدەردىڭ اراسىنداعى دوستىق جانە بەيبىتشىلىك قاتىناستاردى دا جوعارى دەنگەيگە كوتەردى. ول دۇنيە ءجۇزى وركەنيەتىن توعىستىرىپ، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.

جىبەك ماتاسىنا بايلانىستى اڭىز

تالاي جۇرتتىڭ قۇمارىنا اينالعان جىبەك ماتالارى - قىتايدىڭ بايىرعى مادەنيەت بەلگىلەرىنىڭ ايىرىقشا ءتۇرى دەۋگە دە بولادى. ءتىپتى، وسى جىبەك ماتالارىنىڭ وتە ساپالى «ك-تاي» دەپ اتالاتىن ءتۇرى ازيا مەن ەۋروپادا اسا كەڭىنەن سۇرانىسقا يە بولعان. كەيىننەن وسى ماتانىڭ اتاۋىمەن حانسۋلار دەپ تالاي عاسىر اتالىپ كەلگەن جۇرت، كەلە- كەلە قىتاي ەلى دەپ اتالا باستادى. ءسويتىپ، ماتانىڭ اتاۋى تۇتاس ءبىر ەلدىڭ اتىنا اينالدى. قىتايلىقتار جىبەك قۇرتىن ءوسىرۋ، جىبەك ءتۇتۋ ءارى كەزدەمە توقۋ سياقتى ونەرمەن بۇدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن انالىسا باستاعان ەكەن. بۇل ەلدە جىبەك شارۋاشىلىعىنىڭ قالاي شىققانى تۋرالى اڭىز بار.

ءبىر كۇنى پاتشا شۋان يۋانشى مەن  توقالى لەي زۋ اۋلادا تاماق ءىشىپ وتىرادى. سامال جەلدىڭ تەربەۋىنەن قاسىنداعى تۇت اعاشىنىڭ باسىنان كەسەلەرىنە جىلان پىشىندەس ءبىر قۇرت تۇسەدى. لەي زۋ قۇرتتى الىپ، الاقانىنا سالادى. ءىشىپ وتىرعان تاماقتارى ىستىق بولعاندىقتان، كەلىنشەكتىڭ  قولى ىستىققا شىداماي قۇرت قايتادان ىدىسقا ءتۇسىپ كەتەدى. لەي زۋ قولى كۇيىپ قالماۋ ءۇشىن، تىرناعىمەن اقىرىن عانا قۇرتتى الىپ تاستاماق بولادى. دەگەنمەن، بايقاۋسىزدا تىرناق قۇرتتىڭ قابىعىن جارىپ كەتەدى دە، ىشىنەن ءبىر تال جىبەك شىعادى. كەلىنشەك قايران قالىپ جاڭاعى ءجىپتى تارتا باستايدى. ول تارتقان سايىن ۇزارا تۇسەدى. سونان، لەي زۋ جىبەكتىڭ ءبىر ءۇشىن ساۋساعىنا وراپ، قۇرتتىڭ ىشىندەگى جىبەك تاۋسىلعانشا تارتا بەرەدى. جارقىلداعان ءاپ-پاق  ءجىپتى كورگەندە لەي زۋ ءوزىنىڭ كەندىردەن توقيتىن كەزدەمەسىن وسى  جىپپەن توقۋدى ويلايدى. سونىمەن قاتار، جىبەك قۇرتىنىڭ قايدان تۇسكەنىن ىزدەيدى. سونان ونىڭ تۇت اعاشىندا وسەتىنىن بايقايدى. ارتىنان وسى قۇرتتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن مۇقيات باقىلاي كەلىپ، جىبەك قۇرتىن وسىرۋگە تاۋەكەل ەتەدى. كەيىننەن باستاعان ءىسى ناتيجە بەرىپ، كەلىنشەكتىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى ماتالارىن اينالاسىنداعى تۇرعىندار قىزىعۋشىلىقپەن ساتىپ الا باستايدى. ءوستىپ، جىبەك ءوندىرىسى جولعا قويىلادى.

جاڭا  ەرادان بۇرىنعى 221 جىلى چين حاندىعىنىڭ پاتشاسى – چين شىحۋان قىتايدى بىرلىككە كەلتىرەدى. سولتۇستىكتەگى كوشپەلى عۇن جۇرتىنىڭ وڭتۇستىككە جاساعان شاپقىنشىلىعىن بوگەۋ ءۇشىن، پاتشا سولتۇستىكتە سالىنعان ءىشىنارا قورعانداردى ءوز-وزىنە  جالعاستىرۋ بۇيرىعىن شىعارادى. ول تۇستاعى قورعاننىڭ جالپى ۇزىندىعى بەس  مىڭ شاقىرىمعا جەتكەن ەكەن  جانە سول زاماننان باستاپ «ۇلى قورعان» دەپ اتالا باستادى. قىتايلار مەن عۇندار اراسىنداعى عاسىردان-عاسىرعا جالعاسقان سوعىس، بۇل ۇلى قورعاندى باتىسقا قاراي سوزدىرىپ، ناقتى ۇزىندىعى مولشەرمەن ون مىڭ شاقىرىمعا جەتكىزىلەدى. وسى ارادا  ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ ايتارىمىز، قىتاي ەلىنە وراسان زور پايدا اكەلىپ جاتقان اتاقتى جىبەك جولىندا، كوشپەلى جۇرتتىڭ تولاسسىز جورىقتارىنان ساقتاپ تۋرۋ كەرەك بولدى.

سويتكەن، «جىبەك جولى» قازىرگى كۇندەرى جاڭا زامان ەكونوميكاسىنىڭ باستى دونورى بولىپ سانالاتىن ساۋدا-ساتىق پەن مادەنيەتتىڭ ۇلكەن كۇرە تامىرىنا اينالدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz