2.

 

ۇلت باسىنا تونگەن مۇنداي قاۋىپتى جان-تانىمەن سەزىنگەن الاش كوسەمدەرى بارىنشا جانتالاسا كۇرەستى. ءبىرىنشى توپتاعىلار سياقتى ەكىنشى لەكتەگى تۇتقىندارعا، ونىڭ ىشىندە مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا تاعىلعان باستى ايىپ تا وسى جەر ماسەلەسى تۋرالى بولدى.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» «ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق قاستاندىقتار» اتتى ەكىنشى بولىمىندەگى «جەر ماسەلەسى تۋرالى» تاراۋىندا استىرتىن:

2.

 

ۇلت باسىنا تونگەن مۇنداي قاۋىپتى جان-تانىمەن سەزىنگەن الاش كوسەمدەرى بارىنشا جانتالاسا كۇرەستى. ءبىرىنشى توپتاعىلار سياقتى ەكىنشى لەكتەگى تۇتقىندارعا، ونىڭ ىشىندە مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا تاعىلعان باستى ايىپ تا وسى جەر ماسەلەسى تۋرالى بولدى.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» «ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق قاستاندىقتار» اتتى ەكىنشى بولىمىندەگى «جەر ماسەلەسى تۋرالى» تاراۋىندا استىرتىن:

«ۇيىمىنىڭ نەگiزگi ماقساتتى باعدارلاماسىنىڭ بiرi - جەر ماسەلەسi بولدى، مۇنى شەشۋ ارقىلى ولار «الاش» پارتياسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونiندەگi باعدارلاماسىن، ياعني، جەردi ەڭ الدىمەن بۇراتانا تۇرعىندارعا ء(يا، كەڭەس وكiمەتi ءۇشiن قازاقتار تەك قانا «بۇراتانا» بولىپ قالدى - ت. ج.) ەشقانداي كەسiمسiز قاجەتiنشە ءبولiپ بەرۋگە جانە رۋ-رۋىمەن قونىستاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. بۇل باعدارلاما بويىنشا، جەرگiلiكتi تۇرعىندار تولىقتاي جەرمەن قامتاماسىز ەتiلگەننەن سوڭ عانا قازاقستانعا سىرتتان كەلگەن قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋعا بولادى، ال قازاق جەرiنە بۇرىننان ورنالاسىپ قالعان قونىس اۋدارۋشىلار ول جەردi قازاقتارعا كەرi قايتارىپ بەرۋگە تيiستi ەدi. (...) تاشكەنت قالاسىندا، تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiندە، اۋىل شارۋاشىلىعى فاكۋلتەتiنiڭ ۇيiندە وتكەن جەر ماسەلەسi جونiندەگi ۇيىمنىڭ ماجiلiسiنە دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ، تاعى دا باسقا ادامدار قاتىسىپ، جوعارىداعىداي كوزقاراس بiلدiرگەن جانە جەر رەفورماسىن جۇرگiزەتiن وكiلدiكتiڭ قۇرامىنا ءوز ادامدارىن كiرگiزۋدi ۇيعارعان (№ 5417 - iس، تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى، № 2370-iس، 275-بەت).

ايىپكەر تىنىشباەۆ بۇل جونiندە مىناداي كۋالiك بەردi: «1923 جىلى، مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتتiڭ ۇيiندە پروفەسسور قوجانوۆ جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسi تۋرالى بايانداما جاسادى. بۇل جينالىستا بiزدiڭ ۇيىمنان: مەن، ەسپولوۆ جانە دوسمۇحامەدوۆ حالەل سويلەدi. بايانداما بويىنشا جارىسسوزگە شىققان بiز، ءوزiمiزدiڭ باعدارلامامىزعا وراي، جەرگە ەڭ الدىمەن نەگiزگi تۇرعىندار ورنالاستىرىلسىن دەگەن پiكiردi قورعادىق» (تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. Iح. 3. كۇنگi جاۋابىنان № 2370-iس، 1 ت. 4-پاراق).

«1923 جىلعى جەتiسۋ گۋبەرنياسىنداعى جەر رەفورماسى كەزiندە، جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ مiندەتiن اتقارۋشى ەسپولوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن تەحنيكالىق كەڭەستiڭ قۇرامىنا - مەن جانە قوجىقوۆ مۇشە بوپ كiرگەننەن كەيiن، بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ جەر ماسەلەسi جونiندەگi باعدارلاماسىن كەڭiنەن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكiندiك تۋدى. سونىڭ ناتيجەسiندە، تالدىقورعان اۋدانىنىڭ شۇبار سەلوسىندا جاپپاي نارازىلىق تۋدى» (سوندا، 4-پاراق. تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. Iح. 3 كۇنگi جاۋابىنان).

«تىسقارى جەردەن قازاقستانعا كەلiمسەكتەردi ورنالاستىرۋعا بۇرىن دا قارسى تۇردىق جانە ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسi رەتiندە قازiر دە كەلiمسەكتەرگە قارسىمىز. بۇل ءوزi ەجەلدەن كەلە جاتقان بiزدiڭ ۇيىمىمىزبەن تiكەلەي تاريحي بايلانىسى بار ماسەلە» (№ 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق، تىنىشباەۆتىڭ 1930. Iح. 3 كۇنگi جاۋابىنان).

«جەر ماسەلەسiنە بiز قاتتى مۇددەلi بولدىق جانە جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسi بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ مۇددەسiنە ساي جۇرگiزiلۋiن قالادىق. بۇل ماقساتقا بiز جەر جونiندەگi كوميسسارياتتاعى بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ مۇشەلەرi ارقىلى، ونىڭ iشiندە - ەسپولوۆ پەن تىنىشباەۆ ارقىلى قول جەتكiزدiك» (№ 2370-iس، 1 ت.، 205-پاراق. دوسمۇحامەدوۆتiڭ 30 ج. Iح. 12 كۇنگi جاۋابىنان).

«قازاقستانعا كەلiمسەكتەردi جولاتپاۋعا تىرىسىپ، بۇنى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى رەتiندە كورسەتتi, ۇيىم جەردi جەرگiلiكتi تۇرعىندارعا بەكiتiپ بەرۋدi, ءسويتiپ قازاقستاندا باسى ارتىق جەر جوق ەكەندiگiن دالەلدەۋگە ۇمتىلدى» (№ 541784-iس، 1 ت.، 98-102, 220-222-پاراقتار).

جەرگە قونىستاندىرۋدى وسىنداي كەزەك ساقتاي وتىرىپ جۇرگiزۋدi جانە جەر ءبولiپ بەرۋدi ءدال وسى نەگiزدە جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋى ءۇشiن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi جەر كەسiمiنiڭ مولشەرiن عىلىمي تۇرعىدان تياناقتاۋدى تالاپ ەتتi. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن بوكەيحانوۆتىڭ تiكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارنايى ەكسپەديتسياسى جاساقتالدى، ونى بوكەيحانوۆتىڭ س-ر-داعى (سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق پارتيانىڭ - ەسەردiڭ مۇشەسi - ت.ج.) پiكiرلەسi پروفەسسور شۆەتسوۆ باسقاردى; ەكسپەديتسيا مۇشەلەرi جەر جونiندەگi كوميسسارياتتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرi قاراتiلەۋوۆ پەن ايىپكەر مۇرزين مۇحتاردىڭ iرiكتەۋi بويىنشا تەك قازاق شاكiرتتەرiنەن قۇرىلدى. ەكسپەديتسيا ءوزiنiڭ عىلىمي جۇمىسىن: جەرگە قونىستاندىرۋدىڭ عىلىمي تۇجىرىمىن نەگiزدەۋ جانە قازاقستاندا باسى ارتىق جەر جوق دەگەن پiكiردi دالەلدەۋ باعىتىندا جۇرگiزدi» (№ 541784-iس، 1 ت.، 103-111-پاراقتار).

شۆەتسوۆتىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىنا ەكسپەديتسيا جەتەكشiسiنiڭ ورىنباسارى رەتiندە ءا.بوكەيحانوۆ تا قاتىستى، ءسويتiپ، ول «قازاقستان - قازاقتار ءۇشiن عانا!» دەگەن ۇراندى زاڭ جۇزiندە بەكiتۋگە ۇمتىلدى، سونداي-اق تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ پروفەسسورى ۋسپەنسكيگە كسسر-دiڭ جەر تۋرالى كودەكسiن جاساۋعا تاپسىرما بەردi, ول ۇسىنىس 1927 جىلى ولكەتانۋ بيۋروسىنىڭ جينالىسىندا جاۋاپقا تارتىلعان بۇرالقيەۆ مۇستافا مەن وماروۆتىڭ، تاعى دا باسقالاردىڭ قاتىسۋىمەن قابىلداندى (№ 541784-iس، 1 ت.، 10-پاراق)»,- دەپ جازىلدى.

ەكىنشى لەككە جەر ماسەلەسi جونiندەگi تاعىلعان ايىپتىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. بiز جوعارىدا تەرگەۋشىلەر ايعاق رەتىندە كەلتiرگەن جاۋاپتاردى تالداپ جاتپايمىز. مۇنىڭ سەبەبى: ول كورسەتىندىلەر ايىپكەرلەردىڭ ءوز قولىمەن جازىلدى ما، جوق، حاتتاما ارقىلى تەرگەۋشى تولتىردى ما؟ - دەگەن سۇراققا سەنىمدى تۇردە جاۋاپ بەرۋ قيىن، iشكi استارى كوپ، شىرعالاڭى مول ماسەلە. ارينە، «الاشوردا» ۇكiمەتi مەن «الاش» پارتياسىنىڭ جەرگە قونىستانۋ جونiندەگi باعدارلاماسىن باسشىلىققا العانى راس. بۇل - قازاق ۇلتىن وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارىپ، وتاندى تاۋەلسiز جولعا ءتۇسىرۋدiڭ بىردەن-بiر باعىتى بولاتىن. بۇل پiكiردi ءباسپاسوز بەتتەرiندە اشىق بiلدiردi دە.

ال، استىرتىن ۇيىمنىڭ جايىنا كەلەتiن بولساق، ونداي ۇيىم رەسمي تۇردە ءومiر سۇرمەگەن. تەك ءار جەردە باستارى قوسىلعان، وڭاشا پiكiر الىسقان. تۋعان حالقىنىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرىن تالقىلاعان. قانداي تالقىعا تۇسپەسىن جەر جونiندە ولاردىڭ ۇندەمەي قالۋعا قاقىسى جوق ەدi. «كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىق» ساياسات بۇل قيتۇرقىلى ارەكەتتi وتىز جىلدان كەيiن «تىڭ يگەرۋ» دەگەن داقپىرتپەن جۇزەگە اسىردى. وعان دەيiن دە قازاق ۇلتى ءۇش رەت زاۋالعا ۇشىرادى. 1931-1932 جىلعى اشتىقتان، وتىز جەتi-وتىز سەگiزiنشi جىلعى جازالاۋ ناۋقانىنان، ۇلى وتان سوعىسىنداعى قانتوگiستەن سوڭ 1913 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاق ۇلتىنىڭ سانى 1948 جىلى 1 ميلليون 400 مىڭعا دەيiن قۇلدىرادى. قىرىپ-جويۋدىڭ مۇنداي قاسiرەتiن باسىنان كەشكەن ۇلت الەمدە نەكەن-ساياق قانا. ادامنىڭ سۇيەگi عانا قالعان يەسiز دالانى ىڭ-شىڭسىز يگەرۋدiڭ بۇدان اسقان ايارلىق جولىنىڭ بولۋى دا مۇمكiن ەمەس. اشتان قىرىلعان قازاقتىڭ ءتانi مەن سۇيەگi قۇنارلانعان توپىراققا ءوسiپ-ونگەن استىق مۇقىم كەڭەس وكiمەتiن اسىرادى.

مۇنداي «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىققا» كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ىدىرىس مۇستامباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، وراز جاندوسوۆ سياقتى وجەت مىنەزدى قايراتكەرلەر اشىق قارسى شىقتى. مىسالى، اقتوبەنىڭ ەلەك اۋدانىن ورىنبور وبلىسىنا بەرۋ تۋرالى شەشىمگە وراي قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نىعىمەت نۇرماقوۆ:

«ەگەر ورتالىق جەكە اۋدانداردىڭ تاعدىرىن وسىلاي شەشە بەرەتىن بولسا، وندا كەلەشەكتە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ساقتالىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس»,- دەدى.

ال ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ:

«ءسوز ازىرگە ءبىز ۇعا قويماعان، بىراق بولاشاقتا الدىمىزدان شىعاتىن ماسەلە تۋرالى بولىپ وتىر... مەن ءوزىم ورتالىق مەكەمەلەردىڭ تەك ورىس شارۋالارىنىڭ مۇددەسىنە دەگەن ەرەكشە قامقورلىعىن بىرنەشە رەت بايقادىم... ەندەشە، نەگە سىزدەر قازاق شارۋالارى قازاقستان وكىمەتىنە تالاپ قويا المايدى دەپ ويلايسىزدار؟ ەگەر بىلگىلەرىڭىز كەلسە، ايتايىن، قازاقتاردىڭ جاعدايى كۇن سايىن ناشارلاپ بارادى. ولار: «ءبىزدىڭ جەرىمىزدى نەگە الىپ جاتىر؟»,- دەپ سۇرايتىنى انىق. ءبىز بولساق: ول جەردىڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىستار دەيمىز. وعان ولار: «پاتشالىق رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدى تارتىپ الىپ، وعان ءوزىنىڭ وتارشىلدارىن قونىستاندىر دەپ كىم سۇراپتى؟»,- دەسە، نە دەيمىز... قازىر ەل اراسىندا: «قازاقستاندا كىم بۇقارانىڭ جاعدايىن كوتەرۋگە قاتتى كۇش سالسا، سول ادام وكىمەت باسىندا كوپ تۇرمايدى»,- دەگەن قاۋەسەت ءسوز بار. بۇل، ارينە، قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى ايتىلعان. مەيلى، سولاي-اق بولسىن دەر ەدىك، بىراق قازاق بۇقاراسىنىڭ الدىندا ماسقارا بولىپ قالار جايىمىز جوق. وسىندا بويارسكي جولداس مەنەن: «ءسىزدىڭ باسىڭىز اۋىردى ما؟»,- دەپ سۇرايدى. مەن: «جوق، باسىم ەمەس، جانىم اۋىرادى»، - دەيمىن. شىنىمەن دە اۋىراتىنداي سەبەپ جەتكىلىكتى»،- دەپ كۇيىنە ايتتى.

بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆ:

«...ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇلا بويى تۇنعان ۇلتتىق پروبلەما (ماسەلە) ... ماسەلەنىڭ ۇلتتىق تۇرعىدان قويىلۋىنان تايساقتاپ، ەڭ قۇنارلى ەكونوميكالىق اۋدانداردان ايىرىلىپ وتىرا بەرگىمىز كەلمەيدى. قازىرگى كەزدە قونىستاندىرۋدىڭ قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتقانى بايقالادى... مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاق رەسپۋبليكاسىن ءبىر ولكە نەمەسە رەسەيدىڭ ءبىر اۋدانى ەسەبىندە ەمەس، وزىنشە مەملەكەت رەتىندە ساقتاپ قالۋ جانە ونى ودان ءارى نىعايتۋ تۇرعىسىنان كەلۋ قاجەت... كەيبىر جولداستارعا ەرىك بەرسەك، ولار بۇل رەسپۋبليكانى تاراتىپ جىبەرۋگە قۇلشىنىپ وتىرعان سياقتى»،- دەدى (قويگەلديەۆ م. ۇلتتىق ساياسي ەليتا. ا. 2004, 268-بەت).

1927 جىلى اقپاندا بك(ب)پ ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە «قازاقستانداعى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋدىڭ جوسپارى» ارنايى تالقىلاندى. وعان ءستاليننىڭ ءوزى توراعالىق ەتتى. قازاق ولكەلىك حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى نىعىمەت نۇرماقوۆ بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. ف.ي.گولوششەكين مەن ونىڭ يدەيالوگيالىق قولبالاسى و.يساەۆ بۇعان قاتتى «نامىستانىپ»، وزدەرىنىڭ ارىپتەستەرىن «بايلاردىڭ قۇيىرشىعى» دەپ ايىپ تاقتى.

قازاق بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى وكiمەتتiڭ قاۋلىسى مۇقىم دالا تۇرعىندارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزدىرىپ، تۇس-تۇستان اشىق نارازىلىق تۋىپ، ءار جەردە قارۋلى كوتەرiلiستەر بۇرىق ەتە قالدى. مۇنىڭ ءوزi ۇلت قايراتكەرلەرiنە قوسىمشا ايىپ تاعىلىپ، «قىلمىسىن» اۋىرلاتتى. كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونiندەگi «اسىرا سiلتەۋلەرi» مەن قاتەلiكتەرiن «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل الاشورداشىلاردىڭ» موينىنا «قارعىس قامىتى» رەتiندە كيگiزۋگە سىلتاۋ بولدى. سوندىقتان دا، ۇكiم دە سوعان ساي شىعارىلدى. ماسكەۋ مەن الماتىنىڭ «ەڭ ۇزدiك» تەرگەۋشiلەرi وزدەرiنiڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ قىلمىستى قاستاندىقتارىن اشكەرەلەۋ» باعىتىنداعى بەس جىل بويى جۇرگiزگەن تەرگەۋ iسiنiڭ «ناتيجەسiندە» تاركىلەۋ ناۋقانىنا بايلانىستى «الاشوردا» ازاماتتارىنا مىناداي ايىپ تاقتى.

«3. 1928 جىلعى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تارگiلەۋ ناۋقانىنا قارسى جۇرگiزiلگەن ارەكەتتەر.

جەر ماسەلەسi جونiندەگi وزدەرiنiڭ نەگiزگi مiندەتتەرiن شەشۋگە ۇمتىلعان استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi قازاقستاندا اسىرىلىپ جاتقان وزگە دە كەڭەستiك ناۋقاندار مەن ءتۇرلi شارالاردىڭ ءمان-مازمۇنىن بۇرمالاپ كورسەتۋگە تىرىستى.

1928 جىلى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تاركiلەۋ ناۋقانىنا دايىندىق جۇرگiزۋ بارىسىندا ولار بايلاردىڭ تاركىلەنۋگە تيiستi مال مەن مۇلكiنiڭ مولشەرiن (نورماسىن) نەعۇرلىم كوتەرiپ كورسەتۋگە (مىسالى: تاركىلەنۋگە جاتاتىن مال سانىنىڭ كەسiمدi مولشەرiن بەلگiلi بiر دارەجەدەن تومەندەتپەۋ كەرەك. 50-60 قويى بار قازاقتى بايلاردىڭ قاتارىنا قوسپاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى ايتىپ وتىر - ت.ج.) تىرىستى، ءسويتiپ، بەلگiلەنگەن مولشەردەن كوپ مال مەن مۇلكi بار بايلاردىڭ شارۋاشىلىعىن جويۋعا قارسى شىقتى.

ۇيىمنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرi ءوزارا حات ارقىلى پiكiر الىسىپ، بۇل ماسەلە جونiندە قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىردى جانە ۇيىم مۇشەلەرiمەن بايلانىسى بار، وسى ناۋقاننىڭ دايىندىق جۇمىسىنا تiكەلەي قاتىسىپ وتىرعان ۇلتشىل كەڭەس قىزمەتكەرلەرiن ءوز مۇددەلەرiنە پايدالاندى، ال ۇكiمەتتiڭ جوسپارلاۋ مەكەمەلەرiندەگi ۇيىم مۇشەلەرi بۇعان تiكەلەي ىقپال ەتتi.

تاشكەنت قالاسىندا تۇرعان ايىپكەر ءا.ەرمەكوۆ 1928 جىلى اقپان ايىندا وسى ۇيىمنىڭ مۇشەسi, لەنينگراد قالاسىنداعى م. اۋەزوۆكە: «جەردi تاعى دا بولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiڭنەن ءوزiڭ قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى تاجiريبەنi ەسكە سالىپ، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭدi قانسىراتادى. مۇنداي تاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى»،- دەپ جازدى (№ 541784-iس، 5 ت.، 192-پاراق).

ال م.تىنىشباەۆ: «1928 جىلى قازاقستاننىڭ ۇكiمەت ورىندارى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تاركiلەۋ ناۋقانىنا دايىندىق جۇرگiزiپ جاتقان كەزدە، مال-مۇلكi تاركiلەنiپ وزدەرi جەر اۋدارىلۋعا كەسiلەتiن بايلاردىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشiن بiز تاركىلەنۋگە جاتاتىن شارۋاشىلىقتىڭ مال سانىنىڭ مولشەرiن نەعۇرلىم جوعارى بەلگiلەۋ تۋرالى قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىردىق... مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسi مەن جەر جونiندەگi كوميسسارياتقا تiكەلەي بايلانىستى ەدi. ول كەزدە مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە بiزدiڭ ۇيىمنىڭ مۇشەسi عابباسوۆ حالەل قىزمەت iستەيتiن، ول بiزدiڭ ماقساتىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى، ال بiزدiڭ ۇيىمنىڭ ىقپالىندا بولعان، بiزدiڭ ۇيىمىمىزبەن كەزدەسiپ، كەلiسسوز جۇرگiزگەن سۇلتانبەكوۆ جەر جونiندەگi كوميسسارياتتا جۇمىس iستەيتiن»،- دەپ كورسەتتi (تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. ح. 4 كۇنگi جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 313-پاراق).

سونىمەن قاتار، اسا iرi بايلاردىڭ شارۋاشىلىعىن جويۋ تۋرالى قاۋلىداعى تاركiلەنۋگە تيiستi بايلاردىڭ تiزiمiن الدىن-الا بiلiپ العان ۇيىم مۇشەلەرi اۋدانداردى ارالاپ، الداعى جۇرگiزiلەتiن ناۋقانعا كەسiرiن تيگiزدi, جالعان مال شارۋاشىلىعىنىڭ مويىنسەرiكتەرiن قۇردى، iرi شارۋاشىلىقتاردى ىدىراتتى، سونداي-اق بۇل iسكە بايلاردىڭ تۋىستىق، رۋلىق جاقىندىعى بار اۋىلنايلار مەن اۋداندىق اكiمشiلiكتiڭ قىزمەتكەرلەرiن تارتتى (№ 2370-iس، 1 ت.، 313-پاراق).

كۋاگەر بايسەڭگىروۆ: «مىرجاقىپ دۋلاتوۆ مەركە اۋدانىندا بولعان كەزدە ءوزىنىڭ ماڭىنا جينالعان وسى اۋداننىڭ بايلارىنا ول تاركىلەۋ ناۋقانىنا قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە ناۋقاننىڭ ماقساتىنا قارسى باعىتتالعان بىرنەشە نۇسقاۋلار بەردى» - دەپ كورسەتتى (بايسەڭگىروۆتىڭ 1928 ج. ءىح. 25 كۇنگى جاۋابىنان. № 2370-ءىس، 2 ت.، 888-890-پاراق).

«بiز، ۇيىم مۇشەلەرi, بايلاردىڭ جەر اۋدارىلۋىنا جانە ولاردىڭ مال-مۇلكiنiڭ تاركiلەنۋiنە قارسى شارا قولدانىپ، ولارعا الدىن-الا ەسكەرتiپ وتىردىق، ءسويتiپ ناۋقاننىڭ جۇرگiزiلۋiنە بوگەت جاسادىق. سونىڭ iشiندە، مەنiڭ ءوزiم بiرەۋلەر ارقىلى تۇرىسبەكوۆتەرگە، تاڭiربەرگەنوۆتەرگە جانە ەسەنقۇلعا جانە باسقالارعا، سونىمەن قاتار لەپسi ۋەزiندەگi ءوزiم شىققان «نايمان» رۋىنىڭ بايلارىنا حابار بەردiم (تىنىشباەۆتىڭ جاۋابىنان، № 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق جانە ح. دوسمۇحامەدوۆتiڭ جاۋابىنان، 207-پاراق)».

مەملەكەتتiك جازالاۋ قۇرىلىمىنىڭ بارلىق كۇشiن سارقا جۇمىلدىرىپ، بەس جىل بويى جانتالاستىرعانداعى ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ ۇسقىنى وسىنداي. ۇكiمەت باسىندا كiلەڭ جارتىلاي ساۋاتتى ادامدار وتىرعاندىقتان دا، ەڭ بولماسا، قيىستىرىپ، باپتاردىڭ باسىن يiپ، جالعان دا بولسىن «دۇرىستاپ» ايىپ تاعا الاتىنداي تەرگەۋشiلەردiڭ تابىلماۋى زاڭدى دا. چادااەۆتىڭ:

«قايران، رەسەي! ادامدى باقىتتى قىلۋ قولىڭنان كەلمەگەنi ايىپ ەمەس، تىم قۇرىسا دۇرىستاپ ءولتiرۋدi دە ۇيiرەنبەدىڭ-اۋ!»,- دەگەن ءسوزى وسىندايدان بارىپ ايتىلسا كەرەك.

 

3.

 

مەملەكەت تە، سوت تا جازالاۋ ساياساتىنىڭ باستى قۇرالى رەتiندە ورىستىڭ بالتاسىن پايدالاندى. ال، شوۆينيستەر مەن وتارلاۋشىنىڭ، ونىڭ iشiندە موجانتوپاي مۇجىق پەن «ەلiرمە سiڭبەلەردiڭ»، ساۋاتسىز دا سارامەس جەندەتتiڭ قولىنداعى بالتا - iندەتتەن دە قاۋiپتi. ەگەردە سول «بالتا» مۇقىم مەملەكەتتiڭ جازالاۋ قۇرالىنا اينالسا، وندا سول مەملەكەتتiڭ دامۋ جولى - ادامداردىڭ باس سۇيەگiنەن توسەلگەن باسپالداقتاردان تۇرادى دەگەن ءسوز.

كەڭەس وكiمەتi ءدال وسى جولدى تاڭداپ الدى. مۇنداي دۇلەي كۇشكە تازا اقىل مەن پاراساتتى قارسى قويىپ كۇرەسۋ مۇمكiن ەمەس ەدi.

مۇنى قازاقتىڭ ارداگەر ازاماتتارى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ تە جاقسى ءتۇسiندi. ءتان مەن جان جازاسىنان قۇتىلۋ ءۇشiن ولار ءوزiنiڭ «ايىپتارىن» سىرت قاراعاندا مويىنداعانداي كورiنiپ، بىراق ءار جاۋابىنىڭ استارىنا سەرۆانتەستiڭ قالامىنا لايىق ۋىتتى كەكەسiندi سiڭiرiپ وتىردى. قاراپايىم ادامنىڭ ءوزi كۇلە قاراپ، سەنبەيتىن „قىرىق وتىرىكتى" قيىننان قيىستىرىپ، بايانداپ بەردi. موجانتوپاي تەرگەۋشiلەردiڭ وي-ءورiسiنiڭ تارلىعى مەن تايازدىعى سونداي، وعان تiپتi نازار دا اۋدارعان جوق.

شىندىعىن ايتساق، مۇنىڭ ولارعا قاجەتi دە شامالى-تىن. قالايدا قارالاۋعا iلiك تاپسا، كوڭiلi تىنىش تاباتىن. «استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ قاستاندىق ارەكەتتەرiن» اشكەرەلەۋ ءۇشiن گولوششەكيننiڭ «كiشi وكتيابر» ناۋقانىندا كەتكەن اسىرا سiلتەۋلەردiڭ بارلىعىن «استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرiنە» ايىپ ەتiپ تاقتى.

سونىڭ بiرi - كوللەكتيۆتەندiرۋ، ياعني، قازاقشا ايتقاندا، «مويىنسەرىك» قۇرۋ ناۋقانى. مۇنىڭ كوشپەلi قازاق ۇلتى ءۇشiن زاۋالمەن اياقتالاتىنىن ەكونوميكا مەن قازاقتىڭ ءومiر ءسۇرۋ تاسiلiنەن حابارى بار زەردە يەسiنiڭ ءبارi دە ءتۇسiندi. بiراق وعان ەشكىم نازار سالمادى. قايتا، دەنى دۇرىس پىكىردى «استىرتىن ۇيىمنىڭ» قاستاندىق ارەكەتiنە جاتقىزدى. «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنان»:

«4. شارۋاشىلىقتاردى كوللەكتيۆتەندiرۋ ناۋقانىنداعى بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەر

سونداي-اق، استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرiنiڭ جات پيعىلدارى شارۋاشىلىقتاردى كوللەكتيۆتەندiرۋ ناۋقانى تۇسىنداعى بۇرمالاۋشىلىقتارىنان، ونى بولدىرماۋعا تىرىسىپ باققان ارەكەتتەرiنەن بايقالدى. كوللەكتيۆتەندiرۋدiڭ جۇزەگە اسپاي قويمايتىنىنا، بۇل شارالارعا تۇرعىنداردىڭ ەرەكشە بەلسەندiلiك تانىتىپ وتىرعانىنا كوزدەرi جەتكەن سوڭ، ولار جارىم-جارتىلاي رۋلىق نەگiزدە قۇرىلعان كولحوزداردى ۇيىمداستىرۋعا كۇش سالدى.

ايىپكەر تىنىشباەۆتىڭ كورسەتۋi: «بiز، ۇيىم مۇشەلەرi - مەن، ەرمەكوۆ جانە دوسمۇحامەدوۆ ۇشەۋمiز كولحوز قۇرىلىسى تۋرالى ءوزارا پiكiر الىستىق، بiراق تا كولحوزداردى ۇيىمداستىرۋ ناۋقانىنا توسقاۋىل قويا المايتىن بولعاندىقتان دا: قازاق اۋىلدارىنداعى كولحوزداردى شاعىنداپ قانا رۋلىق جۇيەمەن قۇرۋ كەرەك - دەگەن تۇجىرىمعا كەلدiك. مۇنىڭ باستى سەبەبi: قازاق قوعامىنداعى رۋلىق قۇرىلىم ءالi دە كۇشتi ساقتالىپ قالعان، سوندىقتان دا بار مۇلiكتi جەكە مەنشiك يەلەرiنiڭ قولىندا ساقتاي وتىرىپ، شاعىن-شاعىن جارىم-جارتىلاي ورتاقتاستىرىلعان شارۋاشىلقتاردى ۇيىمداستىرۋ قازاق ءۇشiن قولايلى دەپ ەسەپتەدiك. بۇل بiزدiڭ ۇيىمنىڭ مۇشەلەرiنiڭ ورتاق پiكiرi ەدi جانە ارامىزدا ەشقانداي كوزقاراس الشاقتىعى بولعان جوق، ونىڭ ۇستiنە بiز بۇل تۋرالى بوكەيحانوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ءدال وسىنداي پiكiردە ەكەندiگiن بiلەتiنبiز. بiز: كەدەيلەردiڭ باسى بiرiكپەيدi, ولار وزiنە رۋلاس بايلاردىڭ ىقپالىنان شىققىسى كەلمەيدi, ويتكەنi رۋلىق تۋىسقاندىق سەزiمi قازاق اراسىندا ءالi دە كۇشتi,- دەپ ەسەپتەدiك. بiز بۇل جونiندە پارتيادا جوق كوپتەگەن قىزمەتكەرلەرمەن، كوممۋنيستەرمەن اڭگiمەلەستiك، ولار دا ءىستى ءدال سولاي جۇرگiزسە، كوپتەگەن قيىندىقتاردى جەڭۋگە بولاتىنىنا سەندiك. ءسويتiپ، بiز بۇل ارەكەتتەرiمiز ارقىلى كەدەيلەردiڭ بiرiگۋiنە (تاپتىق) بوگەت جاساپ، رۋلىق قۇرىلىمدى ساقتاپ قالۋعا تىرىستىق.

بۇل يدەيامىزدى iسكە اسىرۋ ءۇشiن بiزدiڭ كوزقاراسىمىزدى قولدايتىن بۇرالقيەۆ، كۇدەرين سياقتى تاعى دا باسقالاردى پايدالاندىق، سونداي-اق بiزدەن اقىل سۇراپ كەلگەن قازاقتاردىڭ بارلىعىنا دا ءدال وسىنداي كولحوز قۇرىڭدار دەپ كەڭەس بەردiك، بۇل يدەيانى سول كولحوز قۇرىلىسىن ۇيىمداستىرىپ جانە باسقارىپ جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءبارiنiڭ ميىنا سiڭiرۋگە تىرىستىق.

1928 جىلى Iلە وزەنiنiڭ ارعى بەتiندە زەرتتەۋ-بارلاۋ (تەمiر جول سالۋ ءۇشiن - ت. ج.) جۇمىستارىن جۇرگiزگەن كەزiمدە قازاقتاردىڭ بارiنە ءوز كوزقاراسىمدى ءتۇسiندiرiپ بەردiم جانە كولحوزداردى مەن ايتقانداي ۇلگiمەن قۇرۋعا شاقىردىم» (№ 2370-iس، 1 ت.، 141-پاراق. تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. Iح. 6-كۇنگi جاۋابىنان)».

بiر ادامنىڭ كەكەسiن ارالاستىرىپ جازىپ بەرگەن وسى جاۋابى ارقىلى 71 ادامعا ۇكiم شىعاردى. ارينە، 14 تومنان اساتىن تەرگەۋ iسiندە تىنىشباەۆتىڭ كورسەتۋiنەن الدەقايدا «كەڭ قامتىلعان» كۋالiكتەر بار. تەرگەۋشiلەردiڭ م.تىنىشباەۆتىڭ جاۋابىن قايتا-قايتا الدىعا تارتا بەرۋiنە قاراعاندا، «الاش» پارتياسىنىڭ كوسەمدەرiنiڭ بiرi, «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ مۇشەسi, ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ جەتiسۋ ولكەسiندەگi كوميسسارى، قوقان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترi مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى قالايدا جازاعا تارتۋدىڭ امالىن قاراستىرسا كەرەك.

بۇدان كەيiنگi ايىپتاۋلاردىڭ تاقىرىبى - «ەت دايىنداۋعا جاسالعان قاستاندىقتار»، «باندىلىق قاراقشىلىقتار» دەپ اتالادى. ال ناعىز «باندىلىق قاراقشىلىق» قىلمىستى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ءوزi جاساپ جاتقان ەدi. جەر مەن تاركiلەۋ، كولحوزداستىرۋ ساياساتىنىڭ كەسiرiنەن 2 ميلليونعا جۋىق قازاق اشتان قىرىلدى. قازاق جەرiنiڭ قۇتى - سارىارقا قاڭىراپ بوس قالدى. ەلدi «ەستەن تاندىرعان» ەسسiز وكiمەتتiڭ ەسiن اقسۇيەك اشارشىلىق تا جىيدىرمادى. تۋرا سول كەزدە كەرەكۋ، قىزىلجار، ومبى قالالارىنىڭ سۋ ايلاقتارى مەن ۆوكزالدارىندا مال ەتi يiستەنiپ، ايدالاعا اپارىلىپ ورتەلiپ جاتتى.

قازاق ۇلتىنىڭ اشتان قىرىلىپ قالعانىن بiلە تۇرا ستالين مەن مولوتوۆ قۋجاقتى قۋىرداقتاي قۋىرىپ، «بەر، بەردiڭ» استىنا الدى. بiر رەسپۋبليكانىڭ باسىنا قارالى كۇن تۋعاندا دا ونىڭ تاعدىرىنا پىسقىرىپ قارامادى. «سەنiپ تاپسىرىلعان ولكەنi» زاۋالعا ۇشىراتىپ، باياسى شىققان شاياعا - گولوششەكين مەن يساەۆقا: كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.مولوتوۆ پەن بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس حاتشىسى ي. ستالين 1932 جىلى 8 قاراشا كۇنi:

«حكك مەن وك-تiڭ (حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi مەن ورتالىق كوميتەتتiڭ - ت. ج.) ەسكەرتۋiنە قاراماستان رەسپۋبليكاداعى استىق دايارلاۋ قارقىنى تومەندەپ بارادى. بەلگiلەنگەن جوسپاردىڭ ورىندالماۋىنىڭ سەبەبiن استىقتىڭ ءتۇسiمiنiڭ تومەندiگiمەن تۇسiندiرگەن سىلتاۋدى ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi نازارىنا دا iلمەيدi, ويتكەنi بۇل كورسەتكiش قاساقانا تومەندەتiلگەن جانە مەملەكەتتi الداۋ نيەتiنەن تۋعان.

سiزدەردiڭ ارتتا قالعان اۋدان حاتشىلارى مەن اتقارۋ كوميتەتتەرiنiڭ توراعالارىنىڭ اتىن اتاپ قانا ءوتiپ، تەك ارتتا قالۋدى جويۋدىڭ شارالارىن كورسەتكەن مالiمەتتەرىڭىزدi ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنە حابارلاماي، سىرعاقتاي بەرۋلەرiڭiزدi ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi: پارتيالىق باسشىلىققا لايىقسىز قىلىق - دەپ باعالايدى.

ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi سiزدەرگە مىنانى ەسكەرتەدi:

ەگەردە قىسقا مەرزiم iشiندە رەسپۋبليكاداعى استىق تاپسىرۋ iسiنە ناقتى وزگەرiستەر ەنگiزۋ ماسەلەسi ۇيىمداستىرىلماسا، وندا بiز سولتۇستiك كاۆكازداعى ءتارiزدi جازالاۋ شارالارىن قولدانۋعا ءماجبۇر بولامىز. قولدانىلعان جازالاۋ شارالارى تۋرالى سiزدiڭ تولىق تۇسiنiكتەرiڭiز بولۋى ءۇشiن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ نۇسقاۋى بويىنشا قابىلدانعان سولتۇستiك كاۆكاز ولكەلiك كوميتەتiنiڭ قاۋلىسىن جولداپ وتىرمىز. ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi بۇل قاۋلىنى سiزدەردiڭ جەدەلحاتتارىڭىزدا اتتارى اتالىپ كورسەتiلگەن ارتتا قالعان اۋدانداردىڭ حاتشىلارىمەن تانىستىرۋ مiندەتiن سiزدەرگە جۇكتەيدi. ەگەردە ولار استىق دايىنداۋدىڭ كولەمiن وسiرۋگە جەدەل شارا قولدانبايتىن بولسا جانە ودان ءارi وسىلاي جالعاسا بەرەتiن بولسا، ورتالىق كوميتەت پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسi قاراشا ايىنىڭ بiرiنشi جارتىسىندا ولاردى پارتيا قاتارىنان شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قويۋعا ءماجبۇر بولادى»،- دەگەن ۇرەيلi جەدەل حات جولدادى.

شىندىعىنا كوشسەك، ول كەزدە گولوششەكين مەن يساەۆتىڭ بۇل جەدەلحاتقا جاۋاپ بەرەتiندەي مۇرشالارى دا جوق بولاتىن. ەگiننiڭ ورىنىنا ادامنىڭ سۇيەگiن ەگiپ، «تانتiبايبەتتەنiپ» وتىر ەدi. ەلiرە-ەلiرە سويلەپ، اۋىزى اقكوبiكتەنگەن گولوششەكين مەن وعان كوپشiكتi قويا-قويا قويالارى شىققان يساەۆ پەن قۇرامىسوۆتىڭ، قۇلىمبەتوۆ پەن ەرنازاروۆتىڭ، قابىلوۆ پەن توعجانوۆتىڭ، بەككەردiڭ، تاعى دا باسقا يدەولوگتاردىڭ جاقتارى قارىستى. ەلدi دە، وزدەرiن دە «ەسەڭگiرەتتi». شەگiنەتiن جەرلەرi دە جوق بولاتىن. ساسقانىنان سۇيەك پەن تۇياق، جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعى مەن سيىردىڭ ءمۇيiزiن جيناۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى.

ال بۇل كەزدە ادامنىڭ سۇيەگi بولماسا قازاق دالاسىندا مالدىڭ سۇيەگi دە، ونى جينايتىن ادام دا قالماپ ەدi.

1931-1932 جىلى اشارشىلىق كەزiندە 1921-1922 جىلعى اشتىقتان امان قالعان 4 ميلليون 120 مىڭ قازاقتىڭ 2 ميلليون 200 مىڭى، ياعني، جالپى ۇلتتىڭ 49 پروتسەنتi «كiشi وكتيابر» مەن «ەستەن تاندىرۋ» ساياساتىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. قۇرامىسوۆ پەن بەككەر: «حالىقارالىق پرولەتارياتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن... بۇكiل قازاق حالقىن قۇربان ەتۋگە دايارمىز!» - دەگەن «ارماندارىنا» جەتتi. ال ۇلتىنىڭ وسىنشا قورلىق ولiمگە دۋشار بولعانىنا كۇيiنگەن «بەستiڭ توبى» - ع.مۇسiرەپوۆ، م.داۋلەتقاليەۆ، ە.التىنبەكوۆ، ق.قۋانىشەۆ، م.عاتاۋللين 1932 جىلدىڭ شiلدە ايىندا ستالين مەن مولوتوۆقا نارازىلىق حاتىن جولدادى. 1937 جىلى قارقارالى وكرۋگiنiڭ باسشىلارىن جاپپاي اتۋعا بۇيىرعان كەزدە مانسۇر عاتاۋللين ءوزiنiڭ سوڭعى سوزiندە ايىپ ورىندىعىندا وتىرعان ارiپتەستەرiن قولىمەن نۇسقاپ:

« - مىنالار حالىق جاۋى ەمەس. جاۋ - مەنمiن. سوندىقتان مەنiڭ ءوزiمدi عانا سوتتاڭدار. تەك، مەنi عانا. بiراق مەن دە حالىق جاۋى ەمەسپiن، كەرiسiنشە، حالىقتىڭ جاۋىنىڭ جاۋىمىن. ال مەن 1932 جىلى، كەنت قالاسىنا iسساپارمەن كەلگەن كەزدەن باستاپ حالىق جاۋى بولدىم... كولiكتەن سىرتقا شىقسام، اينالامدا ادام دا، مال دا جوق، تەك قانا ۇزىن سوزىلعان مال قوراسى تۇر. ەسiكتi اشىپ قالىپ ەدiم، ءولi ادامنىڭ دەنەلەرi كورiندi. سونشاما ۇلكەن قورانىڭ iشi لىق تولعان ادامنىڭ ءمايiتi. كەيبiرەۋلەرiنiڭ كوزi اشىق، كiرپiكتەرi ارەڭ قيمىلدايدى، بiراق كiرپiك قاققانشا ءجانتاسiلiم بەرەتiنi ءسوزسiز.

سىرتقا اتىپ شىقتىم. دالادان ايقاي-شۋ شىقتى. ەسiنەن اداسقان ايەلدەر قولدارىنداعى پىشاقتارىن جالاڭداتىپ مەنiڭ جۇرگiزۋشiمە تاپ بەردi, ويلارى ونى سويىپ جەمەك. مەن اسپانعا وق اتىپ ەدiم، ولار جان-جاققا قاشا جونەلدi. جان-جاعىما قاراسام، اناداي جەردە ۇلكەن قازان-وشاق تۇر ەكەن، استىندا وت جانىپ جاتىر. الدە نە ءپىسىپ جاتىر. قاقپاعىن اشىپ كەپ جىبەرىپ، قاراسام، بۇرق-سارق قايناعان سۋمەن بiرگە قازاننىڭ بەتiنە بiردە بالانىڭ اياعى، بiردە قولى، بiردە وكشەسi بۇلiك-بۇلiك ەتiپ شىعىپ جاتىر... مiنە، مەن تۋرا سول كۇننەن باستاپ حالىق جاۋى بولدىم»,- دەپتi (ۆ. ميحايلوۆ، «ۇلى جۇتتىڭ شەجiرەسi»).

مۇنداي ەرلiك «اق جۇرەكتەر» مەن قۋاجاقتىڭ قۋىرشاقتارىنىڭ قولىنان قايدان كەلسiن. حالىقتان كەشiرiم سۇراپ، يمان iزدەۋدiڭ ورىنىنا، سونداي بەتباقتىقپەن ۇلتىنىڭ بەس ازاماتىن «بەستiڭ توبى»، «حالىقتىڭ جاۋى» دەپ جاريالادى. سوندا بۇلاردىڭ قىزعىشتاي قورعاپ جۇرگەن حالقى - قاي حالىق؟ ولار حالىقتىڭ باعىن ەمەس، وزدەرiنiڭ استىنداعى تاعىن قورعاپ جۇرگەن باققۇمار سiمپiستەر ەدi.

وزەگi ۇزiلگەن حالىق مۇنى كورiپ-بiلمەي وتىرعانداي-اق، اسقان ايارلىقپەن وزدەرiنiڭ كۇناسiن «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل كونتررەۆوليۋتسيونەرلەرگە»، «الاشتىڭ» ارداگەرلەرiنە جاپتى. بەس جىل بويى دالەلدەنبەگەن «قىلمىستارىن» ۇرىپ-سوعۋدىڭ ناتيجەسiندە مويىنداتتىرىپ، ۇيالماستان: «قىلمىستارىن مويىنىنا الدى! اتتىق! استىق! جەر اۋداردىق! كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ەلدi اشارشىلىققا ۇشىراتقان سولار! ەندi كوزدەرiڭ اشىلاتىن بولدى!»،- دەپ وزدەرi قىرىپ سالعان حالىقتان ءسۇيiنشi سۇرادى!

شiركiن، دانىشپان ابايدىڭ:

جامانتايدىڭ بالاسى كوجەك دەگەن،

ەكi ءۇيدiڭ اراسىنا بەزەكتەگەن.

دوسىن كەلiپ دوسىنا جاماندايدى،

شiركiندە ەس بولسايشى سەزەد دەگەن!، -

ءسوزiن الگi كەڭەستىڭ كەڭكەلەس ماڭگۇرتتەرى تۇسiنبەدى.

«گولششەكيندىك ناتسيونالدار» ستالين مەن مولوتوۆتان جاڭاعىداي نۇسقاۋ العان سوڭ تاعى دا جانتالاسا جانىقتى. اشارشىلىقتىڭ زاردابىن ساياسي ساحنادان ىسىرىلۋعا تاقاپ قالعان قۋجاققا - گولوششەكينگە جاپتى دا، ءمۇلايiمسiپ-مايموڭكەلەپ شىعا كەلدi. رەسپۋبليكا ءۇشiن، ونىڭ iشiندە جەكە ادامدارعا جانە بەلگiلi بiر ماسەلەلەردi شەشۋدە كادiمگiدەي ىنتا-پەيiل كورسەتكەن شىعار. بiراق مۇقىم ۇلتتىڭ مۇددەسi مەن حالىق قامى ءۇشiن ولاردىڭ قابىرعاسى قايىستى دەۋگە، ولاردى بيiك لاۋازىمعا جەتكەنi ءۇشiن مەملەكەت قايراتكەرi بولدى دەپ دارالاۋعا ەش سەبەپ جوق. مەملەكەتتiك ماشينانىڭ كونسترۋكتورى، نە قۇراستىرۋشىسى ەمەس، سونىڭ جاي عانا ءبىر ەلەۋسiز بولشەگi ەدi ولار. قاجەت كەزiندە ولاردى قۇرال-جابدىق رەتiندە پايدالاندى، مiندەتiن وتەگەن سوڭ لاقتىرىپ تاستادى.

ولاردىڭ مانساپ جولىندا - تاعدىردىڭ تالكەگiنە ۇشىراعان جازىقسىز جانداردىڭ كوز جاسى مەن قاسiرەت ۋايىمى، اشتان قىرىلعانداردىڭ قۋراعان سۇيەگi, اتىلىپ-اسىلعان، قۋدالانعان ۇلت قايراتكەرلەرiنiڭ وزەكتi ارمانى مەن وكiنiشi وكسiپ جاتتى. مانسۇر عاتاۋلليننiڭ:

«مەن حالىقتىڭ جاۋىنىڭ جاۋىمىن!»،- دەگەندەگi ەمەۋiرiن تانىتقان پەندەلەرi سولار ەدi.

الاشتىڭ ازاماتتارى ەلi مەن جەرiنiڭ مۇددەسi ءۇشiن تۇرمەگە ءتۇسiپ، ازاپ تارتىپ، قالايدا حالقىنا ءتونiپ كەلە جاتقان اپاتتان قۇتقارۋ ءۇشiن جانتالاسىپ جاتقاندا ولار: «جاساسىنداتىپ!» (م. اۋەزوۆ) جاتتى. بۇل ۇلتتى، ۇلتتىق تۇلعانى جانىشتاۋ مايدانىنىڭ باسى عانا بولاتىن. ول مايداندا ولاردىڭ وزدەرi دە تاعدىردىڭ ديiرمەنiنە ءتۇسiپ، «ۇلى قۇرباندىققا» شالىندى. سول ءۇشiن بۇلاردى اياۋدىڭ دا، قورعاۋدىڭ دا قاجەتi جوق. سەبەبi, ۇلتى ءۇشiن باسىن ولiمگە تiككەن ءاليحاننان، احمەتتەن، مiرجاقىپتان، مۇحامەدجاننان، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن، حالەل عابباسوۆتان، تەلجاننان، ماعجاننان، جۇسiپبەكتەن، جاhانشادان، لاۋازىمى مەن جاسى وزدەرiمەن قاتارلاس سماعۇلدان، ءالiمحاننان، ەلدەستەن، ىدىرىستان، دانيالدان، كارiمنەن، جالاۋدان، سۇلتانبەكتەن، تۇراردان، مانسۇردان، عابيتتەن ەشقانداي ارتىپ تۇرعان قاسيەتi مەن قادiرi جوق ەدi.

قارعاۋعا بولمايتىنى - ولار ءوز زامانىنىڭ جالدامالى قۇلى بولدى.

ساياساتقا ازاماتتىق كوزقاراسىن قورعاۋ ءۇشiن ارالاسقان جوق، تەك قانا كەرەك كەزiندە ۇرىمتال تۇستان تابىلىپ، جازالاۋ ماشيناسىنىڭ دوڭگەلەگiنە iلiنiپ كەتكەن قاتارداعى پەندەلەر عانا. بيiك اقىل-پاراسات، ۇلكەن مiنەز، iرi قيمىلدىڭ ادامدارى ەمەس، جاي عانا رەتتەۋشiلەر بولاتىن. تەك، باستى نازاردا ۇستايتىن ماسەلە - ولاردىڭ iس-ارەكەتiن اشىق تا باتىل تالداپ، تاريحي ساباق رەتiندە ۇرپاقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ پارىز.

تاريح وتكەلi - قاتەرلi وتكەل. ال ۇلتتىڭ باسىن قاتەرگە تiگiپ، قايتا-قايتا تاعدىردىڭ تالقىسىنان وتكiزۋگە ەشكiمنiڭ دە قاقىسى جوق. قازاق ۇلتى ءوزiنiڭ قادىم زاماننان بەرگi تاريحى ارقىلى تاۋەلسiز ۇلت رەتiندە ءومiر سۇرۋگە تولىق قابiلەتتi ەل ەكەندiگiن دالەلدەدi. وزەگiن ورتەگەن رۋحاني باسىبايلىلىققا دا باسىن يمەدi. وتارلاۋشى پاتشالىق جانە كوممۋنيستiك جاhانگەرلەر ۇلتتىڭ جۇرەك وتىن وشiرۋگە ورشەلەنە تىرىسسا دا، رۋحاني بوستاندىعىن ساقتاپ قالدى.

«كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلاردى» وشiكتiرگەن دە، ۇرەيلەندiرگەن دە ۇلتتىق تۇلعالاردىڭ رۋحاني تاۋەلسiزدiگi بولاتىن. ۇلتتى ماڭگۇرت كۇيگە جەتكiزۋ ءۇشiن سول حالىقتىڭ ەڭ قاسيەتتi قازىناسى - رۋحاني مۇراسىن ايار يدەولوگيانىڭ ارانداتۋشى كۇشi ارقىلى جويىپ جiبەرۋگە بارىنشا قۇلشىنىپ-اق باقتى. الاش قايراتكەرلەرiنە تاعىلعان ەڭ باستى ايىپتىڭ بiرi دە وسى ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسiزدiگi جولىنداعى كوزقاراس كۇرەسi ەدi.

مىنە، وسىنداي جانتالاستىڭ تۇسىندا مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ باستاتقان «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ەكىنشى توبى الماتىنىڭ تۇرمەسىندە تەرگەلىپ جاتقان بولاتىن.

 

4.

 

1928 جىلى 26 قاراشا كۇنى جاپپاي تاركىلەۋ ناۋقانىمەن ورايلاستىرىلا بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ «قازاقستاننىڭ ورتا وقۋ ورىندارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى شاكىرتتەردىڭ الەۋمەتتىك قۇرامىن تەكسەرۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. سول ارقىلى «الەۋمەتتىك  تۇرعىدان العاندا تەگى جات» شاكىرتتەردەن كەڭەستىك وقۋ ورىندارىن تازارتۋ كوزدەلدى. كەسىرلى قاۋلىنىڭ سالدارىنان قانشاما تالاپتى شاكىرت بىلىمنەن قاعىلىپ، ماماندىقسىز قالدى.

سول ناۋقانعا پروفەسسورلار مەن وقىتۋشىلار دا ءىلىنىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، س.اسفاندياروۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، م.اۋەزوۆ، ج.كۇدەرين، ا.بايتاسوۆ، ي.قاشقىنباەۆ، ك.توقتىباەۆ سياقتى وقىمىستىلاردى اۋەلى ولاردىڭ وزدەرى وقىتقان شالا ساۋاتتى شاكىرتتەرى اشكەرەلەدى، سودان كەيىن پارتيالىق تازالاۋعا ءتۇستى، ەڭ سوڭىندا تەرگەۋشىلەردىڭ قارماعىنا بەرىلدى. «الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ىسىندەگى «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» «مادەنيەت مايدانى» اتتى تاراۋىندا:

«وزدەرiنiڭ جولىن قۋاتىن iزباسارلاردى دايىنداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋشى جاستاردى وزدەرiنiڭ قاراماعىنا iلiكتiرۋ ءۇشiن بەلسەندi تۇردە قيمىلدادى جانە ولاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ۇمتىلدى.

«...1926 جىلى وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى بiزدiڭ ىقپالىمىزدان شىعىپ كەتتi, ونىڭ ەسەسiنە تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پارتيادا جوق جاستاردى ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزعا قاراتىپ الدىق. بiز مۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن بايتاسوۆ پەن ىسقاقوۆ ارقىلى جاسادىق. بۇل 1924-1926 جىلدارى جۇرگiزiلدi (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 22.Iح.30 جىلى بەرگەن جاۋابىنان № 2370-iس, 1 ت.، 220-بەت).

جاستاردىڭ اراسىنداعى وزدەرiنiڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشiن جانە ۇلتشىل رۋحتاعى جاستاردى دايىنداۋ ارقىلى وزدەرiنiڭ يدەيالارىن بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم باسپاسوزدەگi, مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرiندەگi جانە عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiندەگi, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى، ەڭ باستىسى، ادەبيەت سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرiن ورشiتە ءتۇستi.

استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرiنiڭ كومەگىمەن باسىلىپ شىققان كiتاپتار - بۇقارا حالىقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە، حان مەن باتىرلاردىڭ ءداۋiرiن اڭساۋ سارىنىنا، كەڭەس وكiمەتiنە نارازىلىق تۋدىرۋ رۋحىنا باعىتتالدى.

جەكەلەگەن ادەبي ەڭبەكتەردi دايىنداۋ بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا جۇرگiزiلiپ، ۇيىم مۇشەلەرiنە ءوزارا ءبولiنiپ بەرiلدi. «القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى، ونىڭ باعىت-باعدارىن («تابالدىرىقتىڭ») انىقتاۋعا جۇماباەۆ ماعجان جانە ايىپتالۋشىلار ىسقاقوۆ دانيال، دوسمۇحامەدوۆ حالەل, اۋەزوۆ مۇحتار مەن كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەد قاتىستى.

«وسى كەزدە ادەبيەت مايدانىنداعى جۇمىستارىمىز جاندانا ءتۇستi... اۋەلi ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن كەمەڭگەروۆ كەلiپ قوسىلىپ، بiزدiڭ iسiمiزدi جۇرگiزiپ وتىردى. ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن بiز بارلىق كۇشiمiز بەن جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستىق... «القا» ۇيiرمەسiنiڭ پايدا بولۋى دا سونىڭ ناتيجەسi. بۇل iستi تiكەلەي جۇزەگە اسىرعان ىسقاقوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە بايتاسوۆ ماعان جۇمىس بابى بويىنشا كەڭەس الۋ ءۇشiن كەلiپ تۇردى، مەن ولارعا ءوزiمنiڭ نۇسقاۋلارىمدى بەردiم» (دوسمۇحامەدوۆ ح.، № 2370-iس, 1 ت.، 221-پاراق).

«الاشورداشىلار» كوركەم ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭiل ءبولدi. ولاردىڭ كوزقاراسىن بۇقارا حالىققا كەڭiنەن تاراتۋدا پەسالار، ولەڭدەر، ەسكi ادەبيەتتiڭ نۇسقالارى، اڭگiمەلەر مەن فەلەتوندار، تاعى دا باسقا جانرلار تاپتىرمايتىن وڭتايلى قۇرال بولدى... بۇعان قوسا بايتۇرسىنوۆ: قازاق جازۋشىلارى ءوزiنiڭ تۋىندىلارىندا تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ مۇقىم مۇددەسiن قورعاۋى تيiس دەپ ۇندەۋ تاستادى... اۋەزوۆ مۇحتار مەن ىسقاقوۆ دانيال دا 1923 جىلى وسىعان ۇندەدى, ادەبيەت ماسەلەلەرiن ۇلتشىلدىق باعىتتا تالدادى، وزدەرiنiڭ ماقالالارىندا ايماۋىتوۆ پەن كەمەڭگەروۆ تە سولاي iستەدi» (بايدiلدين، № 5441 784-iس، 4 ت.، 134-پاراق»).

«بۇدان كەيiنگi جىلداردا كەڭەس وكiمەتiنە قارسى اشىق پiكiر بiلدiرە المادىق، ونى جۇزەگە اسىرا قوياتىنداي كۇش بولمادى، سوندىقتان دا بارلىق كۇشتi كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi قىزمەتكە يە بولىپ، سول ارقىلى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ناۋقاندارى مەن شارالارىنا بوگەت جاساۋعا تىرىستىق» (تىنىشباەۆ، № 2370-iس، 1 ت.، 131-پاراق).

«...مادەنيەت مايدانىنداعى جۇمىستاردى تولىقتاي، ۇيىمدى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن شارۋاشىلىق سالاسىن جارىم-جارتىلاي قولعا الۋعا شەشiم قابىلدادىق. بiزدiڭ توبىمىزدىڭ تiزiمiن رىسقۇلوۆقا بەرiپ، جۇمىسقا جاۋاپتى قىزمەتكە قويۋدى ۇسىندىق. ۇيىمنىڭ وكiلi رەتiندە رىسقۇلوۆقا بۇل تiزiمدi مەن جانە ءادiلەۆ اپاردى. بەرiلگەن تiزiم ونى تولىق قاناعاتتاندىردى... مەنi ۇيىمنىڭ اتىنان وقۋ-اعارتۋ كوللەگياسىنىڭ مۇشەسi ەتiپ بەكiتتi...» (قاشقىنباەۆ، № 2370-iس، 1 ت.، 378-پاراق).

«...بiزدiڭ ويلاعان ماقساتتارىمىز كەڭەس وكiمەتiنiڭ مەملەكەتتiك باسقارۋ اپپاراتى ارقىلى جۇرگiزiلiپ، iسكە استى. باسقا سالالارعا قاراعاندا مادەنيەت مايدانىندا بiز كوپ iس تىندىردىق.

ا). وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ عىلىمي كوميسسياسىندا بايتۇرسىنوۆ، دوسمۇحامەدوۆ جانە ىسقاقوۆ قىزمەت iستەدi.

ب). 22-جىلعا دەيiن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىن بايتۇرسىنوۆ باسقاردى، ودان كەيiن سۇلەەۆ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى بولدى، ودان كەيiن سادۋاقاسوۆ كەلدi, واك-عا دۋلاتوۆ تا جاقىن ءجۇردi, بiر كەزدە تاشكەنتتەگi ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورلىعىنىڭ مiندەتiن ءادiلەۆ تە اتقاردى.

ۆ). قازاق مادەنيەتi مەن اعارتۋ iسiنiڭ جاناشىرلارىنىڭ قوعامى قۇرىلدى. باسقارما مۇشەلەرiنiڭ قۇرامىندا: ح. دوسمۇحامەدوۆ توراعا، ەسپولوۆ ورىنباسار، اۋەزوۆ، تىنىشباەۆ جانە ج. دوسمۇحامەدوۆ پەن قاشقىنباەۆ بولدى.

گ). قازاقتىڭ مەملەكەتتiك باسپالارىندا - دوسمۇحامەدوۆ پەن ىسقاقوۆ دانيال (تاشكەنتتە), دۋلاتوۆ (قىزىلوردا دا), بوكەيحانوۆ پەن اۋەزوۆ (ماسكەۋدە) قىزمەت iستەدi.

د). وقۋلىقتاردى - بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، وماروۆ ەلدەس، دوسمۇحامەدوۆ ح. جانە («الاشوردانىڭ» كەزiندەگi يدەولوگيالىق باعىت-باعدار بويىنشا) جازدى.

ە). اۋدارما ادەبيەتتەرiمەن - بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ (اۋدارمالاردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ) كەرەكسiز، كەڭەس مەكتەپتەرi مەن بۇقارا حالىققا اسا قاجەتتi ەمەس كiتاپتاردى اۋدارۋمەن شۇعىلداندى».

ج). قازاق تiلiندە مىنالار: ح. دوسمۇحامەدوۆ (قازاقتاردىڭ تاۋەلسiز كەزiندەگi ءومiرiن جىرلاعان، باتىرلار مەن قازاق دالاسىنىڭ قۇدiرەتiن باياندايتىن ەجەلگi اندەر مەن حالىق اڭىزدارى), اۋەزوۆ (وتكەن كەزدiڭ تابيعاتى مەن اۋىل ءومiرiن ەپيكالىق سارىندا اسپەتتەي سۋرەتتەدi, ولاردى ۇلگi ەتiپ كورسەتتi), جۇماباەۆ (سول سارىنداعى اندەر مەن ولەڭدەر), تىنىشباەۆ (ورىس تiلiندە - كەڭ بايتاق كەڭ دالاعا قونىستانعان بۇرىنعى تاۋەلسiز ءومiردiڭ، وزگە حالىقتارعا تاۋەلسiز كۇن كەشكەن تاريحىن) كiتاپ ەتiپ باستىرىپ شىعاردى.

ز). ەسكi اراب ءالiپبيiن جاقتاپ قورعاعاندار: بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، بايسەيiتوۆ ءازiز.

ي). تiلدiڭ تازالىعى ءۇشiن كۇرەسكەندەر (بۇرىنعى اتاۋلار مەن ۇعىمداردى): بايتۇرسىنوۆ، جۇماباەۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ.

ك). ماركستiك قوندىرعىسىز، بۇرىنعى «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسىنىڭ نەگiزiندە مەكتەپكە: بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ، جالەنوۆ، وماروۆ ە.، وماروۆ ا.س.، بايسەيiتوۆ ءازiز، ادiلەۆ، اۋەزوۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، م. تىنىشباەۆ وقۋلىق جازدى.

ل). باسپاسوزدە پiكiر بiلدiرگەندەر: («اق جول» جانە باسقا دا «الاشوردانىڭ» يدەولوگيالىق ىقپالىندا بولعان باسىلىمدار ارقىلى): بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، ەسپولوۆ، ايماۋىتوۆ، وماروۆ ءۋاليحان، دوسمۇحامەدوۆ ح.، قاشقىنباەۆ، قوجامقۇلوۆ، ت. ب.

م). كوپشiلiكتiڭ الدىندا لەكتسيا وقىپ، بايانداما جاساعاندار (قازاقتىڭ مادەنيەتi مەن تاريحىن، ءومiرiن «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى» تۇرعىسىنان تۇسiندiرگەندەر): دوسمۇحامەدوۆ، ەسپولوۆ، قاشقىنباەۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، تىنىشباەۆ - بۇلار تاشكەنتتەگiلەر، ورىنبورداعىلاردى بiلمەيمiن، قوجانوۆ تا بايانداما جاساعان، اسفاندياروۆ پەن ي. توقتىباەۆ جانە باسقالار دا ارالاستى.

ن). ۋنيۆەرسيتەتتە (الماتىداعى) ساباق بەرگەندەر: بايتۇرسىنوۆ، ەرمەكوۆ، دوسمۇحامەدوۆ ح، (ۋنيۆەرسيتەتتiڭ اشىلۋ كەزiندە بايتۇرسىنوۆ «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى تۇرعىسىنان سويلەدi).

وسى كەزدە شىققان كiتاپتاردىڭ كوپشiلiگi «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسى تۇرعىسىنان جازىلدى، وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرi سول يدەيامەن قارۋلانىپ شىقتى (تىنىشباەۆتىڭ 3. ح. 30 ج. جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 277-278-پاراقتار).

سوڭعى ۋاقىتتا، تىنىشباەۆ جانە باسقا دا استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi تۇرمەگە قامالعاننان كەيiن، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا، ونىڭ iشiندە قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ماڭىنا توپتاسا باستاعانى بايقالادى.

قازاق جاستارى وقىپ جاتقان قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنە، بiز ءوزiمiزدiڭ يدەولوگيامىزدى كەڭiنەن تاراتۋعا مۇمكiندiك بەرەتiن وقۋ ورىنى رەتiندە قارادىق. قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiن بiتiرiپ شىققان سوڭ مەكتەپتەردە ساباق بەرەتiن، قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولاتىن جاستاردى وقىتادى، سوندىقتان دا، بiز ءۇشiن جاستاردى «الاشوردانىڭ» رۋحىندا تاربيەلەۋدiڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى.

قازمۋ-دiڭ رەكتورى اسفاندياروۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى جاندوسوۆ بiزبەن جاقسى ارالاسىپ تۇردى جانە بiزگە سەندi, سوندىقتان ولار بiزدiڭ پيعىلىمىزدى اڭعارعان جوق. مىسال ءۇشiن، بiزدiڭ وقۋ ورىندارىنداعى جۇرگiزگەن ارەكەتiمiز تۋرالى ماعان دوcمۇحامەدوۆ حابارلاعان بiر جايدى ايتا كەتەيiن: دوسمۇحامەدوۆ قازمۋ-دە رەفلەكستانۋدان ءدارiس بەردi جانە شاكiرتتەرگە ماركستiك ەمەس تۇرعىدا تۇسiنiك بەردi. مۇنى بايقاپ قالعان ستۋدەنتتەر، ودان ساباقتى ماركستiك تۇرعىدان ءتۇسiندiرۋدi تالاپ ەتiپتi. سوندا ول: مەن ماركسشىل ەمەسپiن، سوندىقتان ماركستiك تۇرعىدان ءتۇسiندiرiپ بەرە المايمىن، رەفلەكستانۋدى ماركستiك نەگiزدە وقىتاتىن ادامدى وزدەرiڭ تاۋىپ الىڭدار, - دەپتi (تىنىشباەۆتىڭ 4/ح - 30 ج. جاۋابىنان № 2370-iس، 1 ت.، 312-پاراق).

تاعى دا ول: «وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا بiز وقۋ ورىندارىندا قىزمەت ەتۋگە جانە كەيبiر كiتاپتارىمىزدى شىعارۋعا مۇمكiندiك الدىق. دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆ - قازمۋ-دە، سۇلەەۆ - سەمەيدiڭ ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ بولiمiندە قىزمەت ەتتi» (سوندا، 31 - پاراق), - دەپ كورسەتتi.

دوسمۇحامەدوۆ ح.: «...بايدىڭ بالالارىن قازمۋ-دەن شىعارىپ تاستاعان كەزدە مەن ونى (اسفاندياروۆتى - تەرگەۋشiلەردiڭ ەسكەرتۋi - ت.ج.) بۇلار: بايدىڭ بالالارى ەمەس دەپ سەندiرۋگە تىرىستىم (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 21 Iح - 1930 ج. جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 209-پاراق)»,- دەگەن ارنايى ايىپتاۋ ايعاقتارى كەلتىرىلگەن.

مiنە، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇراسىن ساقتاپ قالعان تۇلعالارعا دەگەن كورسەتiلگەن «قۇرمەتتiڭ» سيقى وسىنداي. ارينە، تەرگەۋشiلەر ءۇشiن مۇنداعى ايتىلعان جايلاردىڭ بايىبىنا بارۋدىڭ پالەندەي قاجەتi جوق. تەك تiزiم مەن دەرەك بولسا جەتiپ جاتىر. ەگەردە، ءدال سول كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق تiلi مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگiزiن سالماسا، بiز بۇل كۇندەرi باستاۋىش پەن بايانداۋىشتى - باستاۋشى مەن قوستاۋشى، انىقتاۋىش پەن تولىقتاۋىشتى، ايقىنداۋشى مەن تولىقتىرۋشى، زات ەسiم مەن سىن ەسiمدi - نەگiزدi ەسiم مەن ءتۇرلi - ءتۇس، قيمىل ەسiمi دەپ اتاپ جۇرەر مە ەدiك، كiم بiلسiن. ال، شىلاۋ مەن ۇستەۋدi, ەتiستiكتi قالاي اتارىمىزدى بiر اللانىڭ ءوزi بiلسiن. «تiل مەن ۇعىمنىڭ تازالىعى» ءۇشiن كۇرەسكەنiنە «ايىپكەر، الاشورداشىل» اتانعان احاڭسىز ەسەپتiڭ ءتورت امالىنا - الۋ مەن قوسۋعا، ءبولۋ مەن كوبەيتۋگە ات تاۋىپ كورiڭiزشi. الىنعىش، قوسىلعىش، كوبەيتكiش، بولiنگiش دەپ ءتارجiمالانىپ جۇرگەن ۇعىمداردىڭ سانامىزدا ماڭگi تۇراقتاپ قالماسىنا كiم كەپiل؟ ماعجاننىڭ ولەڭدەرiنسiز، «اقبiلەكسiز»، «قيلى زامانسىز»، «الامانسىز»، «قازاق تاريحىنسىز»، جاراتىلىستانۋ، فيزيكا، پسيحولوگيا، گەولوگيا، زوولوگيا، بيولوگيا، وسىمدىكتانۋ سالاسىنداعى العاشقى وقۋلىقتارداعى اتاۋسىز (تەرميندەرسiز) قازاقتىڭ بۇگiنگi رۋحاني، مادەني-عىلىمي iلiمدەرiنiڭ دارەجەسi قانداي «تابالدىرىقتا» جاتار ەدi?

 

5.

 

مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى «تۇركسiب» تەمiر جولىنىڭ تاعانى توسەلiپ بiتكەنشە «قالپاق استىندا» ۇستادى دا، تۋرا سالتاناتتى اشىلۋ ءراسiمiنiڭ قارساڭىندا قاقپايلاپ شەتكە شىعاردى. ويتكەنi, «الاشوردانىڭ»، ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ قايراتكەرi, قوقان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترi: كەڭەس ۇكiمەتiنە تەمiر جول سالۋعا بەلسەندى تۇردە قاتىستى دەگىزۋ - اسقان «ساياسي ساۋاتسىزدىق ءارى ارانداتۋشىلىق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىن يدەولوگيالىق قاستاندىق ارەكەت» بولىپ تابىلاتىن. ءسويتiپ، «ۇلى قۇرباندىقتىڭ» ەكiنشi لەگi تۇرمەنiڭ تورىنا:

1. ەرمەكوۆ ءالiمحان - 6/ح. 30 ج.

2. تىنىشباەۆ مۇحامەدجان - 4/ VIIءى - 30 ج.

3. دوسمۇحامەدوۆ حالەل - 14/Iح - 30 ج.

4. دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا - 31/ح - 30 ج.

5. قوجامقۇلوۆ ناشير - 20/ح - 30 ج.

6. سۇلەەۆ ءبiلال - 27/Iح - 30 ج.

7. كەمەنگەروۆ قوشمۇحامەد - 17/Iح - 30 ج.

8. اۋەزوۆ مۇحتار - 17/Iح - 30 ج.

9. وماروۆ ءاشiم - 14/Iح - 30 ج.

10. كۇدەرين جۇماقان - 17/Iح -30 ج.

11. بۇرالقيەۆ مۇستافا - 17/Iح - 30 ج.

12. اقباەۆ ءابدۋحاميد - 14/VIII - 30 ج.

13. اقباەۆ جاقىپ - 8/VIII - 30 ج.

14. قادىرباەۆ سەيدازىم - 14/Iح - 30 ج.

15. تiلەۋلين جۇماعالي - 2/VII - 30 ج.

16. مۇرزين مۇحتار - 14/Iح - 30 ج.

17. وماروۆ ءۋاليحان 30/III - 31 ج.

18. ءۇمبەتباەۆ الداربەك - 8/VIII - 31 ج.

19. يسكاكوۆ دانيال - 29/III - 31 ج.

20.              مۇنايتپاسوۆ ءابدiراحمان - 23/Iح - 31 ج.» - كۇندەرi ءتۇستi.

 

الدىڭعى تولقىننان كەيiنگi الاشتىڭ ەڭ كورنەكتى دە ءۇمiتتi توپ وسىلار ەدi.

قازاق سسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.تىلەۋليەۆتىڭ 1972 جىلى 18 اقپانداعى پارتيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى س.ب.بەيسەمباەۆقا جولداعان قۇپيا حاتىندا:

«تىنىشباەۆ مۇحامەدجان، 1887 جىلى تۋعان، قازاق، پارتيادا جوق، ماماندىعى ينجەنەر. قازاقستانداعى بۇرىنعى وگپۋ مەكەمەسى ونى: «الاش» پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى رەتىندە  1930 جىلى 3 تامىزدا تۇتقىنعا العان. 1932 جىلى 20 كوكەكتە سوتتالعان»، - دەپ كورسەتكەن.

دەمەك، م.تىنىشباەۆقا: استىرتىن ۇيىم، باسماشىلارمەن بايلانىس، كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر تۋرالى تاعىلعان ايىپتىڭ قولدان جاسالعانىن قۇپيا مەكەمەلەردىڭ وزدەرى دە مويىنداپ، جالتارا جاۋاپ بەرگەن.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»