1 بولىك

كەز كەلگەن مەملەكەت پەن كەز كەلگەن حالىق ءوزى تۋرالى اڭىزدار لەگىن تۋىنداتۋدان ەش قاشىپ قۇتىلا المايدى. ول ءار تاريحي وقيعانى، ءار تاريحي فاكتىنى ءوز ەركىنەن تىس وزىنە ىڭعايلى دا قولايىنا جاعىمدى بولىپ كەلۋىن قالايدى. بۇنى ءبىز تاريحي جادىنىڭ بۇزىلعان تەلەفونىنا بالاي الامىز. وسىلايشا ءبىر وتىرىك ەكىنشى جالعاندىقتىڭ تۋىنا سەپ بولادى. وسىلاي جالعاسا بەرەدى. وسى جالعاندىقتى سەزىنبەۋ اۋەلى تاريحشىنى، كەيىن بۇكىل ۇلتتى اداستىرادى. سوندىقتان التىن وردا تاريحى بىزدەن قازاقتى كوككە كوتەرۋدى ەمەس، وزگەلەردىڭ شامىنا تيۋدەن بويدى اۋلاق سالاتىن اسقان سالقىنقاندىلىقتى كەرەك ەتەدى.

سول سەبەپتى التىن وردا تاريحىنا قاتىستى كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ورىس ءتىلدى تاريحي ەڭبەكتەردىڭ كەيبىرلەرىنىڭ اۋدارماسىن Abai.kz وقىرماندارى نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

الاش بالاسىنىڭ كوزى ۇيرەنگەن نارسە تاريحتى تاريحشى جازۋ كەرەك دەگەنگە سايادى. ەگەر التىن وردا تاريحىنا قاتىستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتكەن كەتكەن تاريحشىلار پايدالانعان دەرەك كوزدەرىنەن جالعاندىق پەن الدامشىلىقتىڭ سامالى ەسەتىندىگىن جاھانعا جار سالۋشىلار جايىندا نە ايتپاقپىز!؟.

ءبىزدىڭ بار بىلەتىنىمىز مۇرات ءاجىنىڭ پايىمدارى، ال، ورىس ءتىلدى مادەني كەڭىستىكتەگى قانداستارىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كونتسەپتسيالارى  ودان وزگەلەردىڭ دە بار ەكەندىگى وسى ماقالاعا وزەك بولىپ وتىر. سونداي ەسىمدەردىڭ قاتارىنا پانسلاۆياندىق استار ويىن ەسكەرە وتىرىپ، الەكساندر بۋشكوۆتى قوسۋعا بولادى.

التىن وردا – قازاق گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ جان جاراسىنا اينالدى. بۇل دۇرىس. بىراق ونى تۇركىلىك ەمەس، ورىس دەپ تانۋشىلار دا بار. ونى تۇركى دەپ تانۋشىلاردى شاپقا تۇرتۋشىلىك وسى تۇرعىدان العاندا بيەگە بۇقانى شاپتىرعانمەن بىردەي. الەم دىندىك، تىلدىك جانە دىلدىك تۇرعىدان باس بىرىكتىرگەن تۇركى وركەنيەتىن وشىرۋگە ارنالعان جالعىز كونتسەپتسيادان تۇرادى. وعان تەك التىن وردامەن عانا جاۋاپ بەرە الامىز. ويتكەنى، جوشى ۇلىسى ءبىزدى ءتۇر مەن دىلدىك ءام دىندىك جاقتان ۇشكە ءبولىپ كەتتى. ۆاتيكاننىڭ زىمياندىعىمەن جانە وسمان يمپەرياسىنان جەڭىلگەن گرەكتەر ماسكەۋ پاتشالىعىن سلاۆيانداندىرىپ، ءبىرتۇتاس التىن وردالىق تۇرىكتى ءبىر ءدىندى ءبىر ءدىلدى سۋبەتنوسقا اينالدىرۋ پروتسەسىن قولدان توقتاتتى. قازىر سونىڭ كەسىرىنەن كەسىرتكە تىرلىكپەن جۇرگەن تۇركىمىز.

ءتۇر مەن ءدىلدى ءام ءدىندى وزگەرتكەن 2000 جىلعا سوزىلعان مۇقىمتۇرىكتىك ازامات سوعىسىنا تەك جوشى ۇلىسى عانا نۇكتە قويا الدى. بىراق ول تۇرىكتەردى سۋبەتنوس جاساي المادى. ءبىز باياعى بىتىراڭقى كۇيىمىزدە قالدىق. بۇلاي بولۋىن – ۆاتيكان قالادى. ول مۇسىلمان دىنىنە قاساقانا ەنگەن جويىتتەرگە تاپسىرىسپەن اراب جانە پارسى تىلىندە جالعان تاريحي جىلنامالار جازعىزدى. ءوز مەملەكەتى بولماعان ۇنەمى تۇركى بيلەۋشىلەرى بيلەگەن ەل شىندى (قىتايدى) ەڭ كونە تاريحى بار ۇلتقا اينالدىردى. ءبىز پىشپەك جازۋىمەن جازىلعان كاتوليك سوپىلاردىڭ شاتپاعىن قىتايلار جازعان تۇركى تاريحى دەگەن ماڭگۇرتتىككە جەتتىك. تۇركى تاريحىن بۇرىنعى بۇرمالاپ جازۋشىلاردى، بۇگىنگى تاڭدا  جاڭاشا بۇرمالاپ، قولدان سلاۆيانداندىرىلعان اق تۇرانعا قاتىستى تۇركىنى ىسىرىپ، ورىستاندىرۋعا تىرىسۋشىلاردىڭ وي-پىكىرلەرى بوي كورسەتە باستادى. الەكساندر الەكساندروۆيچ بۋشكوۆتىڭ «بولماي قالعان رەسەي» كىتابىنىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى «التىن وردانىڭ» ەلەسى دەپ اتالادى.

بۇدان وزگە قانداسىمىز تاريحشى سەرگەي بايمۇحامەتوۆتىڭ «پريزراكي يستوري» كىتاپتارى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرادى.

تاريح عىلىمى ماتەماتيكا ەمەس، ءابسوليۋتتى شىندىقتى ورنىقتىرۋ بۇل سالادا ەش مۇمكىن ەمەس، تاريح ءدالدى عىلىم بولماعاندىقتان ۇزدىكسىز ورەلىلىك سىناقتارىن جاسايتىن پوليگونعا اينالىپ شىعا كەلەدى.

ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى تابىنىپ كەلە جاتقان التىن وردانىڭ تاريحي جىلناماسى تابانىنىڭ ءبۇرى جوق ەۋروپا، قىتاي، اراب نەمەسە پارسى جىلناماشىسىنىڭ تاراپىنان فالسيفيكاتسياعا ۇشىراسا شە!؟. ءبىر وكىنىشتىسى قازىرگى ورتا ازيالىق تاريحشىلار تۇگەلگە جۋىق قىتاي، اراب جانە باتىس نەمەسە پارسى جىلنامالارىنىڭ جالىنا جارماسادى. ال، سول جىلناماشىلار مەن ولاردىڭ جازعاندارىنىڭ جالىنا جارماسۋشىلاردى مۇرات ءاجى، سەرگەي بايمۇحامەتوۆ، سەرگەي بايمۇحامەتوۆ جانە الەكساندر بۋشكوۆتار ەجەلگى شامانداردىڭ ديپلومدى  مۇراگەرلەرىنە تەڭەيدى.

جاسىراتىنى جوق پوستكەڭەستىك گۋمانيتارلىق الەمىندە كۇماندى «كونە قولجازبالار» بويىنشا قالىڭ-قالىڭ تومدار شىعۋدا. ال، سول قولجازبانىڭ تۇپنۇسقاسىن ەشكىم قولمەن ۇستاپ كورگەن جوق. سوندا دا وعان سەنەدى.

سالامانكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسورى د'ارسيللا ون التىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا-اق، بارشا ورتا عاسىرلىق كونە تاريح ورتا عاسىرلىق كىتاپ كەمىرگىشتەرىنىڭ تۋىندىسى بولىپ تابىلادى دەگەن پىكىرىن التىن وردا تاريحىن زەرتتەگەن شاقتا ەسكەرگەنىمىز ءجون.

اتالعان عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا التىن وردا تۋرالى باتىس پەن شىعىس دەرەكتەرى تىپتەن ميف تە ەمەس، اقيقاتتان الشاقتاعان جابايى قوعامدا تاستاي قاتىپ ورنىققان تۇسىنىكتەر بولىپ تابىلادى. ال، ولاردىڭ كەيبىرى – ەسسىزدىكتىڭ «قارابايىر» بەيكۇنا جەمىسى. وسى قارابايىرلىق ۇرلىقتان وتكەن وسپادارلىق. بۇلاردىڭ باسىم بولىگى كەزدەيسوق تا، اياق استىنان تۋا سالعان جوق: بۇلار سانالىلىقپەن فاكتىلەردى الماستىرۋدىڭ، قۇجاتتاردى الدىن الا ويلاستىرعان توپشا كەستە بويىنشا كۇن تارتىبىندەگى ساياساتقا تاريحتى ماتاپ بەرۋدىڭ شارعىسى دا بولىپ تابىلادى.

ايتارى جوق. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىز تۋرالى ەرتەگىدەي ناشار بىلەمىز. بۇنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سانالى ساياساتى. ءبىز بودانىندا بولعان رەسەيدىڭ كەشەگى قوجالارى، البەتتە، تەك تۇركىلەرگە ءتان التىن وردانىڭ شىنايى تاريحىن جۇرت تالقىسىنا سالۋدان ەستەرى كەتە قورىقتى...

بىراق ءوز بادىكتەرىن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارشاسىنىڭ تاريحىنا ءسىڭىرىپ ۇلگەردى. بىراق ءبىزدىڭ جاپپاي تاريحي كور سوقىرلىعىمىزدىڭ ەكىنشى سەبەبى دە بار. ونى ەشكىم دە قاپەرىنە العىلارى كەلمەيدى، تاپ سول تۋراسىندا جازۋعا مۇرات ءاجى، سەرگەي بايمۇحامەتوۆ ت.ب. تۇركى ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءداتى بارادى. قاپەرگە الماۋ – ءبىلىمى كادىك، ءبارىن الدەبىر يدەولوگياعا جاپسارمالاۋ ءۇشىن وڭەشتەرىن جىرتۋعا بەيىم «ينتەلليگەنتتەر» تايپاسىنىڭ ارەكەتى. قىسقارتا ايتاتىن بولساق، بۇل يدەولوگيا – ءومىردىڭ بارلىق قىرىن ءبىر عانا پىكىردىڭ قاۋىزىنا سىيدىرۋعا تالپىنىس بولىپ تابىلادى...

70 جىل بويى ءبىر عانا يدەولوگيا سالتانات قۇردى...

عۇندار، گەرمان نەمەسە سلاۆيان تايپالارىنىڭ قايسىسى «پروگرەسسيۆتى» نەمەسە كەرىسىنشە «كونتررەۆوليۋتسياشىل» رەتىندە قاراستىرىلدى. «تاتار شاپقىنشىلىعى ومىرگە اكەلگەن التىن وردا كسرو قۇرامىنداعى ۇلتتار ءۇشىن پايدا اكەلدى مە؟»، «اكەلسە قانداي؟» دەگەن ساۋالدار عالىم-تاريحشىلار ەڭبەگىنە نەگىز بولعان جوق. ءبارى دە ءبىر عانا «جالعىز دۇرىستىقتىڭ» شىلبىرىنا ۇستاتىلىپ كەلدى جانە دە وندا «ءبارى ايتىلىپ» قويعان ەدى…

جاقسى ءبىلىم الماعان جانعا اقيقات شىندىقتى ىزدەپ نە كەرەك؟ ءارى ونى قايدان الارىن بىلمەسە وعان «يەلىك ەت» دەپ ايتا الاسىڭ با؟! التىن ورداعا قاتىستى شىعىستىق جانە باتىستىق ورتا عاسىرلىق ەڭبەكتەردە ونىڭ تۇرعىندارى ماڭعۇل دا ەمەس، ورىس تا ەمەس، «تاتار» جانە «وزبەك» دەپ اتالادى. بۇدان التىن وردا تەك تاتار مەن وزبەككە عانا قاتىستى دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك.

بۇل ءۇشىن البەتتە ءبىر جاعىنان – بۇكىل وقىرمان قاۋىمىنا وي جەتىمدى فورماداعى، ەكىنشى جاعىنان – «عىلىمي» مازمۇنداعى ادەبيەت قاجەت... ال، تاريحي كوسەم سوزدەردى بۇلاردىڭ قاتارىنا قوسا المايمىز. ويتكەنى، ونىڭ بارلىعى دا – «وزگەنى» «وزدىك» ەتۋگە تالپىناعان ءبىتىپ بولمايتىن يدەولوگيالىق ساعىز. نە بولماسا اقىلدىنىڭ الجاسۋى.

التىن ورداعى قاتىستى ءاجىنىڭ، بايمۇحامەتوۆ جانە بۋشكوۆتار ەڭ جاڭاشىل تاريحي زەرتتەۋى تاريحي جاڭاشا تالپىنىس جاساۋشىلىقتىڭ قارلىعاشىنا اينالدى…

XVII–XIح عع. عىلىمنىڭ «كلاسسيكالىق» داۋىرىندە  عالىمدار ءابسوليۋتى شىندىقتى ىزدەدى. ءار جوسىق بويىنشا ءبىر عانا «دۇرىس» پىكىردىڭ بولعانى ءجون. بۇدان تاريحشىلار دا تىسقارى قالمايدى. ولاردىڭ ارقايسى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ دامۋىنداعى «بىردەن ءبىر دۇرىستى» كەستەنى ءتۇزدى. ءارى «بەيدۇرىستى» جانە «قاتە» ءبىلىمنىڭ وكىلدەرىمەن داۋ-دامايعا تۇسەدى.

زامانا عالىمى كەز كەلگەن ءبىلىمنىڭ شارتتى جانە قاتىستى عانا ەكەنىن جاقسى ۇعىنادى. ءبىر عانا تاجىريبە ارقىلى قول جەتكىزگەندى بىرنەشە امال-تاسىلمەن ءتۇسىندىرىپ شىعۋعا بولادى. ءبىر عانا دەرەك كوزدەرى نەگىزىندە التىن وردا تاريحىن تۇرلىنشە جازىپ شىعۋعا بولادى. جانەدە ولاردىڭ بىرەۋى عانا – «اقيقات» دەپ الاس ۇرۋدىڭ دا ەش ءمانى جوق.

ونىڭ ۇستىنە – «بيفۋركاتسيا (قاق جارىلۋ) نۇكتەسىنەن» العاندا ەل مەن جۇرت شىن مانىسىندە ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاسايدى. ءارى ءار بۇلعاقتان دا تاڭداۋ جاسالىپ وتىرادى. ال، بىزگە بەلگىلى بارشا التىن وردا تاريحى الدەبىر «جالعىز عانا مۇمكىندىك» ەمەس، قايتا بۇرىنعى تاڭداۋلاردىڭ ناتيجەسى عانا.

اتالعان عالىمدار بىزگە ەڭ سوڭعى ءتۇپ نەگىزدەگى اقيقاتتى ۇسىنبايدى، تەك دەرەك كوزدەرىن «دۇرىس» وقىمايتىندىعىمىزدى عانا ۇقتىرادى. ولار وسىدان ىقتيمال مودەلدى قۇراستىرىپ شىعىپ وتىرادى. سونىسى ارقىلى دەرەك كوزدەرىن باسقاشا دا قاراستىرىپ، تاپسىرلەۋدى اشىپ كورسەتىپ، «ىقتيمال التىن وردانىڭ» ءبىر جوسىعىن الدىمىزعا تارتادى.

اتالعان عالىمداردىڭ كىتاپتارى – تاريحي زەرتتەۋدەگى وزىنشە ىجداھات پەن قۇنىتتىلىقتىڭ ەتالونى بولىپ تابىلادى. كۇمان تۋدىرمايتىنى، اۆتورلاردىڭ وزدىك ءسوز ساپتامدارى بىرەۋلەرگە كار توككىزىپ، الاقۇيىن سەزىمدەردى باستان كەشكىزەدى. سەبەبى بۇل اۆتورلار التىن ورداعا قاتىستى قاتىپ قالعان قاساڭ تۇسىنىكتەردىڭ توڭىن ءجىبىتىپ وتىر! بىراق ولارمەن ەسكى بوداندىق تۇسىنىك اياسىندا جاعا جىرتا داۋلاسۋ وتە قيىنعا تۇسەدى – ويتكەنى، بۇلاردىڭ كىتاپتارى ناقتى دەرەكتىك تۇيىندەۋلەرگە قۇرىلعان. ءار تاقىرىپقا كوپتەگەن دەرەك كوزدەرى ارقاۋ بولىپ، ءار دەرەك كوزى جەرىنە جەتە وي ەلەگىنەن وتكىزىلگەن.

سونداي-اق ولار وزدەرىن بىردەن ءبىر سوڭعى نۇكتەنى قويۋشى اقيقاتتىڭ حابارشىسىمىن دەپ جاھانعا جار سالمايدى، تەك قانا الدەبىر مودەلدى تۇزۋشىگە بالايدى… بىراق تا، ولاردىڭ مودەلدەرىن جوققا شىعارۋ – قيىننىڭ قيىنى بولىپ تا تابىلادى. ال، ەگەر مۇمكىن بولسا، ونداي تەرىستەۋشى جولدىڭ – تاۋقىمەتكە تولى قيىن ساپار سوقپاق بولعانى دا...

قازاق تاريحىشىلارى سوڭعى سوقپاققا تۇسەدى دەگەن ويدامىز.

اعىلشىن عالىمى كوللينگۆۋد: «…كەز كەلگەن دەرەك كوزىنىڭ بۇزىلۋى بەك ىقتيمال: انا اۆتور ءوزىنىڭ جالعان اقپار العاندىعىنا سەنىمدى، انا جازبانى ەپيگرافيكا بويىنشا مامان دۇرىس وقىماعان، مىنا ءبىر باس سۇيەكتى قازىپ العان تاجىريبەسىز ارحەولوگ ۋاقىت قاتپارىن اۋىستىرىپ العان، ال، مىنا بىرەۋى  – كەڭكەلەستىك تانىتادى. پاراساتتى پايىمداۋعا يەلىك ەتۋشى تاريحشى وسىنداي بۇرمالاۋلاردى تۇزەتىپ، اقيقاتتىڭ سالتانات قۇرۋىن جولعا قويۋى كەرەك. سوندا ءبارى ءوز ورنىنا كەلىپ، تاريحيلىق مانگە يە بولا تۇسەدى» دەگەن ساليقالى پىكىر ايتادى. بۇل پىكىر التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە قاراتىلا ايتىلعانداي.

تاعىدا ءسوز تىزگىنىن كوللينگۆۋدتىڭ پىكىرىنە بەرەيىك: «ءبىز نەنىڭ كۋالىك بولىپ تابىلمايتىندىعىن ەندىگى جەردە بىلەمىز. ول – كۇمانسىز سەنىپ وي تۇپكىرىنە ساقتايتىن دايىن تاريحي ءبىلىم ەمەس. كۋالىككە تاريحشى كادەگە جاراتا الاتىندار عانا جاتادى، ەگەر تاپ سولاي دەپ تاپسا… تاريحي ءبىلىمدى بايىقتىرۋدىڭ ءبىر جولى – تاريحشىلاردىڭ ءدال قازىرگى كەزگە دەيىن پايداسىز دەپ ساناعان فاكتىلەردى تاريحي دالەل ءۇشىن كادەگە جاراتۋدىڭ امال-ءتاسىلىن جۇزەگە اسىرۋ… بايىپتى عىلىمداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن تاريحتا ەشبىر ناتيجە ەڭ اقىرعى جانە بىردەن ءبىر دۇرىستى بولىپ سانالمايدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار وتكەننىڭ كۋالىگى كەز كەلگەن ناقتى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان شاقتا، تاريحي ءادىستى قولدانۋ مەن تاريحشىنىڭ قولايىنا قاراي وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى. ء…اربىر جاڭا تاريحشى بۇرىنعى ساۋالدارعا جاڭاشا جاۋاپ بەرۋمەن قاناعاتتانباي، سول ماسەلەنىڭ ءوزىن قايىرا قاراپ شىعۋى شارت».

قايتىپ ورالايىق، ءبىزدىڭ بۇعان دەيىن ايتقانىمىزداي: اۆتورلاردىڭ الدەنەنى بىلمەۋى، الدەنەنى ادەيى بۇگىپ قالۋى جانە ءوڭىن اينالدىرۋى (قاساستىقتان ەمەس) بەك مۇمكىن. جىلنامالار مەن شەجىرەلەردىڭ ءبارى دە بىزگە جەتكەن جوق.

شىن مانىسىندە، ءبىز كوبىنە توزىعى جەتكەن جىلنامالارعا اسقان قۇرمەتپەن قاراپ، ونىڭ قاتەلىكتەن قاشىپ قۇتىلمايتىن پەندەلەر جازعانىن ەسىمىزدەن شىعارىپ الامىز. پەندەگە ءتان الاقۇيىن سەزىمدەرگە بوي العىزىپ، باسى ارتىق سوزدەر مەن وزىنە ۇناماعان بويارلار تۋراسىندا ءوز كىنازىنىڭ جارلىعىمەن وتىرىكتى قويشا ورگىزگەندەرمەن، داۋ-دامايعا تۇسە المايسىڭ عوي. ادامدى الدامشىلىقتىڭ قۇزىنا قۇلاتۋ مەن جالعان اقپارات وڭمەڭدەيدى…

مۇرات ءاجى بولماعان ەزگى جايىندا

شىن مانىسىندە، ءبىز كوبىنە توزىعى جەتكەن جىلنامالارعا اسقان قۇرمەتپەن قاراپ، ونىڭ قاتەلىكتەن قاشىپ قۇتىلمايتىن پەندەلەر جازعانىن ەسىمىزدەن شىعارىپ الامىز. پەندەگە ءتان الاقۇيىن سەزىمدەرگە بوي العىزىپ، باسى ارتىق سوزدەر مەن وزىنە ۇناماعان بويارلار تۋراسىندا ءوز كىنازىنىڭ جارلىعىمەن وتىرىكتى قويشا ورگىزگەندەرمەن، داۋ-دامايعا تۇسە المايسىڭ عوي. ادامدى الدامشىلىقتىڭ قۇزىنا قۇلاتۋ مەن جالعان اقپارات وڭمەڭدەيدى…

مىنە، وسى جالعان مەن شىندىقتىڭ اراسىن ايىرىپ، مۇرات ءاجى التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ءوز ويىن ورتاعا سالادى. ءبىز تومەندە اۆتوردىڭ كىتاپتارىنان تەرىلىپ الىنعان التىن ورداعا قاتىستى ۇزىندىلەردى بەرىپ وتىرمىز.

«قانشا دەگەنمەن وسى ءبىر اتاقتى جورىق كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىق قالدىرىپ وتىر: رۋس ءوز جەڭىلىسىن قالقاداعى جەڭىلىستەن كەيىن تاتار-ماڭعۇل ەزگىسى باستالدى دەپ سانايدى. ال ۇلى دالانىڭ جەڭىسىن ءوز تاريحىندا ءارى جەڭىس، ءارى جەڭىلىس تۇرىندە ەمەس، جەر بەتىنەن قىپشاق ەلىنىڭ جويىلۋى تۇرىندە جازىپ شىقتى.

كەرەمەت عاجايىپ ەمەس پە.

قىپشاقتار وزدەرىنىڭ ۇلىع جەڭىستەرىنەن كەيىن تاس-تالقانى شىققان ورىستارعا قالالارىن، ستانيتسالارىن، ەگىس دالاسى مەن جايىلىمدارىن قۇر تەككە سىيعا تارتا سالىپ، وزدەرى القايدا ىزعايىم جوعالادى… كوپ ميلليون حالىق جوق بولىپ كەتتى دەگەننىڭ وزىنە سەنۋ قيىن! ءوزى. ءوز ەرىكتەرىمەن. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە. كەرەك دەسەڭىز ىزدەرىندە قالدىرماي. رەسمي تاريحناما بىزگە تاپ وسىلاي دەپ ءۋاجدايدى.

بۇنداي وقيعا ورىن الادى ما؟

سالقىن قاندى پاراسات بىزگە «حان سىيلىعى» بارشا الەمدەگى ورىستاردى قامتۋى ەش مۇمكىن ەمەس، تەك دونداعى قالالارعا قونىستانۋدى قابىلداۋ دەپ سىبىرلايدى. ال، دون ۇلى دالا ەمەس. ول – ونىڭ شاعىن پۇشپاعى عانا.

رۋس دالادان ءجۇز ەسە شاعىن ەدى…

بۇدان شىعاتىنى «ەزگى» جانە بارلىعى ونى ويلاپ شىعارۋشىلارمەن بايلانىستى ەكەندىگى؟!

بۇل شىندىق، ونى ويلاپ تاپتى. بىزگە بەلگىلىسى 1823 جىلى. قايدا ويلاپ تاپتى – پەتەربۋرگتە. كىم ويلاپ تاپتى – گيمنازيا مۇعالىمى.

وكىنىشكە وراي، تالاي جۇرتتىڭ تاريحىنىڭ تۇنىعى لايلانىپ، شىندىعى بۇرمالاندى. تۇرلىنشە جولمەن. بابالارى، وزدەرى جايىندا شىندىق جاسىرىنعان تالاي ۇرپاق ءوسىپ-ءوندى. باتىس ەۋروپا وسى جولمەن ءجۇردى وسى سوقپاققا XVIII عاسىردا رەسەي اتانعان رۋس ءتۇستى.

البەتتە، ءبارى باستان اياق توڭەرىلىپ قالىپتاستى.

جەبە مەن سۇبەتەيدىڭ جورىعى شىڭعىسحاننىڭ اپتىعىن باستى. ول باتىستى جەڭە المايتىندىعىن ءتۇسىندى. قىپشاقتار ونىڭ ويعا العانىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى! سۋلدە مەن ياسىنى مويىندامايتىندار. قولباسشىنىڭ باتىسقا دەگەن ىنتازارلىعى 1223 جىلى باسىلدى.

ءىستىڭ باس-جاعىن ومىردەگى كەزدەيسوق وقيعا شەشىپ بەرە الدى.

بىردە قوتان حاننىڭ ۇلى مانگۋش يت جۇگىرتىپ، قۇس الىپ اڭ قاعىپ جۇرگەندە ولاردىڭ رۋىنىڭ كوپتەن بەرگى دۇشپانى حان اققۇبۇل جولىقتى. ەكەۋىنىڭ جول بەرۋ كەرەكتىن! ءبىر-بىرىنە جول بەرە بىلگەندە الەم تاريحى باسقاشا ءوربىر ەدى-اۋ!؟ بىراق ولار ءبىر-بىرىنە جول بەرۋدىڭ ورنىنا قىلىش سۋىرىپ، قان مايدان اشتى. ناتيجەسىندە جاس جىگىت اققۇبۇل حاننىڭ قولىنان قازا تاپتى.

بۇل قايعىلى حابار دنەپردەگى قوتان حاننىڭ يەلىگىنە جەتتى، ول اسكەر جيىپ دونداعى اققۇبۇل حانعا جول تارتتى.

دوندا زاپوروجدىقتار ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولاتىن. جارالانعان اققۇبۇل باسىن ارەڭ ساۋعالادى. قارسى شىعۋعا كۇشى جەتپەيتىن ول ءوز باۋىرى انساردى التايعا كومەك اكەلۋگە جىبەردى. ال، التاي دونعا «موگولداردى» اكەلدى.

بۇل قالقاداعى شايقاستان كەيىن بەس جىل وتكەن سوڭ بولعان ەدى. بۇل كەزدە شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە باقيلىق بولعان ەدى… «تاتار-موگول ەزگىسى» وسىلايشا باستالدى. بۇندا تۇرعان ەش ماسقاراشىلىق جوق ەدى. ويتكەنى «ەگە//يگە» كونە تۇركى تىلىندە «قوجايىن» دەگەندى بىلدىرەدى. ۇلى دالادا قوجايىن – ياسى جانە سۋلدە پايدا بولدى.

ءارى حالىقتىڭ جوعالۋى، ءارى «كوشپەلى وردانىڭ» باسا-كوكتەۋى سەكىلدى ەشتەڭەدە بولعان جوق. سوت كەلىپ، زاڭعا باعىنۋدى تالاپ ەتتى. ياسى ءوزارا داۋ-داماي مەن قارۋ الا جۇگىرۋدى ەرەكشە قاتاڭدىقپەن جازالادى… دالالىقتار اراسىنداعى ءوزارا قىرقىس پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، مامىرجاي تىرىلىك ورنادى.

باتىس ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالدى، ال، شىڭعىسحان ءولىم الدىندا ەدى. مىنە، تاپ وسىلاي بولدى.

ىشكى ءومىر تاپ بۇرىنعىسىنشا بولىپ كورىنگەنىمەن، ەندىگى جەردە ءبارى دە باسقاشا ەدى.

دالا ياسىنى مويىنداپ، «وزىنشە»، تۇركىشە بولىپ قالا الدى. ولار دوندا، دنەپردە، ۆولگادا (ەدىلدە) ءومىر ءسۇردى. باسقا ەشكىم ول جەردە بولعان جوق. اكتاش حاننان باستاپ، قىرىق بۋىن الماستى. قىپشاقتار بۇرىننان بەرى دالانىڭ حالقى ەدى.

«ەگەنى» قابىلداپ، ولار سىرتتاي وزگەرە سالعان جوق، تەك ولار تۇراتىن جەر جاڭاشا: التىن وردا، كوك وردا... دەپ اتالا باستادى. جاڭا ءومىر! بۇل ارينە ءوز ءىزىن قالدىردى.

دالانىڭ جاڭا اتاۋىنىڭ ءوز بەلگىسى بولدى: ولاردى تۋدىڭ ءتۇسى بويىنشا تاڭدادى. «وردا» ەندىگى جەردە «ياسىنى مويىنداعان ەل» دەگەندى ۇقتىردى.

شىڭعىسحان ۇلدارى التاي قاعاناتىن (دەرجاۆاسىن) ءوزارا حان بيلىك جۇرگىزەتىن وردالارعا ءبولىپ الدى. ۇلكەن ۇلى جوشى باتىستاعى جەرلەردى – التىن وردانى يەلەنىپ، وعان ونىڭ ۇلى باتۋ بيلىك جۇرگىزدى .

التىن وردانىڭ استاناسى رەتىندە شىعىس ەۋروپاداعى ەڭ باي قالا ساراي تاڭدالىنىپ الىندى. ونىڭ سۋ بۇرقاقتارى وسىندا كەلگەن ۆەنەتسيالىقتاردىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمعىزدى. ساراي جىلدام ارادا توعىز جولدىڭ تورابىنا اينالىپ، شىعىس پەن باتىستىڭ بارشا تاۋارى وسىندا اعىلدى. كەز كەلگەن قىمبات باعالى زات ونىڭ بازارىندا ساۋدالاندى. قالادا ءوز ءىسىنىڭ اسقان شەبەرلەرى قولونەرشىلەر تۇردى، ولاردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمدار ۆيزانتيالىقتاردى ەستەرىنەن تاڭدىرا ءتانتى ەتتى. مىسالعا، ارحەولوگتار وسى قالانىڭ ورنىنا جۇرگىزگەن قازبا جۇمىسى كەزىندە تاپقان اسقان شەبەرلىكپەن جاسالعان كوفە شىنى اياعى، التىن بۇيىمدار اشكەيلەرى، التىن تەڭگەلەر تاپتى (قازىر ولار ەرميتاجدا ساقتاۋلى).

شاھاردىڭ باي كىتاپحاناسى جانە دانا عالىمدارىمەن اتى شىقتى. بۇنىڭ ءبارى بۇگىندەرى تاريحشىلار قانىشەر، «جابايى» دەپ جازاتىن باتۋدىڭ استاناسىندا بولدى… قولداعى دەرەكتەر مەن فاكتىلەر ءبىزدى ءبارىنىڭ كەرىسىنشە بولعانىنا سەندىرەدى.

بىزگە ءمالىمى، تۋعان-تۋىستارى باتۋدى سايىنحان دەپ اتادى، بۇل «ۇلكەن جۇرەكتى، دارحان جان» دەگەندى بىلدىرەدى. حان سەمىز ءام ەرىنشەك جان بولدى. ءسان-سالتاناتتى جان ءسۇيدى، داستارحان باسىندا ۇزىن سونار اڭگىمە دۇكەن قۇرعاندى ۇناتاتىن. ول سوعىس پەن جورىق جايىندا باسىن اۋىرتپايتىن ادام ەدى.

البەتتە، باتۋ سوعىستى. وتە تابىستى شايقاستى. بىراق بۇنىڭ ءبارىن ءوز ەركىمەن ىستەمەدى. ونىڭ تۋىنىڭ استىندا دنەپر، دون جانە ەدىلدىڭ مۇزداي قارۋلانعان ءۇش ءجۇز مىڭ قىپشاق اسكەرى بولدى. ەگەر بۇعان التايدان كەلگەن كەلىمسەك «موگولداردى» قوساتىن بولساق، ءتورت ءجۇز مىڭ ادام قولىنا قارۋ ۇستايتىن ەدى. ولاردى باتۋعا اعاسى وقتاي حان جىبەردى. ول سۇبەدەيدى التىن وردانىڭ باس قولباسشىسى دەپ تاعايىندادى. وسى ءبىر شىڭعىسحاننىڭ سۇيىكتىسى ورداعا اتاق-داڭق اكەلدى. تاباندى جان بولعاندىقتان، باتۋدى اشسا القانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. حان ونىڭ قولىن ەشتەڭدەن قاققان جوق.

ونىڭ ۇسىنىسىمەن 1237 جىلى ريازان جانە باسقادا قىپشاقتار وردالىقتارعا قوسىلىپ، ياسىعا باس ءيدى. 1240 جىلى ياسىنى مويىنداماعان كيەۆتە جازىپ-جاڭىلعانى ءۇشىن ات شاپان ايبىن تولەي باعىندى. بۇدان كەيىن بۋدا مەن پەشت، پراگا، كراكوۆ، پوجەگا جانە باسقادا تۇركى قالالارى باعىندى.

سۇبەدەيدىڭ ارقاسىندا ورتالىق ەۋروپادا ءومىر سۇرگەن قىپشاقتار ءوز اتا-باباسىن قايىرا ەستەرىنە الا الدى!.. باتۋ ەمەس، ول پولياك، بوگەم، نەمىس جانە ماديار اسكەري سەرىلەرىنىڭ ماسقاراسىن شىعارا جەڭدى. شايقاستىڭ ۇلىع شەبەرىتىن. ەۋروپا بۇنداي تالانتتى قولباسشىنى بىلمەدى. ونىڭ اسكەري امال-ءتاسىلى تالايلاردى ايران اسىر ەتتى.

سۇبەدەي شىڭعىسحان وسيەتىن قاتاڭ ساقتاي سوعىستى. ال، وسيەت العا ەنتەلەپ، تۇركى الەمى بىتكەن جەرگە توقتاۋ بولاتىن. بوتەندى قانعا بوكتىرمە. تەك وزىڭە تيسەلى ءوڭىردى جاۋلا. 1238 جىلى نوۆگورود جولىندا باتۋ اسكەرىنىڭ ات باسىن كەرى بۇرعانىنىڭ سەبەبى دە وسى. البەتتە، ول ەشتەڭكەدەن قورقىپ جالتاقتاعان جوق.

سۇبەدەي تۇركىلەردىڭ جەرى ەمەستىگىن اڭعارىپ، الىم-سالىق تولەۋگە كوندىرىپ، كەرى ورالدى.

ماسكەۋ وزەنىمەن XIII عاسىردا تۇركى الەمى بىتەتىن. ارى قاراي سولتۇستىككە قاراي فين-ۋگور حالىقتارى تۇراتىن جەرلەر ەدى. جات جەرلەر.

«الىم-سالىق تولەۋگە كوندىرۋ» ول كەزدە «جاۋلاپ الۋ» دەگەن ءسوز ەمەستىن، كەرىسىنشە «وداقتاس» دەگەندى بىلىدرەتىن. الىم-سالىق دەگەنىمىز – كەلىسىمشارت جانە سالىق تولەۋ. تىپتەن قاندى جانە سۇمدىق ءسوز ەمەس. شىڭعىسحان ءالسىز وداقتاستى قورعاۋدى اماناتتاپ كەتتى. باتۋ ونىڭ پارمەنىن جۇزەگە اسىردى. بالكىم وتە جۇمساق جۇزەگە اسىرعان شىعار.

شىڭعىسحان ياساسى كوك تاڭىرگە دۇعا ەتكەنى ءۇشىن، حاندى مويىنداعانى ءۇشىن كەز كەلگەن قالانى، كەز كەلگەن ەلدى قورعاۋعا مىندەتتەدى. حانعا باسقا ەشبىر تارتۋ-تارالعى كەرەك ەتىلمەدى. تەك تاڭىرگە قۇلدىق ۇر…

ءرۋستىڭ باتۋ كەزىندەگى التىن ورداعا تولەگەن الىم-سالىعى وسى عانا.

تۇرىكتەر ءوز الىمشىلارىن سىرتقى جاۋدان قورعاي ءبىلدى. مىسالعا، نوۆگورود كىنازدىگىن الەكساندەر حان قورعادى. ول ۆلاديمير كىنازى مەن قىپشاق تورەسىنىڭ ۇلى ەدى. باتۋدىڭ سارايىندا ءوسىپ، ونىڭ سارتاقتىڭ ەمشەكتەس باۋىرى بولدى. ەكى وعلاندى دا دالا ءانى ءوز بەسىگىندە تەربەپ ءوسىردى.

اتاقتى 1242 جىلعى مۇز قىرعىنىندا حان اليسكاندەر التىن وردا سالت اتتىلارىمەن باتىس اسكەري سەرىلەرىنىڭ كوكەسىن كوزدەرىنە تانىتىپ بەردى. ولار! ورىستار ەمەس. ورىستاردا ول كەزدە ارميا بولعان جوق، ءوز وعلاندارىن، كەلىسىمشارت بويىنشا ورداعا اسكەري قىزمەت ەتۋگە جىبەرەتىن …

بۇدان شىعاتىنى حان اليسكاندەر مەن نەۆالىق الەكساندر ءبىر تۇلعانىڭ قاققا جارىلۋى بولىپ تابىلادى. XVIII عاسىردا رەسەي تاريحىنىڭ جال-قۇيرىعىن كۇزەي باستاعان كەزدە حاندى «نەۆالىق» ورىس اۋليەسىنە اينالدىردى. ول «نەۆالىق» بولا المايدى، سەبەبى، نەۆا شايقاسىنا ەش قاتىسقان جوق. وندا شۆەد پەن فين اسكەرلەرى ءوزارا سوعىستى. ءارى سوعىس رۋس اۋماعىندا بولعان جوق.

باتۋ دا «قوس تاريحتى» تۇلعا. ال، ول شىركەۋگە كومەكتەستى. ول بيلىك جۇرگىزگەن «تاتار-موگول ەزگىسى» داۋرەنىندە ءبىرىنشى كەزەكتە سانى بىرنەشە ەسەگە ارتقان ورىس عيباداتحانالارى ۇتىپ شىقتى «اسپانعا قول جايدىڭ با، تاڭىرىڭە جالبارىنا بەر»،-دەپ ايتتى حان.

ول ءدىن يەلەرىن سالىقتان بوساتىپ، جاڭا شىركەۋلەر سالدى، ونىڭ ۇلى سارتاح دياكون لاۋازىمىن قابىل ەتتى. شىندىعىندا، باتۋدىڭ ءوز باسى شوقىنعان جوق، شىركەۋگە ءمايىتتى كىرگىزگەنىنەن زارەسى قاتتى. بىراق ونىڭ بايبىشەسى حريستيان دىنىنە ەندى.

بۇدان شىعاتىنى ريم پاپاسىنىڭ تىڭشىلارى ۆەنەتسيالىق ساراي-بەركەدەگى باتۋ ساراىن ۇزاق ۋاقىت بەكەر جايلاعان جوق. ول ونى يسا ءماسىح جولىنا تۇسىرۋگە العاشقى قادام جاساپ، وردادا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اتا-بابا دىنىنە كۇمانمەن قارادى… حاننىڭ بۇل قىلىعى تۋعان تۋىستارى ءۇشىن ساتقىندىق سانالدى.

باتۋ وردانى ەكى رەت ساتتى. ەكى رەت تۇركى الەمىنىڭ بەت بەينەسىن وزگەرتتى.

وسى ەتجەڭدى كەر جالقاۋ تۇركى اقسۇيەكتەرىمەن ارازداستى. ولار ونى دىنگە ساتقىندىعى ءام كەر جالقاۋلىعى ءۇشىن ونى اشىقتان اشىق جەك كوردى. باسىندا باتۋ بۇعان ءۇنسىز كونىپ كەلدى دە، كەيىن ەشكىمنەن تىرەك قولداۋ تابا الماعان سوڭ، ءالسىزدىڭ جاۋىزدىعىمەن اعاسىنا شاعىم جاسادى، جەندەت قىلىشى تالاي ءازىز جانداردىڭ مويىنىنان باسىن دومالاتتى.

اقسۇيەكتەر وتانىن تاستاپ، جات ەلگە اعىلدى. كوزىنە قان قۇيىلىپ، ەسى اۋىسقان شىڭعىسحان تۇقىمدارىنان باس ساۋعالاعان ءبىرى – كاۆكازعا، ءبىرى – باتىس ەۋروپاعا قاشىپ جان ساۋعالادى. ال، قالعان بولىگى باتۋعا باعىنبايتىن فين-ۋگور كىنازدىكتەرى جەرىنەن پانا تاپتى. تۆەر، كوستروما، ماسكەۋ جانە باسقا دا ورمانداعى قالالاردان دالالىق كەلىمسەكتەر جايلى قونىس تاپتى…

وسى ءبىر تۇركى اقسۇيەكتەرىنىڭ اعىلۋىنان رەسەي سارايماندارى ءوز باستاۋىن الادى. قىپشاقتار ورىس ەسىمدەرىن يەلەنىپ، ورىس كىنازدارىنا قىزمەت ەتتى.

رۋس ەرتەگىدەگىدەي بايىدى. اكساكوۆ، اراكچەەۆ، بۋلگاكوۆ، گودۋنوۆ، گوليتسىن، كۋتۋزوۆ، كۋراكين، ناحيموۆ، وگارەۆ، پۋشكين، سۋۆوروۆ، تۋرگەنەۆ، تولستوي، چيريكوۆ، يۋسۋپوۆتەر… رۋسكە ءۇش ءجۇز تۇركى اتا-تەگى ورنىقتى!

ءۇش ءجۇز رۋ. كەلەشەك سارايمانداردىڭ ءسۇت بەتىندەگى قايماعى. ەڭ مىقتىلار، ەڭ الەۋەتتىلەر. ولار ۇلى دالادان ءوز وتانى تۇركى الەمىنەن ماڭگىگە كەتتى. كيەۆ رۋسىنەن ەمەس، ولاردان، باستالادى رەسەي.

ولار، تۇركى اقسۇيەكتەرى، ءوز بابالارى سياقتى «اتاق ءۇشىن قىلىشتارىن ساتىپ» وزگە ەلدىڭ باي-باتشالارىنا اينالدى. ءتىپتى ورىس پاتشاسى رومانوۆتار دا تۇركى تەكتى كوپىل رۋىنان شىققان، بۇل جايىندا ولاردىڭ اۋلەت شەجىرەسى سىر شەرتەدى.

توڭمويىن باتۋ ءوزىنىڭ ەركە نازىمەن رەسەيدى ومىرگە اكەلدى!

ونىڭ جەڭىل قولىمەن شەتكەرى ايماقتاعى قالاسىماق ماسكەۋ – ماسكەۋ كىنازدىگىنە اينالدى. ونىڭ ساۋدامەن، قولونەرمەن اتاعى شىققان جوق. ونىڭ جاڭا تۇرعىندارىنىڭ «بارشا رۋستەن» الىم-سالىق جيناۋىمەن اتى شىقتى.

ول ورداعا قارعىباۋلى يتتەي بەرىلە قىزمەت ەتكەن شاھار-جەندەت ەدى».

كەلەسى جولى التىن وردا تاريحىنا قاتىستى بۋشكوۆ شىعارماسىنان اۋدارمالار بەرەمىز.

(جالعاسى بار)

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz