قازىرگى تاڭدا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى شىققاننان كەيىن قوعام ساناسىن جاڭعىرۋعا قاتىستى سان الۋان ۇسىنىستار ايتىلۋدا. بىرەۋلەر وسى باستامانى پايدالانىپ، اۋىلدى دامىتۋعا دەن قويۋ قاجەت دەسە، ەندى بىرەۋلەر اكىمدەردىڭ «تۋعان جەردى» ۇرانداتىپ، جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردى جۇمىسقا جەگەتىنىنە الاڭدايدى. جاستاردى كيەلى جەرلەرمەن ارالاتىپ، ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ جوسپارلارى دا بار. البەتتە، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ونىمەن بىرگە مادەنيەت تە كەلەدى. ال سونىڭ بارلىعى تۋعان تىلمەن كەلمەسە، سانانىڭ جاڭعىرۋى ەكىتالاي.

ەلباسىمىز اتالعان ماقالاسىندا: «كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك» دەگەن بولاتىن. ەلىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇراپ وتىرعان قازاق ءتىلدى اۋديتوريانىنى كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرۋ باعىتىندا نە ىستەلىپ جاتىر؟ تۇك ىستەلىنىپ جاتقان جوق. ەندى وسىنىڭ سەبەپتەرىن تىزبەكتەيىك.

ەڭ باستى سەبەپ قر ۇكىمەتىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا قولعا الىنعان «تسيفرلى قازاقستان» جوباسى قازاق ءتىلىنسىز ىسكە اسىپ جاتىر. كىم كىنالى؟ كىم كەرى تارتۋشى؟ نەگە وسىلاي؟ نەگە قازاقتىڭ ءار قالاسىنىڭ كوشەسى اليسا ارقىلى ورىس تىلىندە جول سىلتەيدى. سەبەبى قازاقتا فيزيكا-ماتەماتيكا عىل. كاند.، فيلول. عىل. دوكت. قالدىباي بەكتايۇلى بەكتاەۆ نەگىزىن قالاعان 1960-1996 جىلعا دەيىن داۋرەنى جۇرگەن شىمقالالىق ماتەماتيكالىق لينگۆيستيكا مەكتەبى ءوز ءومىر ءسۇرۋىن كەڭەستىك كەزەڭدە ەمەس، نەگىزىن سالۋشىنىڭ كوزى جۇمىلعان سوڭ، 1996 جىلى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە توقتاتتى. تاپ وسىدان قازاق ءتىلى ءوزىن ىنتەرنەتكە، ءىت ەنگىزۋگە دارمەنسىز بولىپ قالدى. نەگە بۇلاي، نەگە باسقاشا ەمەس؟

قازاق ماتلينگۆيستيكاسىنىڭ اتاسى قالدىباي بەكتايۇلى كىمدەرگە جاقپاي قالدى. نەگە تىلشىلەر زامانالىق تەكىنەكانىڭ ەمەس، قۇر دالباسا تەوريالاردىڭ سوڭىندا كەتتى. نەگە ۇلتىمىزدىڭ ءۇش مارتە جازۋ اۋىستىرۋى مەن 100 جىل بويى كىرمە ءسوز قابىلداماۋى ولاردىڭ تاراپىنان ەسكەرىلمەدى. نەگە قالدىباي بەكتايۇلى نەگىزىن سالعان قازاق ماتلينگۆيستيكاسى تىلشىلەرگە كەرەكسىز بولىپ قالدى.

ءبىرىنشى سەبەپ، قازاقشا ايتقانىڭدى وقيتىن، سويلەگەنىڭدى جازاتىن، اۋزىڭنان شىققان ءسوزدى دىبىستايتىن، جازعان ءسوزىڭنىڭ قاتەسىن تۇزەتەتىن باعدارلامالار جوقتىعى ەشكىمنىڭ باسىن اۋىرتپاۋدا. قازاق ماتلينگۆيستيكاسىن قاپەرگە الماي، ىلاتىنعا كوشسەك ءبارى ورنىنا كەلەدى دەگەن دالباسالىق كىمگە قاجەت. بارىنە ماتەماتيكا مەن ءىت ەش حابارسىز تىلشىلەر كىنالى مە، الدە ءتىلدى زامانيلاندىرۋعا كوز جۇما قاراپ كەلە جاتقان قوعام كىنالى مە؟

جاستار تانىمال جانە جاس تالاپ قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىنىڭ ءاۋدۇيو نۇسقاسى جوق دەپ زار قاعادى. نەگە وسى باعىتتا قوزعىلىس جوق. وسى قوزعالىستىڭ جوقتىعىنان ءتىلدى دامىتۋعا بولىنگەن قارجىدان ماتەماتيكتەر مەن ينفورماتيكتەر ءىت ماماندارى مۇلدەم قاعىس قالىپ كەلەدى. وسى قارابايىر تىرلىك قاشان توقتالادى؟؟؟

ەكىنشى سەبەپ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرى مەن جۇرناق جالعاۋلارى اعىلشىن تىلىمەن سايكەستەندىرىپ ماشىنالىك اۋدارما جاساۋعا بەيىمدەلگەن جوق. سول ماشىنالىك ءتارجىما جاساۋ ءۇشىن اعىلشىننان ۇلتتىق دىبىستالۋىمىزعا بايلانىستى ءتول اۋەزەمىزگە ءسينونيمسىز، تۇراقتى تىركەستىك بالامالىق سوزدىك قاتار جاساۋ جۇزەگە اسىرىلمادى. ول جۇزەگە اسىرۋ ۇلتتىق 28 دىبىسىمىز تاڭبالاتىن ارىپتەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ورىستىق اۋەزەدەگى ف، ۆ جانە ح-دا جاڭا الىپبيدە دە قۇتىلا الماي وتىرعاندا، ەندى وعان ۇستەمەلەي، اعىلشىندىق FنV تىقپالاۋشىلاردىڭ نە كوزدەگەنى بار. تاعى دا ءتىلدى ءبۇلدىرۋ مە؟ اسا ءبىر قىجىلات ەتىلسە، ەشكىمدى ناۋمەز قىلماي نەگە ولار CWX-لارمەن بىرگە جەكە ورنالاستىرىلمايدى.

ەكىنشى سەبەپ قازىر بۇكىل كاسىبي جانە تەكىنىكالىك تەرمىندەر تەك اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي قازاقي تىلدىك بولمىسىمىزعا بەيىمدەلىپ قابىلدانباۋدا. پلينتر، كومپيۋتەر ت.ب. ورىس تىلىندەگىدەي سوزدەر تاسقىنى ءتىلىمىزدى ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. پلينتر سول كۇيى، ال، كومپيۋتەر بولسا، « جانە يۋ» الىنىپ كومپۇيتەر جازىلا سالادى.  بۇل – ءبىر. ەكىنشى سەبەپ – جۇرتتىڭ ءبارى بالانىڭ بال ءتىلى وزگە تىلدە شىعىپ كەتتى دەپ دابىل قاقتى. ونىڭ باستى سەبەبى ۇلتىمىزدىڭ كامىپتىك (كومپيۋتەرلىك) ساۋاتتىلىعىن ارتتىراتىن بىردە-ءبىر باعدارلاما قولعا الىنبايدى. تەك «تسيفرلى قازاقستان» جوباسى اياسىندا قۇر ءسوز بولىپ قانا قالدى. تىلگە جانە ادەبيەتكە بولىنگەن گرانتتار نە قازاق سۋبتيترلىك قورىن جاساقتامادى، نە جازۋ-سىزۋلىق كامىپتەنۋىن قامتاماسىز ەتپەدى، نە مەدىياونىمدىك اۋدارماشىلار مەكتەبىن قالىپتاستىرعان جوق. تەك ساناۋلى توپتىڭ قالتا قامپيتاتىن مايشەلپەك تىرلىگىنە اينالدى.

بالانىڭ بال ءتىلى ورىستانىپ، ءتىپتى اعىلشىندانىپ شىعىپ جاتىر دەپ ورىندى دابىل قاعۋشىلار تىلشىلەردىڭ ماتلينگۆيستيكا باعىتىندا ەش تىرلىك ەتپەگەندىكپەن قازاقتىڭ كوپ نارسەدەن ماقۇرىم قالىپ كەلە جاتقانىن بىلۋگە ءتيىس. جاقىندا ىلاتىنشىل ءبىر ءتىلشى ويباي ءبىز ءبارىن ءىت-ءشى جىگىتتەرگە كورسەتىپ الۋدامىز دەيدى. ال، ءبارىن تۇزەۋگە ءتيىس، ورنىنا قويۋعا ءتيىس 30 جىلدىق تاريحى بار ناعىز قازاقي ورتادا ومىرگە كەلگەن  شىمقالالىق ماتلينگۆيستيكا مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى بارلىعىن اۋىزعا المايدى. ءتىلدىڭ ورفوەپيالىق زاڭدىلىعىن بىلمەيتىن ءىت-شىگە كورسەتىپ الۋدىڭ كەرەگى جوق، شىمقالالىق ماتلينگۆيستيكا مەكتەبىنىڭ وكىلدەرىن ىسكە تارتۋ كەرەك.

قازىر سۋرەتتەن، بەينەباياننان ءمۇتپىلىم، انيماتسيا جاسايتىن تەگىن:

1. Blender

2. Pencil2D

3. SynFig Studio

4. Pivot Stickfigure Animator

5. DigiCel Flip Book

6. Toon Boom Harmony

7. Xplainto.me

8. Cartoon Animator 4

9. Moho Anime Studio Debut

10. Easy Gif Animator سىندى 10 باعدارلاما بار. بىراق وسىلاردىڭ بار ەكەنىن ونىمەن قازاقشا 5-10 مينۋتتىق ۇزىكتى ءمۇتپۇلىمدى كەز كەلگەن قولى مەن ويى ەپسەكتى جان  شىعارا الاتىنىن قالىڭ قازاق بىلە بەرمەيدى. سەبەبى – الاش قالدىباي بەكتايۇلى نەگىزىن سالعان قازاق ماتلينگۆيستيكاسى مەكتەبى مەن ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە قارا قۇلىپ سالىپ وتىر. قازاقتى دىبىستالىمدىق تەرمىن قابىلداۋ جولعا قويىلماي، ەشقاشان رۋحاني جاڭعىرا المايمىز، وسىنى تۇسىنەتىن كەز كەلدى.

ءبىر عانا بەينەبايان جاسايتىن باعدارلاماداعى «montage» تەرمىنى تومەندەگىدەي قولدانىلادى.

Mounting table [ˈmaʊntɪŋ teɪbl] – ءمانتاجداۋ ۇستەلى – مونتاجنىي ستول

montage |mɒnˈtɑːʒ| – ءمانتاج – فوتومونتاج

montage foil –  ءمانتاج پويىلى  – مونتاجنايا وسنوۆا; مونتاجنىي ليست

film montage – پىلىمدىك ءمانتاج – پليونوچنىي مونتاج

frame montage – پىرەيىمدىك ءمانتاج –مونتاج كادروۆ; فوتومونتاج

map montage – ماپتىك ءمانتاج – كومپونوۆكا كارتى; مونتاج كارتى; ماكەت كارتى

montage effect – ەپەكتىلى ءمانتاج – ۆيدەوەففەكت; ەففەكت

paper montage – پاراقتىق ءمانتاج – بۋماجنىي مونتاج

picture montage – سۇگىرەتتىك ءمانتاج – مونتاج كادروۆ; فوتومونتاج

radio ءmontage – ىرادىيو ءمانتاج – راديومونتاج

بۇنى بەرىپ وتىرعانىمىز ورىس ءتىلدى قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتىمىزدىڭ اعىلشىن تىلىنەن ءسوز قابىلداپ كەتىپ، ورىس الەمىنەن ءبىرجولا ىرگە اجىراتۋىنان قورقىپ قازاق ءتىلى دامىماي قالعان ءتىل دەپ قۇر بايبالامىنا جاۋاپ قاتۋىمىز. قازاق ءتىلى دامىماي قالعان ءتىل ەمەس، ورتالىق ازياداعى قالدىباي بەكتايۇلى نەگىزىن سالعان قازاق ماتلينگۆيستيكاسى مەكتەبى مەن ونىڭ ءىزباسارلارى ەڭبەكتەنىپ جاتقان ءتىل. تەك ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەنى قازاق ءسوزى مەن جازۋىن ورىستىق اۋەزدە جانە جات ورفوگرافيامەن تاسقۇلىپ شەگەندەپ تاستاعان تىلشىلەردىڭ ۇلتىنا جانى اشىماۋىندا. كەزىندە ۇشتۇعىرلى تىلگە دامبالدى باسقا كيىپ قارسى شىققاننىڭ ءبىر ءوزىم ەدىم. كەيىن قاراسام، ەلباسىمىز بۇل ءسوزدى قازاق بالاسىنىڭ باسىن ءشىرىتۋ ءۇشىن ەمەس، 13-14 كەلىپ اقىل توقتاتىپ، ءسوز قورىن مولايتقان شاقتا اعىلشى-ورىس سوزدەرى نەگىزىندە انا تىلىندە العان ءبىلىمىن ودان ارى مولىقتىرۋدى كوزدەگەنى ەكەن. سوندىقتان بۇل سەڭدى سەيىلتۋدىڭ جالعىز جولى – ءۇش تىلدىلىك نەگىزىندە تەكىنىكالىك جانە كاسىبي تەرمىندەر مەن ءىت باعدارلامالاردى قازاققا قول جەتىمدى ەتۋدىڭ ۇلىع ۇلتتىق كامىپتىك اعارتۋشىلىق ءۇردىسىن ۇكىمەت قۇپتاپ، زيالىلار جاقتاۋىنا عانا تىرەلىپ تۇر. ايتپەسە، ءالىپبي اۋىستىرعانىمىز، ءسوزىمىزدى وعان لايىقتاي الماي جىرتىق ورىستىق شاركەيدى قۇشاقتاپ قالامىز.

28 ارىپكە نەگىزدەلگەن باعدارلاما ءتىلى تىلشىلەر ۆ،ف جانە ح قانشا جەردەن زورلىقپەن تىقپالاسا دا جاسالادى. ويتكەنى، الاش مل-سى جانسىز تىلدىك تەوريا مەن كونتسەپتسيالارعا بايلاۋلى ەمەس،  جاندى كامىپتىك باعدارلامالار الەمىندە ورفوەپيا زاڭدىلىعىنا باعىنىپ ءومىر سۇرەدى. مىسالى: قازاق قالامگەرىنىڭ ءاۋدۇيو جازباسى ترانسكريپتسيالانعان ورفوەپيالى0 ايتىلىم بويىنشا دىبىستالىپ، ءوز تۇتىنۋشىسىنا جەتەدى. ءتىلدى تۇزەۋ تىلشىلەردىڭ ورىستىق اۋەزەدەگى قالعان-قۇتقاندى ىلاتىنعا تىقپالاۋىنان ەمەس، ۇلتتىق اۋەزەمىز بەن ەتنيكالىق كەلبەتىمىز ساقتالعان جاھاندىق باعدارلامالاردىڭ ساۋاتتى سويلەۋ تىلدىك قالىپتاسىمنان تۇرادى.

الاش بالاسى قالدىباي بەكتايۇلى مۇراسىنا ساتقىندىق جاسامايىق!

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قالدىباي بەكتايۇلىنىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ءماتاناليزشى عالىمدار جانبەك ۋاتاي، تابىلدى كايۋپوۆتار زامانا ىڭعايىنا بەيىمدەلگەن «گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا» ەڭبەگىنىڭ بيىلعى جىل جارىق كورگەن ەڭبەگىنىڭ تىلشىلەر تاراپىنان باعالانباي جاتۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz